مجموعه مقالات كنگره شيخ ابو الفتوح رازى (ج ۲)
عنوان: مجموعه مقالات كنگره شيخ ابو الفتوح رازى (ج ۲) (روش تفسيرى)
به کوشش: جمعى از فضلا و نويسندگان
تعداد جلد: جلد دوم (۳۳۶ صفحه)، وزیری
ناشر: دار الحديث
محل نشر: قم
تاریخ انتشار: ۱۳۸۴
۱۲. جامعه پردازى در تفسير ابو الفتوح رازى/ رضا بابايى
نويسنده در اين مقاله بر آن است تا انگيزه مؤلف از نگارش تفسير را بنماياند. به اعتقاد وى هر چند تفسير نگارى امرى ارادى است، اما ويژگى هاى زمانى و مكانىِ مفسر او را بر آن مى دارد كه به نگارش تفسير قرآن بپردازد. او در تبيين نظر خويش به بيان اوضاع عصر وى پرداخته و آورده است كه ابو الفتوح رازى، علاوه بر انگيزه هاى علمى در تفسير، در پى مردمى تر كردن اين علم نيز بوده است. بدين رو، تفسير خود را به زبان و در حال و هوايى مى آفريند كه هم پسند خواص باشد و هم فوايد آن، گروه هاى ديگرى از مردم را بهره رساند. و سپس به پاره اى نمونه ها و نشانه ها در تفسير او اشاره مى كند كه اين سمت و سو را تأييد مى كنند.
۱۳. هنر نثرپردازى در ترجمه رازى/ محمّد على كوشا
در اين مقاله ترجمه سه سوره حمد، بقره و آل عمران در تفسير ابو الفتوح رازى، در مقايسه با ترجمه سورآبادى و ميبدى مورد بررسى و ارزيابى قرار گرفته و نقاط قوّت و ضعف هر كدام بيان گرديده است. نويسنده، ابتدا وجه تمايز اين سه ترجمه را ـ كه آنها را از ديگر ترجمه هاى قديمى متمايز مى سازد ـ بيان مى دارد و سپس مقاله خويش را با نقل فرازهايى از اين تفاسير و مقايسه آنها ادامه مى دهد.
۱۴. ويژگى هاى دستور تفسير روض الجنان/ دكتر محمّد ايرانى
تفسير روض الجنان علاوه بر جنبه تفسير در ادب فارسى نيز جايگاهى والا دارد و نمونه اى زيبا اثر نثر پارسى سده ششم هجرى است.
نويسنده اين مقاله به بررسى جنبه هاى ادبى و ويژگى هاى دستورى تفسير ابو الفتوح پرداخته و در پايان آن به نتايجى در خور دست يافته است. اين نتايج چنين اند:
با نگاهى به ساختار دستورى اين تفسير نامور و بررسى ويژگى هاى آن در سطح صرفى و نحوى به اين برآيند مى رسيم كه در نثر ابو الفتوح و البتّه در مباحث لغوى، فقهى و كلامى، عبارات شيوا، واژگان كهن، دستورمندى جملات و عوالم گسترده و فضاهاى شورانگيز شاعرانه، اندک ياب است؛ در حالى كه در قصه هاى مندرج در متن تفسير، اين ويژگى ها به وضوح ديده مى شود.
هر چند كه گاهى ابو الفتوح، كلمات ويژه تازى و به ويژه قيود را، بى آنكه دليل خاصّى در ميان باشد و يا ضرورت و الزامى در كار، در جملات فارسى به كار مى دارد، اما با اين حال كثرت واژگان تازى به شيوايى و دل انگيزى نثر لطمه نزده، ابو الفتوح از هنجار دستور زبان فارسى عدول نكرده است.
با وجود نثر روان، ساده و بى آرايه و پيرانه اين تفسير، ترديدى نداريم كه ابو الفتوح، اگر خود اراده مى كرد از پرداختن به نثر موزون و حتّى مصنوع و آوردن سجع و موازنه ناتوان نبوده است؛ چنانكه وى در آغاز برخى فصل هاى كتاب، البتّه به صورتى نادر، نثرى نزديک به نثر ميبدى در كشف الاسرار و شبيه به كلام خواجه عبدالله انصارى دارد، و چه بسا ذوق و شوق و شميم عارفانه از آن هويداست.[۱]
۱۵. ويژگى هاى نثر ابو الفتوح رازى/ دكتر على رضا نبى لو
در اين مقاله ويژگى هاى سبكى تفسير ابو الفتوح رازى به شكل التقاطى (ويژگى هاى شخصى و دوره اى) مورد بررسى قرار گرفته است.
