مجموعه مقالات كنگره شيخ ابو الفتوح رازى (ج ۳)
عنوان: مجموعه مقالات كنگره شيخ ابو الفتوح رازى (ج ۳) (مباحث كلامى)
به کوشش: جمعى از فضلا و نويسندگان
تعداد جلد: جلد سوم (۴۷۲ صفحه)، وزیری
ناشر: دار الحديث
محل نشر: قم
تاریخ انتشار: ۱۳۸۴
۱. ابوالفتوح رازى و پاره اى از مسائل كلامى/ جعفر سبحانى
نويسده در پيش گفتارى به بيان شرح احوال ابوالفتوح پرداخته و نيز بيان مى دارد كه در نيمه نخست قرن ششم چهار تفسير بزرگ به رشته تحرير درآمده است كه دوتاى آنها بر مشرب شيعى و دوتاى ديگر بر مشرب سنّى نگارش يافته است. نويسنده معتقد است تفسير ابو الفتوح اقيانوسى از معارف موجود در آن روز است و در اين مقال به بيان ادله و برداشت هاى كلامى ابوالفتوح از آيات قرآنى مى پردازد كه به شرح زير است:
۱. مراتب توحيد، ۲. برهان تمانع، ۳. اسم غير مسمّاست، ۴. تقسيم اسماء، ۵. ايمان از روى جبر فاقد ارزش است، ۶. افعال بشر و مشيّت خدا، ۷. رؤيت خدا در آخرت، ۸. حدوث كلام خدا، ۹. تكليف فقط در اين دنياست، ۱۰. ابطال جبر و تفويض، ۱۱. براى محال، ۱۲. مسائلى در توبه، ۱۳. مسائلى در امر به معروف و نهى از منكر، ۱۴. حقيقت عدل الهى در روز جزا.
۲. مذاهب كلامى تفسير ابوالفتوح رازى/ مهدى فرمانيان
نويسنده، ضمن بيان مكاتب گوناگونی كه در طول تاريخ اسلام ظهور كرده اند، به نقد و بررسى ديدگاه ابوالفتوح رازى درباره سه فرقه مجبّره، اصحاب حديث و معتزله در تفسير خود اشاره مى كند كه در قرن پنجم و ششم با آنها در ارتباط بوده است. سپس به عنوان مقدمه و به اختصار، درباره حديث افتراق و بعضى فرق ديگر مانند: خارج، قدريّه، جهميّه، نجاريه، مفوّضه، اهل سنت مباحث كوتاهى آورده و فهم مطالب مطرح در تفسير ابوالفتوح را منوط به ذكر اين مطالب مى داند. نويسنده در ادامه نيز به بيان برخى مفاهيم و اصطلاحات كلامى مانند: تشبيه و تجسيم خداوند، نظريه كسب، تكليف ما لا يطاق، مفهوم ايمان، رؤيت الهى، هدايت و ضلالت وجوه ضلال در قرآن، مشيّت و اراده الهى، حدوث و قدوم قرآن مى پردازد.
۳. مرورى بر آراى كلامى ابوالفتوح رازى/ دكتر محمود يزدى مطلق (فاضل)
نويسنده، تفسير روض الجنان را مهم ترين اثر ابوالفتوح دانسته است و او را متكلّمى آگاه به بسيارى از مسائل كلامى و اعتقادى عصر خويش مى داند. و ضمن مقايسه اى بين تفسير تبيان و تفسير ابوالفتوح رازى، و اشاره به مشابهت هاى فراوان ميان اين دو تفسير بزرگ شيعه، چنين نتيجه مى گيرد كه مبانى كلامى ابوالفتوح رازى مبتنى بر كتاب الهى و عقل است كه نماينده اين فكر، علماى بزرگ شيعه بوده اند و شيخ طوسى چهره برجسته آنان است. نويسنده ادّعا مى كند كه پس از مطالعه جزء به جزء تفسير روض الجِنان و فيش بردارى از مباحث كلامى آن، آراى ابوالفتوح رازى را با آراى شيخ طوسى در تفسير تبيان مقابله كرده و ضمن اين بررسى به موضوعات زير برخورد كه شايسته تحقيق بوده است.
نظر و تأمل، بطلان تقليد در اصول عقايد، ضرورت اقامه برهان براى معرفت الهى و ردّ نظريه اصحاب معارف، مباحثى است كه در «بخش اول: عقل» به آن مى پردازد. توحيد ذات و صفاتى الهى، عدل و افعال الهى، نبوت، معاد نيز سرفصل هاى ادامه اين مقاله اند كه مباحث مهم كلامى در ضمن آن بحث و بررسى و نيز نظريه ابوالفتوح در پايان هر مبحث به هرماه ادّله آن آمده است.
