گزارش دبير علمى کنگره
بسم الله الرحمن الرحيم الحمد لله رب العالمين والصلاة والسلام على سيّدنا و نبيّنا ابى القاسم المصطفى محمّد صلى الله عليه وآله و على اهل بيته الطيّبين الطاهرين و اصحابه المنتجبين ....
تسليت عرض مى کنيم ايّام شهادت بانوى گرامى اسلام، حضرت فاطمه زهرا عليه االسلام را و خير مقدم عرض مى کنيم خدمت همه عالمان، محقّقان، اساتيد و افرادى که در اين محفل علمى، شرکت کردند. خدا را شاکريم که توفيق برگزارى سومين همايش ازسلسله همايش هاى بزرگداشت محدّثان و عالمان رى را به مجموعه مؤسّسه علمى _ فرهنگى دار الحديث و آستان مقدّس حضرت عبدالعظيم عليه السلام عنايت فرمود!
اين کنگره، به مناسبت يک هزار و صدمين سال وفات مرحوم کلينى طراحى شده بود، به همين جهت، از نظر زمانى به تأخير افتاد. يعنى کنگره ابوالفتوح رازى، با اينکه از نظر زمانى، پس از کلينى و مربوط به قرن ششم بود، پيش از اين برگزار شد که اين تقارن زمانى و اين مناسبت، حفظ بشود. ضمن اين که کار علمى اى که مى بايد درباره «الکافى» انجام مى گرفت، در اين فرصت، صورت بگيرد.
اهميت کتاب «الکافى» نزد حوزه هاى علميه، عالمان و فقها، پوشيده نيست. من تنها اشاره مى کنم که يکى از ملاک ها و شاخص هايى که اين اهتمام عالمان و شيعيان را در طول تاريخ، نسبت به اين کتاب ارزشمند نشان مى دهد، کارهاى علمى اى است که روى آن صورت گرفته است. آمارها نشان مى دهند که تنها در ايران، هزار و پانصد نسخه از کتاب شريف «الکافى» موجود است و اين، غير از آن نسخه هايى است که در ديگر کشورهاست که هنوز فهرست و شناسايى نشده اند. آن گونه که تاکنون شناسايى کرده ايم، حدود ۴۵۰ عنوان اثر مخطوط و مطبوع درباره «الکافى» نوشته شده، و درمقايسه مى توان گفت که کارهاى علمى شيعه و ادبياتى که شيعيان درباره «الکافى» داشته اند، شايد بعد از نهج البلاغه يا در موازنه با نهج البلاغه، قابل ارزيابى باشد!
برنامه هايى که براى اين کنگره در نظر گرفته شد و در طول اين مدتْ انجام شد، اين بود که نسخه جديد تصحيح شده اى از کتاب شريف «الکافى» ارائه بشود، و تعدادى از شروح و حواشى، تصحيح و عرضه بشوند؛ چون ما ۱۱۲ عنوان شرح و تعليقه و ترجمه از «الکافى» شناسايى کرديم که متأسّفانه تا پيش از اين، تعداد اندکى از اين شروح و تعليقه ها به چاپ رسيده بودند و الحمدلله در اين کنگره، تعدادى از آنها عرضه شده اند که اشاره خواهم کرد.
کار ديگرِ برنامه ريزى شده، ساماندهى اطّلاعات علمى است که تاکنون درباره کتاب شريف «الکافى» و مرحوم کلينى صورت گرفته و همين طور تجزيه و تحليل و نقدهايى که ديگران در طول تاريخ بر «الکافى» داشته اند که به صورت عالمانه پاسخ داده بشوند.
پنجمين موضوع در نظر گرفته شده، گشودن افق هاى جديد علمى براى پژوهش در باب «الکافى» و مرحوم کلينى بود که بحمدالله امروز مى توانيم دستاوردهاى علمى کنگره را اين گونه، خدمت حاضران گرامى، عرضه کنيم. به يارى خداوند، کتاب «الکافى»، تصحيح شد و در پانزده جلد عرضه گرديد که ان شاء الله رونمايى خواهد شد.
