شناخت نامه شيخ ابو الفتوح رازى (ج۱)
عنوان: شناخت نامه شيخ ابو الفتوح رازى (ج۱) (علوم قرآن در تفسير روض الجنان)
به کوشش: على اکبر زمانى نژاد
تعداد جلد: ۱ (۵۰۴ صفحه)، وزیری
ناشر: دار الحديث
محل نشر: قم
تاریخ انتشار: ۱۳۸۴
آنچه درباره شيخ ابو الفتوح رازى و آثار وى در لا به لاى کتاب ها و يا به صورت مقاله و رساله تدوين يافته و پيشتر به چاپ رسيده، بسيار است. مجموع اين نوشته ها در سه مجلد سامان يافته است. در اين جا به معرفى يکايک اين نوشته ها مى پردازيم.
۱. اشعار فارسى و تعبيرات و اصطلاحات و لغات نادره تفسير ابو الفتوح رازى / علاّمه قزوينى
در اين نوشته از اشعار فارسى که ابو الفتوح در تضاعيف تفسير روض الجنان بدان ها تمثل جسته و بعضى تعبيرات و اصطلاحات و لغات نادر اين کتاب سخن به ميان آمده است. نويسنده مقاله بر آن است که ابو الفتوح رازى براى بيان وجوه مختلف استعمالات کلام عرب درباره مفردات و ترکيبات قرآن و تعليل صورت هاى مختلف اعراب آن و تفسير غريب آن و ايضاح مشکل آن و ... دائماً به شواهد بسيارى از اشعار عرب، آن هم با استفاده از تأليفات علمى متقدم، استشهاد نموده است و علاوه بر آنها، گاه گاه، به پاره اى اشعار فارسى نيز به مناسبات مقام، تمثل جسته است و اين اشعار را نه از لا به لاى کتاب هاى مشهور، بلکه از محفوظات و مسموعات شخصى خود نقل کرده است.
اين نقل ها، هم جنبه ابتکارى دارد و سبب شده تا برخى اشعار ـ که اغلب در هيچ يک از کتاب هاى ديگر ذکرى از آنها به ميان نيامده ـ براى ما به يادگار بماند. وى آن گاه، بر حسب ترتيب مجلدات تفسير، اين اشعار را ذکر نموده است. نويسنده مقاله همين روش را در خصوص لغات و اصطلاحات پى گرفته و آنها را يک يک بر شمرده است.
۲. سبک شناسى کتب علمى در قرن ششم / ملک الشعراء بهار
اين نوشته بخشى از کتاب سبک شناسى بهار است که در آن به معرفى اجمالى ابو الفتوح رازى پرداخته شده، آنگاه تفسير وى معرفى گرديده است.
نويسنده در معرفى کتاب، ضمن توجه به خصوصيات ادبى آن، به شيوه منحصر به فرد و ويژه نثر تفسير، يعنى مفرد آوردن فعل جمع مخاطب (دوم شخص جمع)، اشاره کرده و نمونه اى از آن را ارائه نموده است. وى معتقد است که صفحه اى از اين کتاب، از اين شيوه، خالى نيست.
۳. روش و اصطلاحات خاص تفسيرابوالفتوح رازى و عصر او / علاّمه شعرانى
نويسنده بر اين باور است که در تفسير ابو الفتوح اصطلاحاتى خاص وجود دارد که در عصر او در ميان مردم متداول بوده، امّا مردم عصر ما بدان ها انس ندارند. وى سپس اين اصطلاحات را بر مى شمارد؛ از جمله، مفرد آوردن جمع مخاطب، شيوه بيان فعل ماضى متکلم مع الغير (اول شخص جمع)، انزله کردن به جاى نازل کردن، استعمال «ب» و «با» براى صيرورت و ...
فصل ديگر اين نوشته بيان روش تفسير شيخ ابو الفتوح رازى است. نويسنده معتقد است که تفسير ابو الفتوح، از جهت فصاحت لفظ و لطف عبارت، بر همه تفاسير فارسى شيعه رجحان دارد. نويسنده، پس از بيان ويژگى نثرى تفسير، درباره روش مفسر در ادب و بيان، علم کلام، اخلاق و آداب و نقل اقوال مفسران ديگر داد سخن داده است.