۴. درنگى بر عقيده «بدا» و نظر ابوالفتوح/ على رضا هزار
نگارنده مقاله در مقدمه به بيان معناى بَدا پرداخته و نيز انگيزه خود را از نگارش، بيان نظريه مرحوم ابوالفتوح رازى درباره مقوله بدا و اندكى هم تحليل آن عنوان مى كند. وى سپس اين واژه را از دانش واژه هاى شرعى بيان مى كند كه پيامبر صلى الله عليه وآله نيز به كار برده است. نگارنده اقسام قضاى الهى را مستند به روايات و آيات بيان كرده و به طرح ديدگاه هاى دانشمندان شيعه در مسئله بدا مى پردازد و در كنار نظريه ابوالفتوح، ديدگاه شيخ صدوق و آية الله خويى را مطرح مى كند.
نويسنده مدعى است در ميان دانشمندان شيعه تنها دو بزرگوارند كه ديدگاه منفى و منكرانه به بدا دارند. يكى ابوالفتوح رازى است و ديگرى خواجه نصير الدين طوسى. وى سپس محورهاى تحليل نظريه ابوالفتوح رازى را بيان كرده و نيز پاسخ هاى دانشمندان به اين نظريه را به شيوه هاى روش تأويلى و روش تفسيرى بيان مى كند.
۵. احباط و تكفير از ديدگاه انديشمندان اسلامى و شيخ ابوالفتوح/ غلامعلى غلامعلى پور (يعقوبى)
نويسنده در شروع مقاله، بحث احباط و تكفير را يكى از مباحث مهم اصولى اعتقادات و كلام مى داند و به ريشه يابى لغوى و اصطلاحى احباط و تكفير از منابع مهمّ لغت و تفسير و كلام مى پردازد. سپس در فصل ديگر، آراى متكلّمان در اثبات يا ابطال احياط را مطرح مى كند و به ديدگاه ابوالفتوح رازى درباره احباط مى پردازد. روش ابوالفتوح در تفسير آيات احباط، پاسخ به استدلال معتزله، ديدگاه وى در مورد كفر و ارتداد، ديدگاه ابوالفتوح درباره تكفير و عوامل احباط و تكفير از سرفصل هاى اين نوشتار است.
۶. اهل بيت عليهم السلام در تفسير ابوالفتوح رازى/ رقيّه صادقى نيّرى
نگارنده در شروع، شيخ ابو الفتح رازى را از نسل يكى از صحابه معروف پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله معرفى و تفسير ابوالفتوح را يكى از قديمى ترين تفاسير فارسى شيعه عنوان مى كند و مطلب مطرح شده در اين زمينه را در تفسير به سه بخش تقسيم مى كند:
۱. آياتى كه سبب نزول آنها حادثه اى بوده كه براى على عليه السلام يا اهل بيت عليهم السلام روى داده است.
۲. آياتى كه اختصاصاً به فضايل على عليه السلام اشاره مى كند.
۳. آياتى كه به فضايل اهلبيت عليهم السلام به طور كلى پرداخته است.
على فدايى پيامبر، على سردمدار انفاق كنندگان، اطاعت على همگام با اطاعت پيامبر، على محسود حاسدان، بخش هايى از مبحث اول است ... در بخش دوم (آيات مربوط به فضايل اختصاص على عليه السلام) مباحث چون: بى مبالاتى امام على عليه السلام به مرگ، گواهى على معادل گواهى هفت قرشى، راه يافته ترين انسان ها، امام على عامل به آيه صدقات، آل عمران على است و برتر از داوود و خضر بحث و بررسى شده است. نگارنده در پايان مقاله (بخش سوم)، آياتى كه به فضايل اهل بيت مى پردازند را دسته بندى و مطرح مى نمايد. صراط مستقيم، صراط محمّد و آل محمّد است، اهل بيت علت خلقت و مظهر اسماى متجلى بر آدم، اهل بيت بهترين امت، اهل بيت حبل الله المتين، حب اهل بيت، برترين حسنه، پيشگامان در امور خير و ذوى القربى همان ائمه اند عناوين مباحث اين بخش اند.
۷. جايگاه اهل بيت عليهم السلام و صحابه در تفسير ابوالفتوح/ حميد رضا اسلاميه
نگارنده در مقدمه، ويژگى تفسير ابوالفتوح نسبت به تفاسير قبل از آن را مباحث مربوط به اهل بيت و امامت حضرت على عليه السلام و گستردگى طرح آن مباحث مى داند و سپس مقاله خود را در سه بخش عنوان مى كند.
۱. مباحث مربوط به جايگاه و ذكر مناقب اهل بيت در روض الجنان. نويسنده در اين بخش ابتدا به طور كلى آياتى را كه ابوالفتوح در ذيل آنها به مناقب اهل بيت عليهم السلام پرداخته و از مبانى شيعه دفاع كرده است، تقسيم مى كند و سپس شواهدى از جزءهاى مختلف قرآن ذكر كرده و در پايان بخش، شواهدى را از اين تفسير در مورد برترى اهل بيت بر خلفا آورده است.
