فصلنامه پژوهش هاى قرآنى
پياپى شماره ۴۱، بهار ۱۳۸۴.
۱. ابو الفتوح رازى و تفسير قرآن به قرآن/ سيد حسين هاشمى
اين مقاله در صدد تبيين گستره کاربرد روش تفسير قرآن به قرآن در تفسير ابو الفتوح رازى است.
نويسنده، نخست به گرايش تفسيرى ابو الفتوح رازى اشاره مى کند. سپس از نظام ساختارى اين تفسير سخن مى گويد. آن گاه ابزارهاى تفسيرى ابو الفتوح را بر مى شمارد و گستره کاربرد روش تفسير قرآن به قرآن را در اين تفسير در زمينه هاى زير بيان مى کند:
۱. علوم قرآنى مثل تعيين محل نزول آيات، تشخيص سبب نزول آيات، نسخ آيات قرائت و اقسام آيات قرآن؛
۲. انديشه هاى کلامى مثل حقيقت ايمان، رؤيت خدا در قيامت، جبر و اختيار و رجعت؛
۳. آيات الاحکام مثل: تشخيص حکم و تشخيص موضوع حکم؛
۴. تاريخ مثل: داستان بنى اسرائيل، آفرينش حوا و داستان عزير؛
۵. تعیين مفاهيم مشترک؛
۶. تعيين گستره آيات؛
۷. ايجاد سازگارى در مفاهيم و مداليل آيات؛
۸. مثل هاى قرآنى؛
۹. تفسير موضوعى؛
۱۰. کشف مطالب يا حالات مقدر در آيات؛
۱۱. برداشت هاى ذوقى؛
۲. معيارهاى نقد ديدگاه مفسران در روض الجنان/ محمّد بهرامى
اين مقاله سيرى گذرا در معيارهاى سنجش نظريات تفسيرى از ديدگاه ابو الفتوح است. از ويژگى هاى برجسته تفسير روض الجنان، سنجش گرى هاى نويسنده آن است. معيارهاى ابو الفتوح در سنجش نظريات تفسيرى به دو گروه ملاک هاى سنجش تفاسير کلامى و ملاک هاى سنجش تفاسير فقهى تقسيم مى شود. مهم ترين معيارهاى وى در نقد تفاسير کلامى عبارت اند از: قرآن ـ ظاهر، سياق، عموم و آيات ـ آيات، عقل، سنت پيامبر ادبيات ـ لغت، قواعد زبان عربى و شعر، عادت و عرف، اتفاق مفسران، اجماع و تاريخ و ملاک هاى ابو الفتوح در ارزيابى تفاسير فقهى نيز عبارت اند از آيات، ظاهر، عموم، سياق، اسباب نزول و آيات ـ روايات، اجماع، ادبيات عرب ـ لغت و شعر، علم اصول، قياس عرف و سنت.
نويسنده در هر مورد، شواهدى را ذکر کرده است.
۳. نگاهى تطبيقى به روض الجنان و مجمع البيان/ سيد موسى صدر
اين مقاله مقايسه و ارزيابى دو تفسير روض الجنان ابو الفتوح رازى و مجمع البيان طبرسى است.
نويسنده، نخست پيش فرض هاى دو مفسر را در ارتباط با فهم پذيرى قرآن، تقسيم فرايند فهم به دو قسم تفسير و تأويل، خاستگاه تأويل، چگونگى کشف مقصود، نيازهاى تفسير و يقين زايى ظواهر قرآن مورد بررسى قرار داده و سپس به رويکرد هر دو مفسر نسبت به تفاسير پيشين پرداخته و ضمن بيان اصلاحى بودن رويکرد هر دو مفسر، به الگوهاى قابل اصلاح آن دو اشاره کرده و تفسير ثعلبى را زمينه کار اصلاحى ابو الفتوح شمرده، امتيازات کار تفسير ابو الفتوح را نسبت به تفسير ثعلبى ذکر کرده است. در ادامه، روش تفسيرى هر دو مفسر را به ويژه در خصوص ساختار هر دو تفسير مورد بررى قرار داده و تفاوت هاى آن دو را در ضمن سه محور بيان نموده است.