۴. ملاحظاتى چند درباره تفسير فارسى ابو الفتوح رازى / سعيد نفيسى
به دنبال چاپ پنج جلدى تفسير روض الجنان و روح الجنان، در سال ۱۳۱۵ ش، سعيد نفيسى يادداشت حاضر را نوشته و از انتشار اين تفسير اظهار شادمانى نموده و آن امر را يکى از کارهاى ادبى و علمى مهم آن زمان تلقى کرده است. وى سپس نکاتى را در باب تأليف کتاب و مؤلف آن تذکر داده و بر خلاف محمّد قزوينى که تاريخ نگارش تفسير را بين سال هاى ۵۱۰ تا ۵۵۶ ق، دانسته، معتقد است حتماً تأليف آن پيش از اواخر ذيقعده ۵۴۷ پايان پذيرفته و ادعاى خود را به نسخه اى با تاريخ کتاب صفر ۹۸۰ مستند نموده که در آن صورت اجازه روايت کتاب از اول تا آخر آن از ابو الفتوح به تاريخ ۵۴۷ استنساخ شده است.
پيداست که اجازه روايت کتاب، از آغاز تا انجام، در تاريخ ۵۴۷ گواه اتمام کتاب در آن زمان يا پيش از آن است.
۵. گفتار شيخ ابو الفتوح رازى در علوم قرآنى / محمّد جواد بلاغى
در اين نوشته به زندگى ابو الفتوح رازى و ويژگى هاى تفسير وى اشاره شده و در پى آن، بخشى از مقدمه تفسير بازنويسى گرديده است. در اين مقدمه نام هاى قرآن مورد اشاره قرار گرفته و معانى هر يک بيان شده است. قرآن، فرقان، کتاب، ذکر، تنزيل، حديث، موعظه، تذکره، ذکرى، حکم، حکمت، حکيم، مهيمن، شفاء، هدى، هادى، صراط مستقيم، نور، حبل، رحمت، روح، قصص، حقّ، بيان، تبيان، بصائر و ... از جمله اين نام هاست.
۶. مقايسه تفسير ابو الفتوح رازى با مجمع البيان / دکتر حسين کريمان
در اين نوشته ـ که بخشى از کتاب طبرسى و مجمع البيان است ـ ابتدا به نام تفسير ابو الفتوح اشاره شده و در پى آن از زمان تأليف کتاب سخن به ميان آمده است.
نويسنده سپس به مقايسه دو تفسير ابو الفتوح و مجمع البيان پرداخته و در بخش هايى با عنوان «مقايسه کلّى در تفسير»، «مقايسه از نظر مبانى تشيع»، «مقايسه از لحاظ احوال رجال»، «مقايسه از نظر سبک»، «مقايسه از نظر توزين اقوال و داورى در گفتارها و برگزيدن صحيح از سقيم» و «مقايسه از نظر کميت» مطالب خويش را پى گرفته است. وى سپس در بخش ديگر به بررسى عصر طبرسى و تفسير او پرداخته و ضمن بر شمردن تفاسير معروف شيعى عصر طبرسى، از ابو الفتوح ياد کرده و شمّه اى از زندگى او را بيان داشته است.
۷. طبرسى و ابو الفتوح / دکتر محمّد جعفر ياحقى
اين مقاله فصلى از کتاب يادنامه طبرى است که نويسنده در آن بهره هاى ابو الفتوح را از تفسير طبرى مورد اشاره قرار داده. و بر اين باور است که ابو الفتوح به دو گونه غير مستقيم و مستقيم از تفسير طبرى بهره برده است. نويسنده يادآور شده که در خلال تحقيق تفسير روض الجنان، به منظور دستيابى به ضبط صحيح اشعار و اقوال و رفع خطاهاى کاتبان، به منابع ديگر رجوع نموده و بسيارى از شواهد تفسير ابو الفتوح را با آنچه در تفسير طبرى آمده مشابه يافته است.
