تاريخ : 1394/04/04
کد مطلب: 482
 گزارشی از تصحيح كتاب «الفصول المختاره»، در گفت‌وگو با حجة الاسلام حمید احمدی

گزارشی از تصحيح كتاب «الفصول المختاره»، در گفت‌وگو با حجة الاسلام حمید احمدی

  • در ابتدا خواهشمندیم درباره کتاب الفصول المختاره سید مرتضی علم الهدی و وجه تمایز آن در بین آثار ایشان  توضیحاتی بفرمایید:

كتاب « الفصول المختارة من العيون و المحاسن» يكى از آثار مرحوم سيّد مرتضى علم الهدى  (۳۵۵-۴۳۱ ق) است كه شايد متفاوت‏ ترين اثر وى در ميان آثارش باشد.

  متفاوت از اين جهت كه مباحث آمده در اين كتاب، عمدتاً نظرات خود سيّد مرتضى نيستند؛ بلكه اين  كتاب، همان گونه كه از اسمش پيداست برگزيده‏اى از كتاب «العيون و المحاسن» استاد او شيخ مفيد  (۳۳۸-۴۱۳ ق) است.

  اگر چه مرحوم سيّد مرتضى(ره) در اين اثر، در جاهايى نيز در تكميل نظرات  استادش، مطالبى را از خود ايراد نموده، امّا عمده مطالب كتاب، نظرات استادش مفيد است.

  گويا مرحوم سید مرتضی، این کتاب را در دوران جوانى خود، در دوره‏اى كه هنوز استقلال فكرى او به مرحله ظهور و بروز نرسيده بود، به  درخواست كسى از آشنايانش كه مى‏خواسته آن را در سفر بخواند و استفاده ببرد، از اثر استادش، گزينش  نموده است.

  چنان كه شيوه بحث و بيشتر مبانى آمده در اين كتاب، با شیوه و مبانى خود مرحوم سيّد مرتضى در ساير  آثارش - كه تراوش ذهنى و عقايد خود او است - تفاوت‏هاى جدّى دارد. شيوه سيّد مرتضى در مباحث  جدالى و مناظرات، عمدتاً بر همان مبانى استنباط او استوار است ، كه حجيّت خبر را نمى‏پذيرد و عمدتاً  علاوه بر ساير ادلّه استنباط، به مسئله اجماع، در وسيعترین حدّ ممکن ، استناد مى‏كند.

  ضمناً او معمولاً در بحث  با مخالفان، در ساير آثار خود، برخی ملاک های تقريب مذاهب را مراعات كرده و از سبّ و لعن و تكفير و مانند آن، غالباً اجتناب  مى‏كند. نیز يك سرى مباحث غلوّآميز شكل گرفته در ميان فرق شيعه را مورد انتقاد قرار داده و حداقلّ  اثبات آن‏ها را از محور احاديث آحاد خارج ساخته و سعى مى‏كند با عقل و منطق و قرآن و اجماع، به نقد  و بررسى آن‏ها بپردازد.

  برخلاف شيخ مفيد كه به ويژه در مباحث آمده در اين كتاب - كه از كتابش «العيون و المحاسن» گزينش  شده - اين مبانى را یا اصلاً مراعات ننموده و یا به صورت بسيار كم رنگ ديده مى‏شود. در مجموع از این جهالت، این کتاب با سایر آثار سید مرتضی، هيچ گونه تناسبى  ندارد.

  لذا شايد ارتباط اين اثر با کنگره شيخ مفيد بيشتر باشد تا کنگره سيّد مرتضى(ره)؛ امّا از آن جهت كه  اين اثر، به سيّد مرتضى منتسب است و گاه نظراتى نيز از خود وی در آن هست و به ويژه بررسى سير تحوّلات  فكرى مرحوم سيّد مرتضى از تطبيق اين اثر با ساير آثار سيّد مرتضى، حاصل می شود ، تحقيق و تصحيح علمى اين اثر در کنگره بين المللى مرحوم سيّد مرتضی(ره) در دستور كار قرار گرفت و  اين زحمت، به بنده پيشنهاد شد.