ابتدا كلياتى درباره تفسير و سبک و زيان آن مطرح مى شود. در اين قسمت از ديدگاه هاى فضلايى كه درباره زبان و سبک اين تفسير تحقيق كرده اند، بهره گرفته شده است. بعد از كليات، به ويژگى هاى زبانى (آوايى، لغوى، نحوى ـ دستورى) تفسير ـ كه بحث اصلى مقاله است ـ و سپس به ويژگى هاى ادبى و فكرى آن پرداخته شده است.
۱۶. بررسى سبک تفسيرى ابو الفتوح رازى/ حشمت الله آذر مكان
تفسير ابو الفتوح رازى، علاوه بر ارزش هاى گوناگون از جمله ارزش تفسيرى، دينى و مذهبى، از نظر ادبى نيز داراى اهميت است. از لابه لاى اين اثر ارجمند نكات سبک شناسانه مهمى را مى توان استخراج كرد. نويسنده مدعى است كه اگر استقراى تامى صورت پذيرد، بسيارى از لغات اصيل فارسى بازشناخته خواهد شد.
وى سپس، به شيوه سبک شناسان، سبک اين كتاب را در سه سطح كلى زبانى، ادبى و فكرى بررسى كرده و بيشتر بر جنبه هاى ادبى و زبانى تأكيد كرده است.
۱۷. بازتاب امثال عربى در تفسير ابو الفتوح رازى/ دكتر عباس نقيئى
ابو الفتوح رازى براى تأثير گذارى بيشتر تفسير خود، از همه عناصر ادبى، از جمله امثال عربى و فارسى كرده است. استفاده از زبان كهن فارسى و آميختگى آن به عبارات فنى و گاه ديرياب عربى موجب شده كه اين تفسير، بيشتر مورد توجه و مراجعه اديبان قرار گيرد.
در اين مقاله، به ذكر مهم ترين امثال عربى ـ كه در مجلدات مختلف اين تفسير مورد استفاده قرار گرفته ـ به شكل الفبايى و با بيان فضاى كاربرد اين امثال پرداخته شده و مبناى آن نمايه تفسير روض الجنان چاپ آستان قدس رضوى بوده است.
۱۸. ادبيات ابو الفتوح رازى/ حسين عظيم زاده
در اين نوشتار، پس از بيان ديدگاه عالمان درباره ابو الفتوح، به بررسى صنايع لفظى در روض الجنان، خصوصيات دستورى، لغوى و سبک تفسير، كاربرد اشعار فارسى در تفسير و ارزش ادبى آنها پرداخته و نمونه هايى از كاربردهاى مختلف آن مورد اشاره قرار گرفته است.
سپس نويسنده، به اشعار و شواهد عربى تفسير اشاره كرده و خلاصه و گزيده اى از ترجمه اشعار را در چاپ دوازده جلدى مرحوم شعرانى ارائه نموده است.
۱۹. كاركرد واژگان ديرينِ در گزارش نامه مينوى/ دكتر محمّد ايرانى
متون كهن فارسى، ميراث ارزشمند پيشينيان دانشور و نياكان انديشمند ما به شمار مى آيند. اين آثار بازمانده، شايسته ترين نمايندگان زبان و ادبيات و حتى فرهنگ ادوار خويش اند. از ميان اين عرايس پارسى، دسته اى شاهد پر تراز و بنازند كه چون پرى رويان، هنوز از پريدگان رازند. اين دفاتر قدسى كه ترجمان جان جهان اند، گزاره ها و تفسير قرآن اند.
بر هر برگ از اين نامه هاى نگارين، چندين و چند واژه ديرين و شيرين، خوش نشسته و به تردستى تمام، نقش بسته است.
ميناگران سخن در گزارش اين نامه مينوى، هر واژه طرفه را با ظرافت و لطافت خاصى، به پاک دستى و امانت به كار داشته اند تا از اين راه حلاوت كلام عالى را با طروات زبان پارسى در هم آميزند.
براى سنجش عيار سخن اين سره گويان و طرز نگارش تفاسير آنان از كلام الله، به ناگزير مى بايد به شناخت شيوه هاى واژه گزينى، براى سازى و بازيگردانى آواها، در اين آثار روى آورد.
در بررسى سبک شناسانه يک اثر ادبى، مطالعه ويژگى هاى زبانى (لغوى، آوايى، و نحوى)، يكى از وجوه قابل پژوهش است. اساساً زبان و كاركردهاى آن در سطح واژه سازى، آواشناسى و ساختار نحوى جمله ها، از مميّزه هاى شناخت سبک نثر يک اثر است. به انگيزه مطالعه زبانى ـ لغوى متون منثور كوشش شده است تا در اين مقاله، نمونه هايى از واژگان كهنه و سره پارسى از كهن ترين تفسير شيعى، يعنى تفسير گرانقدر روض الجنان و روج الجنان ابو الفتوح رازى، فراروى علاقه مندان نهاده و شناسانده شود.
