آينه پژوهش
سال شانزدهم، شماره چهارم، مهر و آبان ۱۳۸۴، پياپى ۹۴.
در اين شماره از دوماهنامه آينه پژوهش ـ که ويژه کنگره بزرگداشت ابو الفتوح رازى است ـ، علاوه بر سرمقاله، مقالاتى با موضوع انديشه ها و آثار ابو الفتوح رازى به چاپ رسيده است که چکيده آنها بدين قرار است:
۱. برخى از انديشه هاى کلامى شيخ ابو الفتوح رازى/ اکبر فايدئى
براى آشنايى با انديشه هاى کلامى اين دانشور شيعى گزيرى جز مرور صفحات تفسير او متصور نيست و بايد براى بيان طرحواره اى کلى از انديشه هاى اين چنينى وى بدان کتاب ـ که بخش اعظمى از آن به بيان احکام فقهى اختصاص يافته ـ مراجعه کرد.
نويسنده اين مقاله، پس از اشاره به روش هاى کلامى از ديدگاه ابن خلدون، نظرگاه هاى ابو الفتوح رازى را درباره مباحثى چون: اراده خداوند، امکان رؤيت خدا، کلام خدا، تکليف، هدف خلقت، رابطه عمل و ايمان، جبر در ايمان و کفر، ارتداد مؤمن، جبر و اختيار، بداء، توبه، امر به معروف و نهى از منکر و عدل خدا، با استفاده روض الجنان تبيين ساخته است.
۲. خاندان ابو الفتوح رازى در يک نگاه/ احسان فتاحى
نويسنده اين مقاله، با بيان اين که خاندان ابو الفتوح رازى از خاندان هاى شيعى است که اصلى عرب نژاد داشته اند و از قبيله بنو خزاعه بودند که در اواخر قرن اول يا دوم هجرى به نيشابور آمدند، به معرفى قبيله بنو خزاعه پرداخته، سطورى درباره شخصيت هايى از اين خاندان چون: بديل بن ورقاء بن نوفل خزاعى، ابوبکر بن احمد بن حسين بن احمد خزاعى نيشابورى، ابو الفتح محسن بن حسين بن احمد خزايى نيشابورى، مفيد نيشابورى، ابو سعيد محمّد بن احمد بن حسين بن احمد نيشابورى، و پدر و فرزندان ابو الفتوح رازى قلمى نموده است.
وى ادامه مقاله را به زندگى ابو الفتوح و آثار وى اختصاص داده و در پى آن، به معرفى مشايخ و شاگردان او پرداخته است.
۳. شرح حال ابو الفتوح رازى/ ابوالفضل عرب زاده
اين نوشتار به زندگى نامه ابو الفتوح رازى اختصاص يافته و بر اساس آنچه در منابع متقدم آمده، مطالبى را درباره وى نگاشته است. برشمارى اسامى عده اى از مشاهير خاندان ابو الفتوح از ديگر مطالب مقاله است. از نکات مفيد اين نوشتار، تهيه فهرستى از منابع شرح حال ابو الفتوح رازى است.
۴. شاگردان ابو الفتوح رازى/ محمّد نورى
هر چند برخى از اسامى شاگردان ابو الفتوح رازى در مقالات پيشين يادآورى شده است، اما اين نوشتار به بيان زندگى چند تن از مشهورترين ايشان پرداخته، ابن شهر آشوب، منتجب الدين، شريف شرفشاه بن محمّد و ابو طالب نصير الدين عبدالله بن حمزه طوسى را به تفصيل معرفى نموده است.
۵. کلامِ «اهل اشارت» در تفسير روض الجنان/ جويا جهانبخش
بر آشنايان با تفسير روض الجنان پوشيده نيست که بيان عبارات و حکايات صوفيان در اين تفسير، بسيار است. نويسنده اين مقاله، به بيان اختصاصات «تفسير اشارى» پرداخته، بر اين باور است که شيخ ابو الفتوح رازى از جهت نوع رويارويى اش با صوفيه با بسيارى از علماى پيش از خود و حتى هم روزگارانش تفاوت آشکار دارد. وى، بر خلاف کثيرى از شيعيان متقدم، به معارف صوفيانه و شمارى از مشاهير تصوف تا حدودى روى خوش نشان مى دهد، و ردپاى اين دلبستگى هايى از اين جنس در نوشتارش هويداست.
