گزارشی از طرح تصحیح و تحقیق «الکافي»
الکافى، يکى از اصولِ جوامع روايى شيعه؛ بلکه از مهم ترين آنهاست. ويژگى هايى همچون: قدمت تأليف، اهتمام مؤلف به جمع آورى و تبويب روايات، نزديکى وى به عصر ائمه عليهم السلام و دسترسى به نواب خاص امام زمان عليه السلام، تنوع موضوعات و وجود دو جلد اصول و يک جلد روضه، ـ که حاوى رواياتى در زمينه هاى اعتقادى، اجتماعى و اخلاقى است ـ برجستگى خاصى به اين اثر جاودانه بخشيده، به گونه اى که آن را از ساير کتب اربعه، متمايز ساخته است.
اين اثر بزرگ، از ديرباز مورد توجه خاصّ عالمان شيعى بوده و مأخذ بسيارى از کتاب هاى روايى مهم ديگر به شمار مى رود. انديشمندان و فقهاى بزرگ شيعه در آثار خود، فصل هاى مختلفى را به بحث در استدلال به روايات اين کتاب، اختصاص داده اند و از تک تک جملات و حتى کلمات آن براى فهم معارف بلند اسلام و احکام الهى، سود جسته و به آن استدلال نموده و بر مبناى آن استنباط کرده و به آن فتوى داده اند. افزون بر اين، وجود ده ها شرح و حاشيه و همچنين آثار مستقل در زمينه الکافى، همه و همه نشان از جايگاه بلند اين اثر دارد.
ضرورت تحقيق
جايگاه رفيع الکافى و محورى بودن احاديث اين کتاب در استنباط احکام، و فقدان متنى صحيح و استوار و فنى با رعايت جديدترين شيوه هاى تحقيق از يک سو، و وجود زمينه هاى فراوان براى تحقيق همه جانبه الکافى و رفع مشکلات سندى و متنى آن، و نياز مبرم حديث پژوهان به نتيجه اين گونه تحقيقات از سويى ديگر، ضرورت بازنگرى، تصحيح و تحقيق مجدد اين اثر گرانسنگ را دو چندان مى کند.
با اين که چاپ هاى متعددى از الکافى موجود است و کتاب ها و رساله هاى فراوانى درباره الکافى نگاشته شده، اما در خصوص تصحيح و تحقيق نصِّ الکافى و ارائه متنى استوار، کار درخور توجهى ارائه نشده است. گرچه الکافى داراى نسخه هاى خطى بسيارى است، اما اکثر چاپ هاى آن يا با آنها مقابله نشده و يا در صورت مقابله، تصحيح اجتهادى شده و از اختلاف نسخه ها ـ که گاهى بسيار کارگشاست ـ خبرى نيست.
اهداف
۱. عرضه صحيح ترين و مستندترين متن الکافى و نزديک ترين آن به «ما صدر عن قلم الکلينى»؛
۲. تحقيق همه جانبه در اسناد الکافى و رفع اشکالات مربوط به تصحيف و تحريف در اسناد، و حلّ مشکلات ساختارى اسناد الکافى؛
۳. مشابه يابى و جست و جوى احاديث الکافى در ساير مصادر مهم روايى و اشاره به چگونگى متن و سند آنها؛
۴. رفع اجمال و ابهام از برخى از کلمات، جملات و احاديث الکافى.