۴. استقلال ترجمه قرآن در تفسير ابو الفتوح رازى/ سيد حيدر علوى نژاد
هدف اين مقاله بررسى ارتباط يا عدم ارتباط ترجمه تفسير ابو الفتوح رازى با ترجمه تفسير طبرى است.
ترجمه هاى فارسى، تأثير قرآن بر زبان و ادب فارسى را نمايانده و به نقش اين ترجمه در بالندگى زبان و ادب فارسى اشاره کرده و پس از گزارش انواع ترجمه، ترجمه قرآن در اين تفسير را، از نوع تحت اللفظى دانسته است. نويسنده، پس از مقدمه اى درباره ترجمه تفسير طبرى، و گزارش نتايج مقايسه استاد دکتر ناصح بين اين ترجمه و ترجمه تفسير طبرى، با ذکر و مقايسه نمونه هاى فراوان از دو ترجمه، بر خلاف نظريه استاد ناصح، معتقد است که ترجمه ابو الفتوح استقلال زيادى داشته، تا جايى که حتى مى توان احتمال داد ترجمه طبرى در دسترس ايشان نبوده است، بلکه ابو الفتوح مستقيماً از تفسير طبرى استفاده مى کرده است، بر فرض در اختيار داشتن آن ترجمه، باز هم ترجمه ابو الفتوح اصالت استقلال خود را به اندازه زيادى حفظ کرده است.
۵. تأويل در تفسير روض الجنان و روح الجنان/ سيد ابراهيم سجادى
اين مقاله شرح ديدگاه ابو الفتوح رازى درباره تأويل قرآن است. نويسنده نخست از ضروريات تأويل شناسى در تفاسير، آيات تأويل پذير و دستيابى به تأويل سخن به ميان آورده و سپس تأويل را از ديدگاه ابو الفتوح تبيين کرده و معتقد است وى آياتى را نيازمند تأويل مى داند که مبهم، شبهه زا و ترديد افکن باشند. ابو الفتوح، عالمان روش بين را نيز جزء آگاهان به تأويل مى داند و به دانش هاى کارآمد در فهم تأويل اشاره مى کند و بسيارى از دانش هاى زير مجموعه ادبيات عرب، عام کلام و اصول را خاستگاه احتمال و تأويل بر شمرده و عقل، قواعد اصولى، سنت و قرآن را مرجع اثبات آن ذکر کرده است و بارزترين نقش را در تأويل از نگاه ايشان، آيات محکمات بيان مى کند که به سه گونه ـ عرضه تأويل بر سياق و ظاهر، بر آيات کنش گر و بر آيات متشابه ـ انجام گرفته است. در پايان، نتيجه گرفته است که ابو الفتوح از آن گروه مفسرانى است که دستيابى به تأويل را در متن و قالب الفاظ قرآن جستجو مى کنند.
۶. عصمت پيامبران در نگاه ابو الفتوح رازى/ محمّد بهرامى
اساس اين نوشتار بررسى نظريات ابو الفتوح رازى درباره عصمت پيامبران است. او از عقل، قرآن و روايات به عنوان مستندات عصمت سود مى برد. ابو الفتوح رازى، پيامبران را معصوم مى داند و انجام گناهان کبيره و صغيره و اعتقادات ناروا را با عصمت ايشان ناسازگار مى بيند. دليل عقلى ايشان ايجاد نفرت در مخاطبان و عدم پذيرش دستور پيامبر در صورت ارتکاب گناه بوده است.
اما اين دليل عقلى از چند جهت با ديدگاه اماميه درباره عصمت پيامبران ناهمخوانى دارد.
در نگاه نويسنده روض الجنان مستندات قرآنى و روايى مخالفان عصمت، به نفسى عصمت از پيامبران نمى انجامد؛ چه اين که عقل، آيات، روايات و شرع از عصمت پيامبران حکايت دارد و در مقام ناسازگارى ناگريز از تأويل مستندات مخالفان هستيم.
