دستنويس هاى «روض الجنان و روح الجنان»
درآمد
چند صفحه اى که پس از اين مى آيد، حاوى معرفى بيش از پنجاه دستنويس کهنه و نو تفسير رَوض الجِنان و رَوح الجَنان ابوالفتوح رازى است.
طبعاً در مجموعه آثار کنگره، شخصيت و افکار و عقايد و تأليفات جمال الدين حسين بن على بن محمّد بن احمد خزاعى نيشابورى معروف به ابوالفتوح رازى (م پس از ۵۵۲ ق) به تفصيل بررسى خواهد شد؛ لذا در اين مختصر جاى هرگونه بحث درباره شخصيت او و تفسيرش زياده گويى خواهد بود.
فکر مى کنم تنها ذکر اين نکته که تفسير ابوالفتوح رازى، دومين تفسير کهن شيعى به زبان فارسى ـ تأليف شده بين سال هاى ۵۱۰ تا صفر ۵۳۳ ق ـ است،۱ مى تواند اهمّيت اين کتاب را مشخص کند. (نخستين تفسير شيعى فارسى لطايف التفسير، ابونصر احمد بن حسن بن احمد زاهد درواجکى ـ نوشته شده در سال ۵۱۹ ق ـ در بخاراست).۲
آنچه که در اين جا خواهد بود، توضيحى است در باب چرايى و چگونگى اين مقاله.
شايد همان طور که بسيارى مى انديشند، تنها مورد استفاده ذکر مشخصات و ويژگى هاى دستنويس هاى روض الجنان آن باشد که از ميانشان نُسَخ اصيل و نزديک به اصل براى کاربرد در تصحيح انتقادى متن انتخاب شوند؛ اما اگر به همين سياهه به نظر بعضى بى ارزش، نيک نگريسته شود، علاوه بر آن، نکات ديگرى در مورد روايى و تکثير و قبول اين کتاب در دوران هاى گذشته به دست مى آيد، که در پى به چندين مورد اين گونه اشاره مى کنيم.
درباره نسخه ها چنين بايد گفت که در مجموع، باتوجّه به جست و جوى ما، تعداد ۵۴ دستنويس از کتاب روض الجنان شناسايى شد. از اين تعداد، ۲۸ نسخه، يعنى بيش از نيم آنها مربوط به پيش از سال هزار هجرى هستند؛
يعنى علاقه به استنساخ و مطالعه و مقابله کتاب در آن روزگاران به همان اندازه يا کمى بيشتر از قرون متأخر بوده است. نکته جالب توجّه آن که همين وضعيت ـ با تفاوت تعداد نسخه ها در سده هاى بعد ـ در مورد اکثر تفاسير قرون ۴ و ۵ و ۶ هجرى نيز وجود دارد؛ يعنى نسخه هاى کتابت شده در دوره هاى نزديک به تأليف متن، که تا امروز هم باقى مانده اند، بسيار بيشتر از دوره هاى بعد مى باشد. و اين درست خلاف معمول ديگر کتاب هاست. به عبارت ديگر، هرچه از زمان تأليف متون کهن مى گذرد بر اثر حوادث متعدد طبيعى و انسانى شاهد آن هستيم که دستنوشته هاى قديمى يک کتاب به انحاى مختلف نابود مى شوند و بالعکس از قرون متأخر نسخه هاى باقيمانده بيشترى در دست است.
شايد بتوان وجود سنتى فراگير و رايج در تفسيرنويسى و تفسيرخوانى و گرايش به قرآن و فهم آن را در محدوده زمانى کتابت اين نسخه ها، بهترين دليل اين خلاف آمد عادت دانست. و در کنار آن چند قرن بعد، پيدايش تفسيرهاى جديدتر مطابق با زبان و خواست مردم در آن دوره ها از جمله عوامل کاهش رواج اين مجموعه تفسيرها بوده است.
براى مثال، آمارهاى زير، که فقط از کتاب فهرست نسخه هاى خطى احمد منزوى، جلد اوّل استخراج شده اند، درستى نظر ما را نشان مى دهد:
ـ ترجمه تفسير طبرى، تأليف در ۳۵۲ ق، سيزده نسخه، همگى از ۵۶۲ تا ۸۸۲ ق (ص ۱۲ ـ ۱۳).
ـ تاج التراجم في تفسير القرآن للاعاجم، تأليف قبل از ۴۷۱ ق، داراى هفت نسخه که شش نسخه مربوط به پيش از سده دهم است (ص ۹ ـ ۱۰).