  • فرایند تصحیح و تحقیق این اثر چگونه بوده و چه نکاتی در  تصحیح این اثر در قالب آثار کنگره سید مرتضی رعایت شده است:

نياز این اثر به تصحيح مجدّد، همچون برخى از آثار ديگر سيّد مرتضى(ره)،  بسیار جدی بود و ضرورت تحقيق و تصحيح مجدّد آن، با توجّه به محدود چاپ‏ هاى صورت گرفته  پيشين، كه در آن‏ها اصول و شيوه‏ هاى تصحيح علمى، چندان مراعات نشده است، براى محققّان  اين عرصه، با اندک تطبیقی روشن خواهد بود. در عموم اين چاپ‏ها، يا نسخه محور اصلاً معلوم نيست و يا آن كه به يك نسخه  بسيار كم اولويّت، تكيه شده است. علاوه بر آن، اغلاط و مشكلات بسيارى در متن ـ چه از حيث ادبى و  چه در خصوص اصول ويرايش علمى ـ مشاهده مى ‏شود كه قابل انكار نيست. نيز از حيث استنادسازى مطالب و  توضيح مفردات و عبارات مشكل در متن، تقريباً هيچ كارى در تصحيحات پيشين، صورت نگرفته است؛  بلكه اين نوع چاپ‏ها بيشتر شايسته عنوان انتشار و نشر هستند تا تحقيق و تصحيح.

  مهم ‏تر آن كه در بيشتر نسخه‏ های تهيّه شده از اين اثر، گزينش از حكايات شيخ مفيد نيز به آخر آن افزوده  شده، كه در چاپ‏هاى پيشين، اين متن، نيامده است.

  ما در فرايند تصحيح و تحقيق جديد اين اثر، علاوه بر پژوهش‏ هاى برون متنى مربوط به اين اثر و نيز  برخى پژوهش‏ هاى محتوايى كه در مقدّمه كتاب خواهيم آورد، در گام اوّل به غناى پشتوانه خطّى آن، تا  حدّ امكان افزوديم و از ميان تقريباً ۴۷ نسخه شناسايى شده در كتابخانه‏ هاى داخل و خارج از كشور، با  توجّه به اصول نسخه پژوهشى علمى، اولويّت‏ هاى علمى هر كدام را كاويده و در نهايت، اقدام به تهيّه  ۱۳ نسخه از آن‏ها صورت گرفت.

  سپس از ميان همين نسخه‏ ها، پنج نسخه مهم‏ تر، مورد مقابله و تطبيق دقيق با چاپ محور (چاپ بيروت:  مؤسسه التاريخ العربى) قرار گرفت و اختلاف‏هاى مهم و تأثيرگذار، مطابق اصول خاصّى كه در عموم  تصحيحات علمى دارالحديث از آن‏ها تبعيّت مى‏ شود، ثبت و ضبط شدند.

  خوشبختانه در بيشتر جاهايى كه متن كتاب فصول در چاپ محور، از لحاظ ادبى غلط يا مرجوح بود،  نسخه‏ هاى قديمى و كهن موجود، به اصلاح متن و استوارى آن منجر شده است، كه در مرحله تقويم متن،  نسخه راجح يا نسخه داراى مستندات خطّى بيشتر انتخاب شده و باقى نسخه‏ ها به همراه متن چاپ محور در پانوشت گزارش گرديد.

  ضمناً در هر كجاى متن كه كلمه يا عبارتى نياز به توضيح و شرح داشت، با استناد به كتب لغت معتبر و  سخنان شارحان در موارد مشابه، مورد پردازش قرار گرفت. نیز همه منقولات آمده در متن، تا حدّ امكان  به كتب و منابع پيشين يا جوامع روايى بعد از دوره سيّد مرتضى(ره) مستند گرديد.