وى آن گاه، فرازهاى بسيارى در مقاله دراز دامن خويش از مطالب تفسير نقل مى کند. ابو الفتوح رازى در آشنايى تعبير اهل اشارت، يا تصريح به نام صوفيان به بيان ديدگاه هاى ايشان و نقل اقوال آنها پرداخته است.
۶. دکتر عسکر حقوقى و کتاب «تحقيق در تفسير ابو الفتوح رازى»/ على اکبر زمانى نژاد
اين نوشتار ـ که پيشتر براى مقدمه تحقيق کتاب ياد شده آماده شده بود ـ به بيان زندگى نامه دکتر عسکر حقوقى پرداخته و ضمن ياد کرد از سال هاى علم آموزى و تدريس وى به برشمارى اسامى آثار او روى کرده است.
آن گاه، معرفى کتاب تحقيق در تفسير ابو الفتوح رازى را با بيان سبب و انگيزه تأليف کتاب آغاز نموده به نقد و معرفى آن مى پردازد و فهرستى از محتواى اين کتاب سه جلدى ارائه مى نمايد و شيوه تصحيح کتاب را متذکر مى گردد.
۷. مقايسه تفسير ابو الفتوح رازى با تفسير فخر رازى/ مهدى حقيقت خواه
معرفى تفسير ابو الفتوح رازى و بيانِ تأثير اين تفسير بر تفاسير ديگر از بخش هاى آغازينِ اين مقاله است. نويسنده پس از تشريح همانند نبودن تفسير روض الجنان با ترجمه تفسير طبرى، به تشريح ويژگى هاى تفسير مورد نظر پرداخته و از جنبه هاى ادبى، روايى، کلامى و فقهى به بررسى آن اهتمام ورزيده است.
بخش بعدى مقاله به معرفى تفسير مفاتيح الغيب فخر رازى و نويسنده آن اختصاص يافته است. نگارنده، با بيان انگيزه فخر رازى از نگاشتن تفسير و جايگاه مفاتيح الغيب، سخن دانشوران را درباره آن نقل نموده است. بيان ويژگى هايى چون استفاده از منابع مختلف، جايگاه عقل در تفسير فخر رازى، ذکر قرائت هاى مختلف، توجه به جنبه هاى ادبى و ... از مباحثى اين بخش از مقاله است.
۸. گلگشتى در تفسير روض الجنان/ محمّد رضا پاک
از آنجا که شکل گيرى برخى از مباحث کلامى در هر عصر با اوضاع سياسى، اجتماعى و فرهنگى همان عصر در ارتباط است، نويسنده ابتدا اوضاع سياسى، اجتماعى و فرهنگى رى در قرن پنجم و ششم هجرى را مورد بررسى قرار داده و آن دوران را عصر جنگ فرق کلامى نام نهاده است. تبيين جايگاه فرهنگى ـ اجتماعى ابو الفتوح و تأويل گرايى او و بيان دليل پارسى بودن زبان تفسير فصلى ديگر از نوشتار است.
سپس نويسنده، با بررسى چند مورد از ديدگاه هاى خاص فقه امامى ـ که از تفسير ابو الفتوح در چارچوب روايات اهل بيت عليهم السلام آمده است ـ و بيان ويژگى بارز آن تفسير، يعنى دفاع از مبانى کلام تشييع، خواننده را با چهره اى که ابو الفتوح از تشييع ارائه داده، آشنا ساخته است.
۹. نگاهى به شيوه کار ابو الفتوح رازى در تفسير «قصص قرآنى»/ محمّد ايرانى
درآمدى بر تفسير قصص قرآنى، نخستين بخش نوشتار است که در آن تذکراتى در خصوص چگونگى بهره گيرى از قصه هايى که به نام قصه هاى قرآنى شهره شده، داده و بيان مى دارد که علاوه بر جعليات و افسانه سازى ها در اين قصص، قصه ها و حکايات صوفيه نيز در تفاسير و کتب اخلاقى و تعليمى وارد شده که استفاده و بيان آنها نياز به دقت دارد، زيرا که خالى از کژ انديشى نيستند.