ـ تفسير سورآبادى، متعلق به سال هاى حدود ۴۸۰ ق، از ميان هجده نسخه معرفى شده، پانزده نسخه تاريخ قبل از هزار هجرى را دارند (ص ۱۷ ـ ۱۸).
ـ لطايف التفسير درواجکى، تأليف در ۵۱۹ ق، شش نسخه از نُه نسخه آن مربوط به دوران مورد بحث است (ص ۱۶ ـ ۱۷).
ـ کشف الاسرار ميبدى، تأليف در ۵۲۰ ق، داراى بيست نسخه که چهارده نسخه در محدوده زمانى اشاره شده، کتابت شده است (ص ۵۵ ـ ۵۶).
ـ تفسير نسفى، تأليف قبل از ۵۳۷ ق، يک نسخه و آن هم مورخ ۸۹۰ ق (ص ۱۹).
ـ تفسير عرفانى خواجه عبداللّه انصارى، سده ۶ هـ دو نسخه يکى از سده ۷ و ديگرى بدون تاريخ امّا کهن (ص ۳۳ـ ۳۴).
آمار فوق به خوبى نشان مى دهد که اين تفاسير تا سده دهم هجرى بيشترين توجّه را به خود معطوف کرده اند و بعد از آن از رواجشان کاسته شده است.
اما در مقايسه با روض الجنان، واضح است که نه تنها اين آمار کاسته نشده، بلکه تقريباً به همان اندازه نيز اقبال به آن استمرار داشته است. به بيان مشخص تر، تفسير ابوالفتوح از دوران پس از او تا روزگار ما همواره مورد توجّه علما و دانشمندان قرار داشته است. منابع نزديک به ابوالفتوح نيز چنين اقبال شايانى را تأييد مى کنند: چنان که قزوينى رازى در کتاب النقض (تأليف حدود ۵۶۰ ق) در اين باره مى نويسد: «نسخت هاى بى مر و بى عدد است آن را در طوايف اسلام و ظاهر و باهر در بلاد عالم» و نيز «ائمه و علماى همه طوايف طالب و راغبند آن را».۳
همچنين در مورد جغرافياى نفوذ روض الجنان نيز مى توان با توجّه به اين فهرست به نکاتى دست يافت. اما بايد دانست که اين کار را نمى توان با توجّه به محل کتابت نسخه ها انجام داد. زيرا متأسفانه بايد اظهار داشت که اکثر انجامه ها (colophon) فاقد محل کتابت مى باشند. اما به جاى آن شايد بتوان براى نزديک شدن به اين منظور از پسوند انتساب کاتبان به شهر ـ که در انتهاى نامشان مى آيد ـ به عنوان جانشين استفاده کرد. (البته با توجّه به اين نکته که ضريب اطمينان در اين حالت به مقدار قابل ملاحظه اى کاهش مى يابد.)
از ۶ نسخه ابتدايى، يعنى کهن ترين آنها که مربوط به قرن شش هجرى مى باشند، کاتب ۳ نسخه مربوط به حوزه خراسان است: حيدر بن محمّد نيشابورى (شماره ۱) و ابوسعد بن حسين کاتب بيهقى (شماره ۵ و ۶ با توجّه به پى نوشت شماره ۶). در سده هاى بعد هم برترى از آنِ کاتبان حوزه ماوراءالنهر و خراسان است. تاج الدين عمر خوافى (شماره ۱۰)، محمّد بن عوض نيشابورى (شماره ۱۷ و ۱۸)، محمّد نبى بن ملا محمّد صالح تونى (شماره ۴۰) و محمّد شفيع بن حيدرعلى حسينى سبزوارى (شماره ۳۸، البته اين نسخه در شيراز کتابت شده است).
از مناطق ديگر فقط دو اصفهانى (شماره ۲۴ و ۳۹) و يک کمره اى در اين فهرست ديده مى شوند، که همه مربوط به عصر صفوى است.
اين توجّه به روض الجنان در ناحيه خراسان از دو جهت قابل تأمل است: نخست آن که ابوالفتوح و اجدادش پسوند نيشابورى را يدک اسم خود مى کشند و اين کثرت دستنويس هاى روض الجنان در ناحيه خراسان مطمئناً پيوندى با نسبت نيشابورى او دارد. (چه اجداد ابوالفتوح پس از مهاجرت به ايران در سده هاى يک و دو نخست در نيشابور مسکن گزيدند و بنابر اطلاعات موجود جد دوم او، ابوبکر احمد بن حسين بن احمد نخستين کسى است که با نسبت نيشابورى خزاعى خوانده شد.)۴ و ديگر آن که بايد دانست که اين استقبال در خراسان از يک تفسير شيعى انجام گرفته است. شايد بتوان نشانه هايى از تکاپو و فعاليت شيعيان در آن حوزه جغرافيايى و محدوده زمانى را در آينه اين دستنويس ها ديد. جالب آن که ديگر تفسير شيعى فارسى اين عصر (لطايف التفسير درواجکى) هم مربوط به همين ناحيه مى باشد و در بخارا تأليف شده است و جز اينها، در تمام قرون پنج و شش حتى هفت هجرى تفسير فارسى قرآن از مؤلفى شيعى بر جاى نمانده است.