کار بعدى، شروح و تعليقه هاى «الکافى» بود. آن مقدارى که در وُسع و امکان ما بود، شانزده عنوان از آن شروح و تعليقه هايى را که تاکنون تصحيح و چاپ نشده بودند، تصحيح کرديم که از اين تعداد، يازده عنوان، مربوط به قرن يازدهم، سه عنوان، مربوط به قرن دوازدهم، و يک عنوان، براى قرن سيزدهم است.
ساير آثارى که توليد شدند و روى آنها کار علمى انجام گرفت، نُه عنوان است درنوزده جلد: يک جلد کتاب در شرح حال کلينى به عنوان «حياة الشيخ الکلينى»؛ مجموعه آنچه که پيش از اين درباره «الکافى» و کلينى چاپ شده بود، به عنوان «شناختنامه»؛ يک جلد گزارش نسخه هايى که از «الکافى» در دست بود و تحليل اين نسخه ها؛ يک جلد گزارش از پايان نامه هاى علمى اى که تا به حال دفاع شده؛ هفت جلد «مجموعه مقالات کنگره»، به زبان فارسى و عربى؛ يک جلد هم «مصاحبه با مَراجع و بزرگان».
مجموعه اين کتب، با خودِ «الکافى»، ۶۲ جلد است که الحمدلله تا اين روز، کار چاپ بيشتر آنها تمام شده و در نمايشگاهى که در ورودىِ سالن هست، به نمايش گذاشته شده اند.
از دستاوردهاى ديگر اين کنگره، تهيه DVD است که تمام اين مجموعه، بعلاوه شروحى که پيش از اين چاپ شده بودند، در آن آماده شده است؛ يعنى ۱۵۰ جلد کتاب، شامل: متن «الکافى»، نسخه هشت جلدى، نسخه پانزده جلدى، ۲۷ نسخه خطّى، شروح و تعليقات. از امکانات اين DVD، آن است که هر محقّق از هر متنى مى تواند به نسخه هاى خطّى منتقل بشود، و شروح و تعليقات و ترجمه هايش را پيدا کند. ان شاءالله امروز، اين DVD توزيع خواهد شد و در اختيار شرکت کنندگان قرار خواهد گرفت.
ما چهار شماره مجلّه به عنوان «ويژه نامه» آماده کرديم، «فصلنامه علوم حديث» که خدمت شما ارائه شده، و «فصلنامه سفينه» که سه شماره خودش را به اين موضوع اختصاص داد. چهار شماره «خبرنامه کنگره» آماده شده که شماره چهار آن، خدمت شما عرضه شده است. اگر اينها را نيز به آثار کنگره اضافه کنيم، هفتاد عنوان اثر علمى، محصول اين کنگره است که به حول و قوه الهى، کار تحقيق، تدوين و چاپ و عرضه آن تمام شده است.
توضيحى نيز درباره مجموعه مقالات عرض کنم. ما در مجموع، نزديک به صد و پنجاه مقاله علمى تأليف شده، چاپ کرديم: ۶۶ مقاله در مجموعه مقالات فارسى، ۲۲ مقاله در مجموعه مقالات عربى، ده مقاله به زبان اردو و انگليسى و حدود پنجاه مقاله در نشريات و خبرنامه ها.
به جهت اهميت «الکافى» و شخصيت مرحوم کلينى، پيش از برگزارى کنگره، فعاليت هاى علمى و فرهنگى جانبى اى نيز برگزار شده که فهرست وار اشاره مى کنم:
ثبت روز نوزدهم ارديبهشت به عنوان روز بزرگداشت کلينى در تقويم رسمى کشوردر سال ۱۳۸۷؛ چاپ و رونمايى تمبر يادبود هزار و صدمين سال وفات مرحوم کلينى در سال گذشته؛ برگزارى نشست مقدماتى کنگره در سال گذشته؛ مصاحبه با مراجع و علما؛ برگزارى نشست هاى علمى مقدّماتى درباره ترجمه ها، اسناد و شروح و تعليقات «الکافى».