مراحل تحقيق
تحقيق و تصحيح الکافى در يازده مرحله ساماندهى شده و به شرح ذيل در جريان است:
يک. شناسايى و ارزش گذارى نسخه هاى خطى
يکى از اساسى ترين ارکان تصحيح، شناسايى نسخه هاى خطى يک اثر و ارزش گذارى و اولويت بندى آنهاست و بدون آن، کار تصحيح، ابتر، ناقص و بى سرانجام خواهد بود. بدين جهت در مرحله نخست، براى شناسايى نسخه هاى خطى الکافى، به تمام فهرست نسخ خطى موجود مراجعه شده و ليست کاملى از نسخه هاى موجود، همراه با ويژگى هاى هر کدام تهيه شده است. در مجموع بيش از ۱۲۰۰ نسخه خطى از الکافى در کتابخانه هاى ايران و جهان مورد شناسايى قرار گرفته است، که در مقدمه و در مقاله اى مستقل به معرفى اجمالى آنها خواهيم پرداخت. در مرحله بعد، کار ارزش گذارى و اولويت بندى بين نسخه ها بر اساس ملاک هاى ذيل انجام شده است:
۱. قدمت نسخه،
۲. کتابت نسخه توسط يکى از علما يا محدثان بزرگ،
۳. مقابله نسخه توسط يکى از علما يا محدثان بنام،
۴. مقابله متعدد نسخه با چند نسخه ديگر و در زمان هاى مختلف،
۵. تملّک نسخه توسط يکى از علما يا محدثان بزرگ.
بر اساس ملاک هاى فوق، بيش از نود نسخه از بهترين نسخه هاى موجود الکافى، سفارش شده و حدود هفتاد
نسخه تهيه شده و دستمايه تصحيح قرار گرفته است.
شايان ذکر است که در ميان نسخه هاى تهيه شده، دو نسخه از قرن هفتم، يک نسخه از قرن هشتم، نسخه اى به خط ملاّ فتح الله کاشانى (صاحب منهج الصادقين)، نسخه اى به خط شيخ حرّ عاملى، چند نسخه که توسط شيخ حرّ عاملى مقابله و تصحيح شده، نسخه اى با بلاغ شهيد ثانى، چند نسخه که با نسخه شهيد مقابله شده، نسخه هاى متعدد با بلاغ مقابله به خط علاّمه مجلسى، نسخه اى با بلاغ و انهاء به خط مرحوم ملاّ صالح مازندرانى، نسخه اى که توسط ملاّصالح مازندارنى نزد مجلسى اوّل (ملاّ محمّد تقى مجلسى) قرائت شده و گواهى مقابله به خط ملاّ محمّد تقى مجلسى در آن ديده مى شود، نسخه اى که نزد شيخ بهايى مقابله شده با انهاء مقابله به خط وى، نسخه اى با تصحيح محمّد امين استرآبادى، نسخه اى با سماع شيخ صالح بحرانى و ... موجود است که در نوشتارى جداگانه، نسخه هاى برتر الکافى به تفصيل معرفى خواهد شد.
دو. شناسايى نسخه هاى فرعى
بجز نسخه هاى خطى، بعضى از مصادر روايى به دليل نقل روايات الکافى، به عنوان «نسخه هاى فرعى الکافى» محسوب شده و در عرض نسخه هاى خطى، مورد دقت و ملاک تصحيح قرار گرفته است.
نسخه هاى فرعى الکافى را مى توان به سه بخش تقسيم کرد:
الف. مصادر واسطه
مراد از مصادر واسطه، کتاب هايى است که روايات الکافى را به استناد آن تعداد از نسخه هايى که در اختيار داشته اند، گزارش نموده اند و خودشان سند خاصّى به کلينى يا الکافى ندارند. اين مصادر عبارت اند از:
۱. الوافى، مرحوم فيض کاشانى؛
۲. وسائل الشيعة، شيخ حرّ عاملى؛
۳. بحارالأنوار، علاّمه مجلسى؛
۴. شروح الکافى، مانند شرح اصول کافى ملاّصدرا، الرواشح السماويه ميرداماد، شرح ملاّصالح مازندرانى، مرآة العقول و ... و همچنين الوافى فيض کاشانى.
لازم به تذکر است در الوافى و شروح الکافى، تنها آن مقدار از متن که احراز شود، توسط شارح به عنوان «متنِ الکافى» گزارش شده، و به عنوان نسخه فرعى به حساب آمده است.