از اين بين کم نيستند شواهدى که در هيچ کتابى جز تفسير طبرى يافت نشده و محقق را به اين باور مى رساند که وى آنها را از طبرى بهره گرفته است.
نويسنده، در ادامه مقاله، ضمن دسته بندى شواهد، به مباحث لغوى، مسائل نحوى، مباحث فقهى و قصص و تاريخ، بهره بردارى هاى مستقيم ابو الفتوح از طبرى را ـ که در اغلب آنها به نام طبرى نيز اشاره شده ـ ارائه مى نمايد.
۸. ترجمه آيات تفسير طبرى وتفسير ابو الفتوح رازى / دکتر محمّد ناصح
نويسنده در اين مقاله، ضمن بيان ويژگى هاى ترجمه آيات در تفسير ابو الفتوح و مقايسه آنها با ترجمه تفسير طبرى، مدعى است که نمى توان شک کرد که ابو الفتوح رازى در برگردان آيات قرآنى، کمتر تحت تأثير ترجمه آيات آثارى از نوع ترجمه تفسير طبرى و مشابه آن بوده و استقلال نسبى در کارش داشته است. او براى اثبات ادعاى خويش از ميان آيات قرآن مواردى را به صورت اتفاقى انتخاب کرده و ترجمه ابو الفتوح را با ترجمه تفسير طبرى مقايسه کرده و موارد اشتراک و اختلاف آنها را بر نمايانده است.
وى در نتيجه گيرى نهايى مى گويد که حدود شصت درصد موارد اين دو تفسير از جهت زبان فارسى با هم تناسب و مشابهتى صورى و لفظى دارند و حدود چهل درصد محل اختلاف است. او اين اشتراکات را ناشى از بهره گيرى هر دو از گويش خراسانى و لهجه درى دانسته است.
۹. «دستورباش» تفسير ساختى ويژه در روض الجنان و روح الجنان / سيد جليل ساغروانيان
در اين نوشتار ترکيب «دستور باشى» در تفسير ابو الفتوح رازى مورد بررسى قرار گرفته است.
نويسنده، ضمن بيان کاربردهاى عادى اين ساخت در اين کتاب، به موارد استعمال ترکيب هاى «دستور باشى» و «دستور باش»، در تفسير اشاره کرده است و پس از آن، به بررسى چگونگى کاربرد اين دو ترکيب و اجزاى تشکيل دهنده آنها مى پردازد.
نويسنده در پايان مقاله چنين نتيجه گرفته است که «دستور باش» فعل ناقص مرکبى است، که به صورت ترکيب خاصى، در اين تفسير براى کسب اجازه از يک مقام برتر مورد استفاده قرار مى گيرد و بايد با آهنگى سؤالى خوانده شود.
۱۰. بيتى بازيافته از رودکى در خلال تفسير ابو الفتوح رازى / اصغر ارشاد سرابى
نويسنده، در اين نوشتار، ضمن ترسيم جايگاه رودکى در ادبيات فارسى، سه بيت از اشعار را ـ که در تفسير ابو الفتوح رازى بدان استشهاد شده ـ نقل کرده، ياد آور شده است که فقط دو بيت از سه بيت ياد شده، آن هم با تفاوت هايى، در ديوان رودکى وجود دارد.
وى نقل اين ابيات را در اين تفسير کهن طريقى براى تصحيح آن در ديوان رودکى بر مى شمارد و پيشنهاد مى نمايد که بيت بازيافته در تفسير ابو الفتوح به صورت زير به مجموعه اشعار رودکى اضافه شود:
زمانه پندى آزاد وار داد مرا
زمانه را چو نکو بنگرى همه پندست
زبان ببند مرا گفت و چشم دل بگشاى
کرا زبان نه به بند است، پاى در بند است
بدان کسى که فزون از تو، آرزو چه کنى!
بدان نگر که به حال تو آرزومند است.