اين مطلب نيز در خور توجّه است که علاقه سلاطين زمان به اين کتاب قابل توجّه بوده است: شاه عباس صفوى دوره اى چهار جلدى از اين کتاب را وقف آستانه حضرت معصومه عليها السلام در قم کرده است که هم اکنون دو مجلد آن باقى است (شماره هاى ۳۰ و ۳۱). فتحعلى شاه قاجار هم در ۱۲۳۶ق روض الجنان را وقف مدرسه جديد البناى محمّد ولى ميرزا در سمنان مى کند (شماره هاى ۳۴ و ۳۵ و ۳۶). نسخه اى از آن در ۱۲۹۷ ق واصل کتابخانه سلطنتى ناصرالدين شاه قاجار مى شود (شماره ۴۰) و شاهزادگانى مانند رضاقلى هدايت (شماره ۳۹) و فرهاد ميرزا (شماره هاى ۲۵ و ۵۴) آن را در تملک داشته اند.
دستنويس هاى روض الجنان
۱. کتابخانه آستان قدس رضوى، شماره ۱۳۳۶، نسخ، حيدر بن محمّد بن اسماعيل بن سليمان بن ابراهيم الاردلانى النيشابورى، ربيع الاول ۵۵۶ ق، از آيه ۵۰ سوره احزاب تا پايان سوره فتح، با علايم شنگرف، ۳۰۸ برگ، ۲۱سطر.۵
۲. کتابخانه آستان قدس رضوى، شماره ۱۳۳۸، نسخ، ابو زيد بن بندار بن محمّد بن الحسين بن الحسن بن محمّد بن يونس البرادستانى، ۲۴ جمادى الآخر ۵۵۷ ق، از آيه ۶ سوره مزمل تا پايان قرآن، آيات درشت تر از متن نوشته شده است، ۱۸۲ برگ، ۱۹ سطر.۶
۳. کتابخانه خصوصى ميرجلال الدين محدث ارموى تهران (اين نسخه و نسخه بعدى چندى است که به همراه کتابخانه مرحوم محدث به مرکز احياء ميراث اسلامى قم منتقل شده اند.) نسخ، حسين بن محمّد بن حسن بن ابراهيم بن محمّد بن ملکا (بدون نقطه در حرف دوم) العيّار، پنجشنبه دوم صفر ۵۷۹ ق از روى نسخه مورّخ ۱۰ صفر ۵۳۳ ق، از ابتداى سوره يوسف تا آيه ۹۹ سوره حجر شامل تمامى جلد يازدهم کتاب، ۸۴ برگ.۷
۴. کتابخانه خصوصى ميرجلال الدين محدث ارموى تهران، نوع خط و کاتب مانند نسخه قبلى، يازدهم ربيع الاول ۵۷۹ ق، از روى نسخه مورخ ۵۵۶ ق، از ابتداى سوره نحل تا آيه ۵۲ سوره کهف شامل کل جلد دوازدهم، ۸۵ برگ.۸
۵. کتابخانه آيت اللّه مرعشى قم، شماره ۳۶۸، نسخ، ابو سعد بن الحسين الکاتب البيهقى، پسين روز يکشنبه ۵۹۵ ق، با تملک اسحاق بن عبدالملک فتحان واعظ در ۷۷۳ ق در صفحه آخر، حاشيه هاى کوتاهى با نشانى عبدالعالى دارد، آغاز و انجام افتاده، او آيه ۱۷۹ سوره اعراف تا ۵۸ سوره کهف، آيات به ثلث درشت، آيات درشت ترجمه هاى زير سطور ريز و تفسير درشت تر از آن، ۴۱۴ برگ، ۲۵ سطر، شامل جزوهاى ۹ و ۱۰ و ۱۱ و ۱۲. ۹