با مباحثِ قصه و قصه گويى، قصه در قرآن و تفاسير آن و هدف خلقت در ادامه مقاله آشنا مى شويم. نويسنده، ضمن بيان تمالايات و تفکرات صوفيانه ابو الفتوح رازى، نمونه هايى را از ذکر اقوال و حالات مشايخ صوفيه در تفسير روض الجنان ياد آور مى شود.
نويسنده اين مقاله با بر نمودن رويکرد انتقادى ابو الفتوح رازى در کاربرد افسانه هاى اسرائيلى به مقاله خويش صورت اتمام مى دهد.
۱۰. نيم گاهى به تفسير نور على نور (تعليقات علاّمه شعرانى بر روض الجنان)/ ع. قشلاقى
در اين مقاله، ضمن نگاشتن شرح حالى از ابو الفتوح رازى و معرفى تفسير او و بيان اصطلاحات خاص مؤلف در تفسير روض الجنان، روش تفسيرى او را مورد بررسى قرار مى دهد و از چاپ هاى تفسير روض الجنان سخن مى گويد.
آنگاه احوال و آثار علاّمه شعرانى را از نظر گذرانده، تعليقات علاّمه شعرانى بر روض الجنان مى پردازد و مزاياى آن را بيان مى دارد. سپس شيوه کار را در نور على نور بيان مى کند و خصوصيات آن را بر مى شمارد.
بيان محتواى تعليقات و نقل نمونه پس از آن بخش پايان مقاله است.
۱۱. فهرست اشعار روض الجنان/ على اکبر زمانى نژاد
نويسنده، ضمن بيان اين که ابو الفتوح رازى در تفسير خود به اشعار عربى و فارسى بسيارى استشهاد کرده است، اشاره مى نمايد که شايسته بود تعليقات علاّمه شعرانى بر تفسير روض الجنان در چاپ تصحيح شده آن نيز گنجانده مى شد؛ همان گونه که فهرستى از اشعار فارسى و عربى در پايان آن آمده است.
وى سپس اقوالى از مصححان اين تفسير درباره اشعار آن نقل نموده، به ترجمه اشعار عربى ـ که توسط علاّمه شعرانى، عبّاس هوتکانى، رضا اشرف زاده و آقاى خزاعى صورت گرفته ـ اشاره مى نمايد و بيان مى دارد که اشتباه هاى فاحشى در ترجمه اشعار عربى، در چاپ بنياد پژوهش هاى آستان قدس رضوى رخ داده و نمونه هايى از آن را بر مى شمارد. نويسنده، در پايان مقاله جهت استفاده از فهرست اشعار مذکور، تذکراتى داده است.
۱۲. معرفى هاى اجمالى
در اين بخش از نشريه، کتاب در حضرت وحى و ولا (تلخيص و بازنويسى منتخباتى از تفسير شيخ ابو الفتوح رازى) اثرهاى جويا جهانبخش توسط عبّاس جبارى مقدم معرف شده است و در ادامه، کتاب ترجمه رساله حُسنيه به زبان ترکى توسط عباسعلى مردى شناسانده شده است.
۱۳. شيخ ابو الفتوح رازى در کتاب شيخ آقا بزرگ تهرانى/ اکبر متقيان
نويسنده اين مقاله با استفاده از الذريعة را سه فصل سامان داده است:
فصل اول. کتابشناسى و شرح آثار ابو الفتوح رازى و نيز آثار منسوب به وى و معرفى کتاب هايى که شامل شرح حال ابو الفتوح است و يا تعليقه ها و فهارس تفسير ابو الفتوح در الذريعة معرفى شده است.
فصل دوم. شامل کتابشناسى و شرح آثار خاندان ابو الفتوح.
فصل سوم. کتابشناسى و شرح آثار شاگردان و هم عصران و آنچه مرتبط با ابو الفتوح رازى.