۱۱. تفسير ابو الفتوح رازى در هزار سال تفسير فارسى / دکتر سيد حسن سادات ناصرى ـ منوچهر دانش پژوه
در اين نوشتار ـ که بخشى از کتاب هزار سال تفسير فارسى است ـ ابتدا به يادکرد زندگى ابو الفتوح رازى و آثار او پرداخته شده و ديدگاه دانشوران درباره وى آورده شده است. آن گاه فرازهايى از تفسير ابو الفتوح نقل شده است. اين فرازها به بيان محکمات و متشابهات قرآن و داستان هاى حضرت ابراهيم و اصحاب کهف اختصاص دارد.
۱۲. تاريخ ترجمه ابو الفتوح رازى / آذرتاش آذرنوش
بخشى از کتاب تاريخ ترجمه از عربى به فارسى ترجمه قرآن در تفسير ابو الفتوح رازى را در بر گرفته است. نويسنده مدعى است که ابو الفتوح نيز مانند ديگر مترجمان، در فضاهاى گوناگون و در مقابل متن هاى گوناگون، واکنش هاى متفاوتى از خود نشان داده است. از اين رو، به سه نوع ترجمه در آثار او پرداخته است: ۱. ترجمه احاديث و روايات، ۲. ترجمه برخى از آيات الهى در درون تفسير، ۳. ترجمه رسمى و مستقل قرآن کريم.
او پس از پرداختن به بررسى هر سه گونه ترجمه، در پايان نقل کرده است که ترجمه هاى فارسى تحت اللفظى آيات از مؤلف نيست و با آنچه در درون تفسير ترجمه کرده، اختلاف فاحش دارد.
۱۳. روض الجنان و اسباب نزول / محمّد حسين مبلّغ
در اين نوشتار به بيان جايگاه تفسير ابو الفتوح در ادب پارسى، اصطلاحات ويژه و ادبيات عرب در آن تفسير، استفاده از آراى مفسران، علم کلام، فقه و اسباب نزول در تفسير ابو الفتوح، شيوه ترتيب مطالب تفسيرى، ميزان اهتمام مفسر به اسباب نزول اشاره کرده است. او به موارد کاربرد اسباب نزول پرداخته و آن را در تبيين وقايع تاريخى، باورهاى اعتقادى، استنباط حکم فقهى، فهم معناى آيات خلاصه کرده است.
سخن بعدى وى سبک پرداختن ابو الفتوح رازى به اسباب نزول است و منابع وى و ملاک نقد سبب نزول را بر رسيده است. بخش پايان مقاله به تأثير گرايش هاى فکرى ـ مذهبى بر تفسير وى اختصاص يافته است.
۱۴. شمه اى از فضايل حضرت على در کتاب روض الجنان و روح الجنان / احمد احمدى بيرجندى
نويسنده، در اين مقاله، ضمن بيان نکاتى درباره ابو الفتوح رازى و تفسير وى، آورده است: ابو الفتوح رازى به علت شيعه بودن و شيفتگى خاص به امير المؤمنين ـ که در خانواده اش موروثى بوده است ـ به مناسبت هاى گوناگون، شمّه اى از فضايل و مناقب آن حضرت را نقل کرده و گاه با نامحرمان و نا شايستگان به تعريض، سخن رانده است. او در اين مقاله به نقل پاره اى از آن موارد پرداخته است.
۱۵. اختصاصات تفسير ابو الفتوح رازى / بهاء الدين خرمشاهى
در اين نوشتار کوتاه، ضمن معرفى ابو الفتوح رازى، به برخى از اختصاصات تفسير وى اشاره شده و نوبت هاى چاپ آن بر شمارى شده است.
۱۶. دقت ابو الفتوح رازى در معانى واژه ها و ... / محمّد حسين خزاعى
نويسنده مقاله، ويراستار آخرين چاپ تفسير روض الجنان (چاپ آستان قدس رضوى) است. او در اين مقاله نتيجه بررسى مقايسه اى بين اين تفسير و تفسير تبيان مرحوم شيخ طوسى و مجمع البيان مرحوم طبرسى را عرضه نموده و نتيجه گرفته است که به طور کلى، مى توان گفت که تفسير روض الجنان از جهت دقت در معانى واژه ها از دو تفسير ديگر کامل تر بوده و بر آن دو تفسير رجحان دارد.