با اين همه، معتقديم که هنوز زمينه هاى کار علمى درباره «الکافى»، باز است و کافى پژوهى و کلينى شناسى، به پايان نرسيده است؛ کارهاى مهمّى که به نظر ما قابل انجام اند و ما نتوانستيم و شايد از توان ما خارج بوده است. مجموعه هاى علمى بايد يارى کنند. بحث بازسازى مصادر کلينى و مصادر کتاب «الکافى» را ـ که بخشى از اينها قابل انجام است ـ در حد يکى دو مقاله، شروع کرديم؛ ولى کار علمى گسترده اى است که ارتباط مکتوب حديث شيعه را بين آثار قرن سوم و چهارم و عصر حضور ائمّه عليهم السلام نشان مى دهد. درباره عصر کلينى نيز هنوز نياز به تحقيق و پژوهش است. شروح و تعليقات بسيارى نيز هنوز تاکنون به چاپ نرسيده اند که همّت مؤسّسات علمى و محقّقان را مى طلبد.
علاوه بر کارهايى که بيان شد، بازسازى ديگر آثار مرحوم کلينى نيز ضروری است. آن طور که در فهارس آمده، مرحوم کلينى، بجز کتاب «الکافى»، شش اثر ديگر داشته که از آنها چيزى در دست نيست و به احتمال قوى، بخشى از آنها قابل بازسازى است. مثلاً مرحوم صدوق، نزديک به ۵۵ حديث از کلينى نقل کرده که بيش از نيمى از آنها در «الکافى» نيست. پس معلوم مى شود که به آثار ديگر مرحوم کلينى دسترسی داشته است. بنابراين، بخشى از اين آثار، قابل بازسازى است و اين هم يکى از کارهاى قابل انجام است.
بايد اشاره کنم که اين کنگره عظيم، به تنهايى، از عهده مؤسّسه دار الحديث برنمى آمد. مراکز متعدّدى، ما را در اين راه، يارى و همراهى کردند: مؤسّسه آل البيت، کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شوراى اسلامى، سازمان اوقاف و امور خيريه، بنياد پژوهش هاى آستان قدس رضوى و مرکز تحقيقات کامپيوترى علوم اسلامى. اينها مراکزى بودند که ما را در مراحل مختلف و به شيوه هاى گوناگون، يارى مستقيم کردند.
همان طور که در صحبت و خطابه حضرت آية الله رى شهرى اشاره شد، برنامه آينده سلسله نشست هاى مؤسسه دارالحديث، کنگره بزرگداشت شيخ صدوق است. پس از آن، بزرگداشت عبدالجليل رازى قزوينى است. پس از آن، بزرگداشت سيّد مرتضى است که هزاره سید مرتضى است؛ يعنى سال ۱۳۹۶ شمسى، مصادف با هزاره سيّد مرتضى. ما از هم اکنون، دست يارى به سوى همه مؤسّسات، مراکز علمى و محقّقان دراز مى کنيم تا يارى مان کنند که إن شاء الله، اين همايش ها به شيوه علمى و عالمانه برگزار شوند.
برنامه اجلاس امروز، با سه سخنرانى، دوازده مقاله، يک ميزگرد، معرفى DVD، و رونمايى کتاب ها، ادامه خواهد يافت. سخنرانان ما علما و محقّقان و اساتيد حوزوى و دانشگاهى از ايران، لبنان، عراق و امريکا هستند که برنامه هايشان را ارائه مى دهند.
از همه نويسندگان و محقّقانى که حضور به هم رساندند، سپاس گزارم. همچنين بايد ياد کنيم از مرحوم حجة الاسلام والمسلمين شيخ نعمت الله جليلى، از همکاران ما در تصحيح کتاب «الکافى» که در سال اخير، به رحمت خداوند رفتند. ايشان درتصحيح نهايى، تقويم نص و بازبينى «الکافى»، جايگاه بالايى داشتند.
در پايان، از ديگر مشارکان، دست اندرکاران، مديران و کارکنان آستان عبدالعظيم عليه السلام و محقّقان و کارکنان مؤسّسه علمى ـ فرهنگى دار الحديث و مرکزچاپ و نشر و توليت محترم آستان، سپاس ويژه دارم.
والسلام عليکم و رحمة الله و برکاته!