ب. مصادر الکافى
مراد از «مصادر الکافى»، کتاب هاى روايى مقدم بر الکافى است، که مرحوم کلينى به آن کتاب يا مؤلف آن، سند خاصّى داشته و به آن تصريح کرده است؛ مانند: المحاسن، بصائر الدرجات و....
ج. مصادر مهم روايى شيعه
مراد از «مصادر مهم روايى شيعه»، کتاب هايى است که با يک يا چند واسطه مشخص، روايتى را از الکافى يا کلينى نقل نمايند؛ مانند بعضى از روايات منقول در کتابهاى مرحوم صدوق، شيخ طوسى، شيخ مفيد و ....
سه. مقابله الکافى با نسخه هاى خطى و نسخه هاى فرعى
در اين مرحله، هر بخش از الکافى با حدود ده نسخه از بهترين نسخه هاى خطى موجود، و همچنين با بيش از ده عنوان از نسخه هاى فرعى، به صورت دقيق مقابله شده و تمام اختلافات گزارش شده است. در اين مرحله، کار بگونه اى انجام شده که محصول آن علاوه بر استفاده در تصحيح الکافى، به صورت اسنادى ارزشمند نگهدارى شده و براى هميشه قابل مراجعه است.
چهار. تصحيح و استوارسازى متن
دستمايه اصلى در تصحيح الکافى، گزارش نسخه بدل هايى است که از نسخه هاى خطى و همچنين از نسخه هاى فرعى فراهم شده است، که محقق با در نظر گرفتن سياق روايت و با رعايت قواعد ادبى، سعى در تشخيص نسخه بدلِ راجح داشته و در صورت احراز ارجحيت، اقدام به تغيير متن خواهد نمود. و به نسخه بدل هاى مرجوح در پانوشت اشاره خواهد کرد، و در صورتى که تمام نسخه بدل ها نسبت به آنچه در متن است، مرجوح باشد، تنها به گزارش آنها در پانوشت اکتفا خواهد نمود.
در تصحيح الکافى نکات ذيل مدنظر بوده است:
۱. با توجه به اينکه يکى از اهداف مهم و اساسى در تصحيح الکافى، ارائه نزديک ترين متن به «ما صدر عن قلم الکلينى» است و براى رسيدن به اين مهم، راهى جز استناد به نسخه هاى الکافى نيست، بدين جهت هيچ گونه تصحيحى در الکافى، بدون استناد به نسخه هاى آن انجام نخواهد شد، و به جهت حفظ امانت، در مواردى که به نظر محقق، در کلمه يا نقلى، تمام نسخه هاى الکافى به خطا رفته باشند، و هيچ نسخه اى به آنچه به نظر محقق، صحيح است اشاره نکرده باشد، متن به همان صورت باقى مانده و در پانوشت به وجه صحيح آن کلمه و يا آن نقل، اشاره خواهد شد.
۲. ملاک اصلى در تصحيح الکافى، ترجيح راجح بر مرجوح است؛ به اين معنا که اگر اعتبار نسخه بدل اقوى از متنِ مطبوع باشد، و نسخه بدل با نسخه هاى معتبر تأييد شده باشد، نسخه بدل به متن منتقل شده و متن بر اساس آن نسخه ها، تصحيح خواهد شد. و آنچه در الکافى مطبوع بوده، به عنوان نسخه بدلِ مرجوح و همراه با ساير نسخه هاى خطى در پاورقى گزارش مى شود. و به عبارت ديگر، ملاک در تصحيح الکافى، مجموع چند نسخه برتر، همراه با صحيح تر بودن نسخه بدل است.
۳. بجز اختلاف در کلمات دعايى (مانند: عليه السلام، عليهما السلام، عليهم السلام، صلّى الله عليه و آله، صلوات الله عليه و ...) و تعظيمى (مانند: تعالى، عزوجل، و ...) به تمام نسخه بدل هايى که احتمالاً صحيح باشند، در پانوشت اشاره شده است؛ چه تغيير دهنده معناى روايت باشد يا نباشد.