۱۷. نسخ از ديدگاه ابو الفتوح رازى / دکتر نادعلى عاشورى
نويسنده، قرن ششم هجرى را به دليل تأليف شمارى از تفاسير مهم، يکى از باشکوه ترين و پربارترين دوره هاى تاريخ تفسير نگارى مى داند. سپس با بيان معناى نسخ در لغت، از نسخ در اصطلاح، امکان نسخ و حکمت نسخ سخن رانده و به نسخ اديان و نسخ احکام، قلمرو نسخ، فرق نسخ و تخصيص انواع نسخ و نمونه هايى از آيات منسوخ و نمونه هايى از عدم نسخ آيات پرداخته است.
۱۸. اختصاصات تفسير ابو الفتوح رازى / سهيلا پيروز فر
نويسنده بر اين باور است که هر چند ابو الفتوح نسبت به ورود اسرائيليات در قصه هاى قرآن هشدار داده است، امّا خود به هنگام نقل و عرضه داستان زندگى گذشتگان و قصص انبيا، بدون توجه، بسيارى از اسرائيليات را نقل کرده است.
وى براى اثبات ادعاى خود سخنى را از علاّمه شعرانى در اين خصوص نقل مى نمايد و به نمونه هايى از راهيابى اين گونه اقوال در تفسير روض الجنان اشاره مى نمايد. آن گاه، ديدگاه مفسران ديگر را درباره آن اقوال ذکر مى کند.
۱۹. شولاى رمضان بر جان و زبان حافظ و از نگاه ابو الفتوح رازى / دکتر محمّد قراگزلو
اين نوشتار به ماه رمضان، روزه و مفاهيم وابسته بدان اختصاص دارد که حافظ آنها را در شعر خود گنجانده است و سپس ديدگاه ابو الفتوح رازى را درباره آنها در ادامه آن آورده است.
۲۰. ترجمه و ويژگى هاى زبانى ترجمه ابو الفتوح رازى / محمّد مهيار
نويسنده، مقاله خود را با سخنى درباره ترجمه قرآن در روض الجنان آغاز کرده و به ويژگى هاى زبانى ترجمه ابو الفتوح رازى پرداخته است. وى پس از بيان مقدمه اى در اين باره، آورده است که ترجمه و تفسير روض الجنان اولين ترجمه و تفسيرى است که به زبان فارسى درى و مشرب شيعه تأليف شده است. او پس از بيان ويژگى هاى تفسير به تفاوت زبانى بين ترجمه ها و تفسير اشاره مى نمايد.
۲۱. تفسير ابو الفتوح در گزيده متون تفسير فارسى / منوچهر دانش پژوه
در اين مقاله، پس از نقل گزيده از زندگى ابو الفتوح رازى و بيان فهرستى از آثار وى، فرازهايى از تفسير وى را ـ که شامل داستان ايوب و پاداش نگرفتن انبياست ـ نقل مى نمايد.
۲۲. روح الجنان و روح الجنان / محمّد هادى معرفت
بيان گوشه هايى از زندگى ابو الفتوح سخن آغازين اين نوشتار است. نويسنده، در پى آن، به جايگاه تفسير وى و تأثير آن در ديگر تفاسير پرداخته است. او سخن قاضى نور اللّه شوشترى را تأييد کرده و گفته است که فخر رازى به شدت تحت تأثير ابو الفتوح رازى بوده و در تفسير فخر رازى اصل مطالب همان بوده که ابو الفتوح رازى آورده و فخر رازى مطالب فرعى را بر آن افزوده است.
در اين نوشتار، روش وى در تفسير، احاطه به مفردات و ... از مهارت هاى ابو الفتوح رازى دانسته شده است.
نويسنده، سپس، احاطه مؤلف بر تاريخ و سيره را سبب امتياز و برجستگى اين تفسير دانسته است.
۲۳. تأويل در قرآن کريم از نگاه ابو الفتوح رازى / بهاء الدين خرمشاهى
اين نوشتار، مکتوب مصاحبه اى درباره تأويل در آيات قرآن کريم است که روزنامه همشهرى با استاد خرمشاهى به عمل آورده است و در آن به تأويل در تفسير روض الجنان اشاره شده است.