۲. مباحث مربوط به جايگاه صحابه در اين تفسير و ذكر مواردى از مناقب صحابه. نويسنده در اين بخش لغزش هاى ابوالفتوح را در بحث صحابه به تصوير مى كشد ؛ مثل اين كه ابوالفتوح حكايتى يا روايتى به ظاهر اخلاقى ـ تربيتى نقل مى كند كه در ضمن آن، منقبتى به يكى از صحابه نسبت داده و به نحوى تطهير شده است.
۳. بررسى علت مطرح كردن جايگاه اهل بيت و صحابه در تفسير و علّت ذكر مناقب صحابه. نگارنده در اين بخش، با بررسى زمان و شرايط محيطى ابوالفتوح، به اين سوال پاسخ مى دهد كه چرا مباحث مربوط به اهل بيت در اين تفسير رونق دارد و چرا در موارد محدودى ايشان به منقبت صحابه پرداخته است.
۸. حضرت مهدى (عج) در تفسير ابوالفتوح رازى/ عبد الكريم عبد اللّهى
نويسنده در آغازِ مقاله، مستند به رواياتِ متواترى از پيامبر گرامى صلى الله عليه وآله ضرورت وجود امام زمان(عج) را اثبات مى كند.
در ادامه آياتِ مورد استنادِ «ايمان به غيبت مهدى، مشخص نبودن زمان ظهور، كشته شدن دجّال به دست مهدى(عج)» به ضميمه تفسير ابوالفتوح در ذيل را مطرح مى كند.
نگارنده در ادامه مبحث، آياتِ قابل استناد به موضوعات: دوازدهمين جانشين پيامبر، يكى شدن دين ها، نشانه هاى قيامت و ظهور، ختم خلافت با صاحب الزمان(عج)، نويد چيرگى اسلام در جهان، مهدى دوازدهمين امام دين قيّم، مهدى (عج) آخرين امام، بيت المقدس در عصر ظهور، وارث زمين و مباحثِ مهم ديگرى نيز مطرح مى شود.
۹. عصر مهدويت در تفسير ابوالفتوح رازى رحمه الله/ على اصغر رضوانى
نويسنده، طى پيشگفتارى، اصل ظهور حضرت مهدى(عج) در آخر الزمان و پايان تاريخ بشر در روى كره زمين را از جمله مباحث مهم بحث مهدويت ذكر مى كند و يادآور مى شود كه عصر طلايى، همان دوره اى كه زمين پُر از عدل و داد خواهد شد، همين دوره است و نيز بيان مى كند كه در اين نوشتار به گوشه اى از بيانات ابوالفتوح در اين موضوع مى پردازد.
ايمان به مهدى(عج)، ايمان به غيب است، مستضعفان وارثان زمين، عصر غلبه اسلام بر ساير اديان و طول عمر حضرت مهدى عناوين برخى مباحث مقاله است كه در آن ضمن استناد به آيه مربوطه تفسير شيخ ابوالفتوح را نيز طرح و بررسى نموده است. نگارنده در ادامه، به اين سؤال مشهور «دجّال كيست؟» با نقل نظريه ابوالفتوح در اين زمينه مى پردازد و سپس كلام ابوالفتوح را توضيح داده و تحليلى جامع درباره دجال مى نمايد. سپس نزول عيسى در آخر الزمان را بحث و بررسى مى نمايد. در پايان به نقل از ابوالفتوح موقعيت انسان ها در عصر ظهور حضرت مهدى(عج) را بيان مى نمايد.
۱۰. تصوير شيطان در تفسير روض الجنان ابوالفتوح رازى/ دكتر مهدى جلالى
نگارنده، در شروع مقاله، عصرِحيات مؤلف تفسير روض الجنان را دوره برازندگى و كمال يافتگى زبان درى و اوج اعتلاى شعر و نثر پارسى مى داند و مهم ترين تفسير اين دوره خاص را تفسير گرانقدر روض الجنان و روح الجنان ـ كه توسط شيخ ابوالفتوح رازى به سامان يافته است ـ مى داند. و ادعا مى كند اين اثر، صرف نظر از يک تفسير قرآن شايستگى آن را دارد كه به عنوان متن پارسى و مجموعه اى كامل و عزيز الوجود همپاى متون معتبر نثر فارسى جاى خاص خود را باز يابد.
عناوينِ منشأ وجودى ابليس، ساختارشناسى كلمه ابليس، كفر ابليس و عصيان جاودان او، فريبكارى ابليس و فريفتگى بشر و هبوط ابليس به زمين، از جمله مباحثى است كه نويسنده مطرح كرده و در ضمنِ طرح آيات قابل استناد به آن، عين كلامِ شيخ ابوالفتوح را در آن بحث آورده است. شيطان مانع خير و احسان و نيز رفيقى نا رفيق، وسوسه انگيزى و گمراه گرى اهريمن، تمثّل بشرى اهريمن نيز عنوان سر فصل هاى ديگر اين مقاله است.
عناوين بسيار جذّاب و بكر ديگرى توسط نگارنده اين مقاله بحث و بررسى شده كه به چند نمونه آن اشاره مى كنيم: محدوديت نفوذ شيطان در انسان، شيطان و رخنه در آسمان و برادران اهريمن و دوستان ديو.