۶. کتابخانه دانشگاه تهران، شماره ۱۰۰۵۰، ثلث درشت در متن و نسخ ريزتر سده ۷ و ۸ در ترجمه فارسى،۱۰ اين نسخه در خط و ريخت با نسخه قبلى در کتابخانه مرعشى يکى است و هر دو جزو مجموعه اى ۴ جلدى از روض الجنان بوده اند که نسخه مرعشى مجلد سوم و اين نسخه مجلد دوم آن بوده است، برگ ها پراکنده است اما از آيه ۶۰ سوره کهف تا آيه ۷۵ سوره زمر شامل جزوهاى ۱۳ تا ۱۶ را دارد. ۳۶۵ برگ، ۲۵ سطر.۱۱
۷. کتابخانه آيت اللّه مرعشى قم، شماره ۷۴۴۱، نسخ، سده ۷ هـ، جلد پنجم کتاب از سوره انفال و در پايان نسخه افتادگى دارد، نشانى آيات شنگرف، ۲۰۰ برگ، ۲۰ سطر.۱۲
۸. کتابخانه آيت اللّه مرعشى قم، شماره ۱۰۶۵۹م، نسخ معرب، سده ۷ هـ، برگ هاى آغاز و انجام افتاده، مصحّح.۱۳
۹. کتابخانه شخصى دکتر اصغر مهدوى تهران، نسخ، عبدالسلام بن محمّدعلى، ۵ ذى حجه ۷۲۱ ق، از آيه ۷ سوره نمل تا آيه ۷۳ سوره احزاب (شامل اجزاى ۱۲ تا ۱۵ و بخشى از ۱۶)، ۸۶۶ برگ.۱۴
۱۰. کتابخانه بانکيپور ـ پتنه هند، شماره ۴۹۰۲، نسخ، تاج الدين عمر الخوافى، ۷۳۴ ق، دو برگ آغاز آن افتاده، اين نسخه خلاصه اى است از ابتداى تفسير تا آيه ۱۱۰ سوره کهف که در اوّلِ نسخه تفسير راحل جنان ناميده شده است، ۳۶۵ برگ.۱۵
۱۱. آستان قدس رضوى، شماره ۷۶۹۲، نسخ، سده ۸ هـ، داراى حاشيه نويسى به خط کاتب، ناقص الآخر، از آيه ۵۴ سوره مائده تا آيه ۱۱۹ سوره توبه (اجزاء ۷ و ۸ و ۹ و چند آيه از ۱۰)، ۲۹ برگ.۱۶
۱۲. کتابخانه آيت اللّه مرعشى قم، شماره ۷۴۵۱، نسخ و آيات ثلث معرب، گويا سده ۸ هـ، از سوره اعراف تا کهف، از آغاز و انجام افتادگى دارد، نسخه رطوبت ديده و فرسوده است، ۲۱۵ برگ، ۲۱ سطر.۱۷
۱۳. کتابخانه ملى تهران، شماره ۲۷۹۹/ف، نسخ، محتملاً قرن ۸ هـ، به خط چند کاتب، از سوره مؤمن تا آخر سوره واقعه، نسخه از آخر افتادگى دارد و رطوبت زده است، نيمه اوّل مجدول با شنگرف، ۳۴۳ برگ، ۲۱ سطر.۱۸
۱۴. آستان قدس رضوى، شماره ۱۳۳۵، نسخ، قرن ۸ يا ۹ هـ، از روى نسخه مورخ ۵۵۶ آستان قدس رضوى که در ابتدا معرفى شد، از ابتداى سوره يوسف تا پايان سوره فتح ولى از وسط افتادگى دارد. ۵۲۲ برگ، ۲۹ سطر.۱۹
۱۵. کتابخانه دانشگاه تهران، شماره ۲۰۴۴، نسخ، سده ۸ و ۹هـ، آيه هادرشت تر، افتادگى هاى نسخه در قرن ۱۱هـ نونويس شده است، از ابتدا تا آيه ۲۵۰ سوره بقره، ۴۱۷ برگ، ۲۵ سطر.۲۰
۱۶. کتابخانه شخصى آيت اللّه حسن زاده آملى قم، قرن ۸ يا ۹ هـ، نسخ متحول، با تاريخ هاى عرض ۲۰ ذوالقعده ۱۱۲۷ و جمادى الثانى ۱۱۴۰ ق، از ابتدا تا آيه ۲۰۰ آل عمران، ۷۱۳ برگ. ميکروفيلمى از اين نسخه به شماره ۳۱۹۶ در دانشگاه تهران موجود است.۲۱
۱۷. آستان قدس رضوى، شماره ۱۳۳۳، نسخ، محمّد بن عوض نيشابورى، ۶ ذوالقعده ۸۴۸ ق، از آيه ۵۴ سوره مائده تا پايان سوره حجر، مجدول به شنگرف، ۵۰۷برگ، ۲۹سطر.۲۲