۲۴. سيرى در قصه هاى متون تفسيرى طبرى و ابو الفتوح رازى / صابر امامى
در اين مقاله، ابتدا تفسير طبرى و مؤلف آن معرفى شده، آنگاه با بيان مشرب طبرى در نقل داستان ها در تفسير خود، مدعى شده است که طبرى از راويان ضعيف الاسناد فراوان سود برده و به نمونه هايى نيز اشاره مى کند و سپس به سوى ابو الفتوح و تفسير وى روى کرده و به چگونگى روش ابو الفتوح رازى در نقل قصه ها مى پرازد.
او سپس به موضوع اساطير در تفسير ابو الفتوح رازى اشاره کرده، هدف از بيان اين اساطير را در خلال تفسير بازگو مى نمايد.
۲۵. علاّمه شعرانى و تفسير ابو الفتوح رازى / نادعلى عاشورى
نويسنده، مقاله خود را با نقد و بررسى قصه ها و داستان هاى تفسير ابو الفتوح رازى آغاز کرده و بيان داشته است که مفسران در فهم قصه هاى قرآنى يکى از سه شيوه: الف. روش تأويل داستان، ب. روش معتقدان به خيال پردازى، ج. افراط در پذيرش روايات را در پيش گرفته اند.
آن گاه به نقل ديدگاه علاّمه شعرانى در اين خصوص مى پردازد. شيوه قرآن در نقل اخبار قصص تکيه بر قرآن و سنّت قطعى، قصه گويى و داستان پردازى، مبالغه در بيان داستان، از ديگر عناوينى است که در ذيل آنها به بيان باور شعرانى پرداخته شده است.
نقد و بررسى احاديث تفسير ابو الفتوح رازى فصل ديگرى از مقاله است که نويسنده براى آشنايى خوانندگان با ديدگاه شعرانى در اين زمينه به مواردى از نقد حديث در آثار ايشان به اجمال اشاره کرده است.
۲۶. تفسير ابو الفتوح رازى و نثر فارسى درى / ابن آهى
بيان زندگى ابو الفتوح و سخن بزرگان درباره وى و مشايخ روايى و آثار او در سرآغاز اين مقاله مورد توجه قرار گرفته است. نويسنده اشاره اى مختصر به تاريخ تفسير نموده و به تفسير ابو الفتوح رازى پرداخته و آراى بزرگان را درباره تفسير وى يادآور شده است. بيان نام تفسير، محکمات و متشابهات در آن و نقل فرازى از آنان از ديگر مطالب مقاله است.
۲۷. حضرت على در آيينه نگاه ابو الفتوح رازى
در اين نوشتار کوتاه برگ هايى از تفسير روض الجنان درباره على عليه السلام نقل شده است.
۲۸. ترجمه و ويژگى هاى زبانى ترجمه ابو الفتوح رازى / محمّد مراد ايرانى ـ دکتر محمّد مهدى رکنى
يکى از جنبه هاى ارزشى متون قديم، به ويژه ترجمه ها و تفسيرهاى کهن که در اين مقاله منظور نظر نويسندگان هستند، خصايص زبان شناختى آنهاست. علّت توجّه ايشان به تفاسير کهن فارسى و گزينش آنها براى اين جستار، ويژگى هاى زبانى و از جمله گويشى بودن ميزان قابل توجهى از واژگان اين تفاسير است. هر مفسر، تحت تأثير گويش زاد بوم خويش، تعدادى از عناصر و لغات محلّى را در بطن متن نشانده است. بديهى است که اين واژه ها به صورت گزينشى و تعمّدى به کار گرفته نشده، بلکه به گونه اى غريزى و ناخودآگاه از توانش زيانى او برآمده است؛ به بيان ديگر، اين واژه ها زاييده ذهن و زبان مفسّر بوده که پس از ديگرگونى و تراش خوردن ظاهر بر قلم او رفته و در دفتر او نشسته است. در اين نوشتار کوشيده شده تا بر پايه سبک شناسى زبان، خصايص آوايى و فرآيند ديگرگونگى واج ها را در اين متون بنماياند.