و تنها ملاک در حذف برخى از نسخه بدل ها، غلط بودن آن است، و در کلمات دعايى و تعظيمى، نزديکترين نسخه به سياق روايت، در متن انتخاب شده و از ذکر ساير نسخه ها به جهت کثرت آن، پرهيز شده است.
پنج. تصحيح و تحقيق در اسناد الکافى
به جهت تخصصى بودن اسناد، تحقيق و تصحيح اسناد به صورت جداگانه و توسط افراد متخصص در اسنادِ روايات انجام شده است. در اين بخش، دو دسته از مشکلات اسناد الکافى، مورد رسيدگى قرار گرفته است:
۱. مشکلات ناشى از سهو و اشتباه نسخه نويسان که اصطلاحاً «تحريف و تصحيف» خوانده مى شود. مستند اصلى در رفع اين گونه مشکلات، نسخه بدل هاى گزارش شده از نسخه هاى اصلى و فرعى الکافى است. در صورتى که در اين زمينه در اسناد تغييرى داده شود، در پاورقى به صورت دقيق به مستندات آن از نسخه هاى موجود، اشاره شده و همچنين به شکل قبلى آن در الکافى مطبوع نيز تذکر داده خواهد شد. البته در مواردى که در اسناد الکافى احتمال سقط يا تصحيف داده شود و مستندى از نسخه هاى موجود در دست نباشد، تنها در پانوشت به آن احتمال، تذکر داده شده و وجه صحيح آن بيان خواهد شد.۲. مشکلات ناشى از ساختار اسناد الکافى، مانند: تعليق در اسناد، تحويل در اسناد، ارجاع ضميرهاى ابتداى اسناد، موارد شبه تعليق، مانند «بهذا الاسناد» يا «بالاسناد» و ... که بازشناسى موارد فوق، هميشه به سادگى امکان پذير نيست.
شش. مشابه يابى و تخريج
با توجه به اينکه برخى از روايات در خود الکافى تکرار شده، و همچنين اکثر قريب به اتفاق روايات الکافى در ساير کتاب هاى اربعه و يا متون مهم روايى شيعه، نقل شده است، جست و جوى روايات الکافى در خود الکافى و ساير منابع مهم حديثى شيعه، فوايد جنبى فراوانى دارد، بدين جهت روايات الکافى در خود الکافى و در مصادر اصلى روايى، جست و جو شده و در پايان هر حديث، به صورت کامل، گزارش خواهد شد.
در تخريج روايات الکافى نکات زير رعايت شده است:
۱. روايات الکافى در مصادر شيعى و تنها تا قرن پنجم مورد جست و جو قرار گرفته و به جهت گستردگى، از ذکر مصادرى که تاريخ تأليف آن بعد از تاريخ مذکور است، خوددارى شده است.
۲. در جست و جو، تمام رواياتى که حتى مقدارى از مضمون آن با روايات الکافى تشابه داشته، آمده است. البته در چينش مصادر جست و جو شده، نخست رواياتى آدرس شده که نزديکى بيشترى به روايت الکافى داشته و در مرحله بعد، به رواياتى اشاره شده که وجه تفارق بيشترى با روايات الکافى دارند، لذا در چينش مصادر به ترتيب ذيل عمل شده است:
الف. آدرس الکافى در صورتى که عين آن روايت، در محل هاى ديگرى از الکافى تکرار شده باشد.
ب. مصادر کلينى مانند المحاسن و بصائر الدرجات و ... البته در صورتى که سند کلينى به آنها منتهى شود.
ج. مصادر بعد از کلينى که متن آنها مانند روايت الکافى است و سند آنها به مرحوم کلينى منتهى مى شود.
د. مصادرى که متن آنها مانند روايت الکافى است، اما سند آنها از طريقى غير از کلينى به يکى از روات موجود در سند کلينى منتهى مى شود.