  يكى از مهمترين كارهايى كه در فرايند تصحيح جديد اين اثر، صورت گرفت، بررسى اعلام و  شخصيت‏ هاى مختلف آمده در متن مى‏ باشد كه عمدتاً افرادى هستند كه در كتاب‏ها و منابع رجال و تراجم، به صورت منظّم به آن‏ها پرداخته نشده و معرّفى و بررسى آن‏ها نيازمند، پژوهش مفصّل بود.

  در مقدّمه تصحیح، در خصوص انتساب اين اثر به سيّد مرتضى (ره) و بررسى احتمال انتساب آن به  خود شيخ مفيد، بحثى علمى و مفصّل صورت گرفته است.

  لازم به يادآورى است: در متن اين كتاب، منابع و شخصيت‏ هاى كميابى وارد شده كه گاهاً در هيچ منبعى از منابع مشهور شيعه و سنّى، به معرفى آن‏ها پرداخته نشده و ما در طى تصحيح اين كتاب، تا حدّ  امكان به تميز و معرفى آن‏ها پرداخته ‏ايم.

  • به صورت مختصر، دربارۀ نسخه‌های خطی مورد استفاده در این کتاب هم بفرمایید:

نسخه‏ هاى انتخاب شده در تصحيح اين اثر عبارت‏ اند از:

۱. نسخه كتابخانه آيت الله مرعشى نجفى(ره) در قم، به شماره ۱/۱۳۹۴۰ به كتابت ۹۵۰ ق،  استنساخ شده از روى نسخه‏اى به تاريخ ۶۰۱ ق [فهرست ۳۵/۴۶۹].

۲. نسخه دانشكده ادبيات تهران، به شماره ۵۱، كتابت شده در قرن۱۰، مقابله شده در مورخه ۱۰۹۲  ق [ف: ص ۷۸۷].

۳. نسخه كتابخانه مجلس شوراى اسلامى ايران، به شماره ۱۱۳۸۷، كتابت شده در قرن ۹ و ۱۰ [ف  ۲/۳۰۳].

۴. نسخه كتابخانه آيت اللّه مرعشى نجفى(ره) در قم، به شماره ۱/۱۵۸۰۳، به تاريخ كتابت ۱۲۷۶، از  روى نسخه‏ اى كه تقريبا در اوائل قرن ۹ كتابت شده و در مورّخه ۱۰۹۰ ق مورد مقابله قرار گرفته  است[ف ۴۰/۱۷۴].

۵. نسخه كتابخانه مجلس شوراى اسلامى ايران، به شماره ۱/۹۷۳۸، به تاريخ كتابت ۱۳۲۳ ق، از  روى نسخه‏ اى به تاريخ ۴۶۶ ق [۳۱/۷۳].

  علاوه بر اين، حدود هشت نسخه ديگر، كه به ترتيب اولويّت، انتخاب و تهيّه شده، در موارد نياز، مورد مراجعه قرار گرفته است.

  البتّه اين اثر از نظر پشتوانه مخطوطات، چندان غنى نيست و متأسّفانه غير از موارد مذكور، هيچ  نسخه قديمى ديگر، يافت نگرديد.

  ناگفته نماند: در برخى از فصول این کتاب، متن توسّط مرحوم علاّمه مجلسى(ره) در بحار الانوار  گزارش گرديده است. این مسئله، حكايت از وجود يك نسخه در نزد او دارد و با توجّه به مقايسه‏ هاى صورت گرفته، به  نظر مى ‏رسد نسخه وی نسبتاً قوى  بوده است؛ لذا در چنين مواردى، متن كتاب بر نقل بحار نيز عرضه شد و  در مواردى، در ترجيح راجحات، به آن  استناد گردید.

  تصحيح اين اثر، تقريباً از اوايل سال ۱۳۹۳ آغاز شده و هم اكنون حدود ۶۰ درصد از مراحل تصحيح، پيش رفته است.

  پيش بينى مى ‏شود اين مهم، تا اواخر سال جارى به صورت كامل، به اتمام رسيده و در حدود ۷۵۰  صفحه وزيرى در ضمن سلسله آثار سيّد مرتضى(ره) به جهان اسلام، عرضه شود.