۲۰. آيه بسم الله الرحمن الرحيم در تفسير ابو الفتوح رازى/ دكتر شاهرخ محمّد بيگى
شيخ ابو الفتوح رازى به توضيح و تفسير آيت تسميه عنايتى ويژه داشته است. در اين مقاله ديدگاه ابو الفتوح درباره ويژگى هاى گوناگون اين آيه درج شده و چنين نتيجه گيرى شده است:
۱. ترجمه اين آيه را به دو صورت آورده است:
الف) به نام خداوند بخشنده مهربان، ۸۱ مرتبه
ب) به نام خداوند بخشاينده مهربان، ۳۱ مرتبه
۲. براى كلمه «آيه» چهار معنى ذكر كرده است:
الف) علامت؛ ب) رساله؛ ج) جماعت؛ د) عجيبه.
۳. بر طبق اخبار و روايات، براى قرائت آيه بسمله ثواب و فضيلت قايل است.
۴. براى تفسير آيات قرآن چهار وجه قايل است و آيه بسمله را جزء آيات محكم معرفى نموده است.
۵. بين تفسير و تأويل آيات قرآن قايل به فرق است و اين گونه تعريف نموده است:
الف) «تفسير علم سبب نزول آيه باشد و علم به مراد خداى از آن لفظ تعاطى آن نتوان كردن، الاّ از سماع آثار».
ب) «تأويل چون كسى عالم باشد به لغت عرب و علم اصول را متقن باشد، او را بود كه حمل آيه را بر محتملات لغت كند چون قطع نخواهد كردن در اصول و بر احتمال بخصوص و قطع نكند و بر مراد خداى، الاّ به دليل».
۶. «بسم الله الرحمن الرحيم» يک آيه از هفت آيه فاتحة الكتاب و جزء آيات قرآن مجيد و نيز يک آيه از ديگر سُوَر قرآن است.
۷. بر طبق روايات، جهر به «بسم الله الرحمن الرحيم» را در نمازها و مواضع جهر، واجب و در مواضع اخفاتِ قرائت، مستحب دانسته است.
۸. در توضيح و تفسير آيه «بسم الله الرحمن الرحيم» در سوره حمد به تفصيل به اين مباحث پرداخته است:
الف) معانى حروف «باء» و رسم الخط آن؛
ب) تفسير كلمه «اسم» وبحث استدلالى راجع به اشتقاق آن؛
ج) تفسير كلمه «الله» و بيان اقوال علما درباره اشتقاق آن؛
د) تفسير كلمات «رحمن» و «رحيم» و بيان تفاوت معنايى اين دو با يكديگر بر اساس علم صرف، اخبار و روايات، اقوال علما.
۲۱. معرفى اجمالى سوره هاى قرآن در ابو الفتوح رازى/ مهدى عسكر آبادى
ابو الفتوح در مقدمه كوتاه و پر مغز تفسير خود به پاره اى از مطالب علوم قرآنى ـ كه سهمى به سزا در فهم قرآن كريم دارد ـ اشاره مى كند. مقدمه ابو الفتوح شامل هفت فصل مى باشد:
۱. اقسام معانى و مفاهيم قرآن و وجوه تفسير؛
۲. اقسام آيات قرآن: محكم و متشابه، ناسخ و منسوخ، عام و خاص؛
۳. نام هاى قرآن و معانى آنها؛
۴. در معنى سوره و آيه و كلمه و حرف؛
۵. در ثواب خواننده قرآن؛
۶. فضل علم قرآن و رغبت در وى؛
۷. معنى تفسير و تأويل.
ابو الفتوح با خاتمه اى بسيار مفيد و كوتاه نيز در بيان اقوال در مورد تعداد آيات در مكاتب مختلف، تعداد سُوَر، تعداد سور مكى و مدنى، تعداد كلمات و حروف قرآن و حكمت تكلف شمردن آنها، تفسير شريف خود را به پايان مى رساند. از اين رو نگارنده در اين مقاله بر آن بوده تا با بهره گيرى از ديدگاه هاى شيخ ابو الفتوح رازى، و نيز برخى محققان معاصر، به موضوعات زير بپردازد.
۱. نام سور؛ ۲. ساير اسامى سوره؛ ۳. ترتيب نزول؛ ۴. تعداد آيات هر سوره؛ ۵. تعداد كلمات و حروف هر سوره؛ ۶. مكّى و مدنى بودن سور.
به علاوه، اين مطالب در پايان اين مقاله در قالب جدول آمده است.