ه. مصادرى که متن آنها مشابه روايت کلينى است، اما سند آنها با سند الکافى کاملاً متفاوت است.
و. مصادرى که متن آنها مانند نمونه هاى قبل است، اما سند آن مرسل است.
ز. اشاره اجمالى به اسناد مصادرى که متن آنها با متن کلينى اختلاف دارد.
بديهى است که در يکايک احاديث الکافى، تمام اقسام فوق يافت نمى شود، اما در صورت وجود، تنظيم آنها به ترتيب مذکور خواهد بود.
۳. در ذکر مصادر، به متن و سند آنها توجه شده و گزارش آن به صورتى آمده، که دورنمايى نزديک به واقع، به خواننده ارائه خواهد کرد.
۴. بجز ذکر مصادر تا قرن پنجم، در صورتى که روايت الکافى در مصادر واسطه (الوافى، وسائل الشيعه و بحارالأنوار) به تصريح از کلينى يا الکافى آمده باشد، به آدرس آنها نيز تصريح شده است.
۵. اختلاف روايات الکافى با ساير مصادر در سه صورت بگونه اى کامل ـ و بدون در نظر گرفتن ميزان اهمّيت آن ـ، مانند گزارش اختلاف نسخه ها، آمده است:
اول. در صورتى که آن مصدر، مقدم بر کلينى بوده و سند کلينى به صاحب آن مصدر منتهى مى شود.
دوم. در صورتى که آن مصدر، مؤخر از کلينى است، روايت مورد نظر را به سندش از کلينى نقل کرده است.
سوم. در صورتى که روايت مورد نظر، به همان سند و متن، در خود الکافى تکرار شده است، اما در ساير موارد، تنها در صورتى به جزئيات اختلاف، تذکر داده شده که اختلاف، تأثيرى در روايت داشته باشد.
هفت. تعليقه هاى توضيحى
به جهت آسان سازى فهم روايات و دفع برخى از شبهات و رفع اجمال برخى از جمله هاى مجمل، نسبت به موارد ذيل اقدام شده است:
۱. ترجمه لغات مشکل، ۲. ترجمه اشعار، ۳. رفع اجمال از متن، ۴. دفع شبهات از برخى روايات، ۵. شرح برخى از جملات مشکل روايات.
گفتنى است براى ترجمه هاى فوق، علاوه بر مراجعه به مصادر اصلى، به شروح الکافى نيز مراجعه شده و مطالب انتخاب شده، بعد از تلخيص و جمع بندى، در پانوشت گزارش شده است.
هشت. اعراب گذارى
الکافى با اعراب گذارى ارائه خواهد شد و تمام حروف ملفوظ، داراى حرکت و علامت خواهند بود و تنها از گذاردن علامت همزه وصل، خوددارى شده است.
نه. ويرايش و علامت گذارى
تمام علائم ويرايشى به دقت و با جديدترين روش، اعمال شده و براى اولين بار، سند روايات از متن آن تفکيک شده و تمام روايات از ابتدا تا انتها به صورت مسلسل شماره گذارى شد و روايات ضمنى هم با علامتى خاص مشخص شده است.
ده. تنظيم و يکسان سازى پانوشت ها
با توجه به اينکه تحقيق و تصحيح الکافى در چند گروهِ مستقل به انجام مى رسد، در پايان، محصول کار گروه ها، توسط فردى آشنا به شيوه تحقيق، در پانوشت الکافى، جمع بندى شده و براساس دستورالعملى خاص، تنظيم مى شود.
يازده. کنترل نهايى
در اين مرحله، کلّ کار از جهت محتوايى و ظاهرى به دقت مورد کنترل، ارزيابى، حک و اصلاح قرار مى گيرد. ثمره اين تلاش گسترده، در آيندهاى نه چندان دور، در حجم تقريبى ۲۴ جلد ـ به ضميمه دو جلد مقدمه ـ به جامعه علمى کشور عرضه خواهد شد.