رازى از عصمت آدم عليه السلام، ابراهيم عليه السلام، يوسف عليه السلام، ايوب عليه السلام، داود عليه السلام، سليمان عليه السلام و پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله دفاع مى کند و تمامى مستندات قرآنى و روايى مخالفان را يک به يک نقد مى کند. سنجش گرى هاى ابو الفتوح همانندى ها و تفاوت هايى با نقدهاى شريف مرتضى در تنزيه الأنبياء دارد. اين همانندى ها نشان از بهره گيرى ايشان از تنزيه الأنبياء دارد.
۷. نسخ از نظر روض الجنان/ على رضوى
اين نوشتار بررسى ديدگاه ابو الفتوح رازى درباره آيات ناسخ و منسوخ را نمى پذيرد و نسخ را ازاله حکم مى خواند ـ او رخداد نسخ در آيات را باور دارد، اما وقوع بدا در آيات را نمى پذيرد و ميان نسخ و بدا فرق مى نهد. در شرايط نسخ رازى افراط و تفريط نمى کند و راه ميانه را بر مى گزيند. به طور کلى، ابو الفتوح در عرضه مطالب و موضوعات نسخ گزيده گويى اختيار کرده است. شرايط نسخ در تفسير روض الجنان عبارت اند از:
۱. شرعيت حکم، ۲. دستورى بودن، ۳. تراخى ناسخ و منسوخ، ۴. زمان نسخ، ۵. ناسازگارى دو حکم.
سپس نويسنده گزارشى از گونه هاى نسخ در تفسير روض الجنان به دست داده و قرآن پژوهان را در رويارويى با اين گونه ها به سه دسته گزارش گر، موافق و مخالف برخى گونه ها تقسيم کرده است و ابو الفتوح رازى را از کسانى مى داند که گاه از مخالفت خود با نسخ تلاوت و نسخ حکم و تلاوت مى گويد و گاه موافق تمام گونه هاى نسخ اعم از نسخ در حکم نه در تلاوت، نسخ در تلاوت، نه در حکم و نسخ تلاوت و حکم نشان مى دهد.
ابو الفتوح در بحث از آيات ناسخ و منسوخ قرآن، گاه تنها گزارش گر است، گاه گزارش گر نظريه مخالفان و موافقان. در مواردى نيز گزارش گر نظريات موافق و مخالف و ناقد آنهاست. او در نقد نظريات مخالفان از سازگارى دو حکم، اخبارى بودن حکم، ناسازگارى با اجماع و تراخى ناسخ از منسوخ بسيار بهره برده است.
۸. داستان پيامبران در تفسير ابو الفتوح رازى/ محمّد فرجاد
اين مقاله بررسى ديدگاه هاى ابو الفتوح درباره گزارش هاى روايى داستان پيامبران در قرآن است.
ابو الفتوح با هدف ابهام زدايى از فرازهايى از داستان پيامبران، خرافه نمايى برخى از روايات تاريخى، نقد افکار و انديشه هاى مخالفان، نمايش کم خردى دشمنان و ارزيابى و نقد برخى اسناد و مدارک تاريخى گزارش روايات نادرست و مشکوک مى پردازد.
نويسنده روض الجنان در سنجش روايات تفسيرى از معيارهايى سود مى برد:
۱. نخستين معيار ابو الفتوح در ارزيابى فرازهايى از داستان يوسف، قصه موسى، داستان ايوب و موسى عليهم السلام است.
۲. مباحث ديگر ابو الفتوح آيات قرآن است او از ظاهر آيات در نقد شمارى از روايات قصه آدم بهره مى جويد. به باور ايشان در داستان ابراهيم و يعقوب عليهما السلام نيز رواياتى ناسازگار با ظاهر آيات وجود دارد. اين آيات نيز در نقد قصه ذبح اسماعيل عليه السلام کاربرد دارد.
۳. روايات از تاريخ نيز در ارزيابى از تفاسير تاريخى مانند: قصه ابراهيم عليه السلام و معرفى اسحاق به عنوان ذبيح يکى از معيارهاى سنجش است.