۱۸. آستان قدس رضوى، شماره ۱۳۳۴، نسخ، ادامه نسخه پيشين با همان خط و کتابت، ۱۹ صفر ۸۴۹ ق، از ابتدا سوره نحل تا آيه ۱۴۸ سوره احزاب، مجدول به شنگرف، ۴۲۳ برگ، ۲۷ سطر.۲۳
۱۹. کتابخانه ملى تبريز، شماره ۳۵۸۵، نسخ، محمّد بن رضى الدين بن محمّد حافظ رضوى، شب دوشنبه ۸۸۸ ق (برگ ۸۷) و ۸۹۰ ق (برگ ۸۵۹)، از آيه ۶۷ سوره بقره تا ميانه سوره کهف، ۵۰۲ برگ.۲۴
۲۰. دانشکده الهيات و معارف اسلامى دانشگاه تهران، شماره ب ـ ۲۴۰، نستعليق، سده ۹ و ۱۰ هـ، آغاز و انجام افتاده، از آيه ۸۲ سوره نساء تا ۱۱ انفال، عنوان و نشان شنگرف (جلدهاى ۶ و ۷ و ۸ و اندکى از ۹)، ۴۰۲ برگ، ۲۴سطر.۲۵
۲۱. کتابخانه مجلس شوراى اسلامى تهران، شماره ۱۲۳۰۰، نسخ، محمّد بن اسحاق جنابدى، ذى قعده ۹۰۷، از آغاز تفسير تا اواخر سوره توبه و آخر آن افتادگى دارد، مقابله و تصحيح شده، نشانى ها شنگرف، اين نسخه در تملک علاّمه مجلسى بوده است، ۹۰۰ برگ، ۲۹ سطر.۲۶
۲۲. آستان قدس رضوى، شماره ۱۳۳۱، نستعليق، عبدالغفار بن عبدالواحد بن کمال الدين عبداللّه القرشى، غره ذى حجه ۹۳۶ ق (پايان جلد ۵) و ۱۳ ربيع الاول ۹۴۹ ق (پايان جلد ۱۰)، اين نسخه حاوى آيات ابتداى قرآن تا پايان سوره توبه است، مزين به لاجورد و شنگرف و زر، با ترجمه چليپايى در بين سطور، ۹۲۳ برگ، ۲۵ سطر.۲۷
۲۳. آستان قدس رضوى، شماره ۱۳۳۲، دنباله نسخه پيشين است. نستعليق، فريد، ذى الحجة الحرام ۹۴۷ ق، از آغاز سوره يونس تا پايان قرآن، آيات قرآن با ثلث به زر با ترجمه زيرنويس، ۹۲۴ برگ، ۲۵ سطر.۲۸
۲۴. کتابخانه مسجد اعظم قم، شماره ۱۷۷۶، محمّد بن حسن اصفهانى، ۹۹۵ ق، از سوره يونس تا مريم.۲۹
۲۵. کتابخانه ملک تهران، شماره ۲۲۵، نسخ، قاسم بن حافظ بن حسن کمره اى در ذى حجه ۹۹۵ ق و ولى اللّه بن حيدر تفرشى، برگ نخستين نونويس و در پشت آن خط فرهاد ميرزا ديده مى شود، از ابتداى سوره انعام تا ۵۹ سوره کهف، مصحّح و داراى حاشيه نويسى، ۲۹۰ برگ، ۳۷ سطر.۳۰
۲۶. آستان قدس رضوى، شماره ۷۶۹۳، نسخ پخته، احتمالاً قرن دهم، از ابتداى سوره يونس تا آيه ۱۲ لقمان، تصحيح شده، ناقص الطرفين، ۵۷۲ برگ.۳۱
۲۷. آستان قدس رضوى، شماره ۱۲۵۰۹، نسخ، قرن دهم، از آيه ۵۱ سوره يونس تا ۷۸ قصص، عناوين و آيات شنگرف، صفحات از موريانه آسيب ديده است، ناقص الطرفين، ۴۱۴ برگ.۳۲
۲۸. موزه بريتانيا انگلستان، شماره ۱۱۹۸۶.Or، نسخ، قرن دهم، از آيه ۵۴ سوره مائده تا ۹۹ حجر، ۴۷۷ برگ.۳۳
۲۹. کتابخانه ملک تهران، شماره ۲۲۷، نستعليق، سده ۱۰ و ۱۱ هـ، از سوره فاتحه تا آل عمران، آيات زير خط سرخ، با تاريخ ۱۲۵۸ در يادداشت آخر نسخه، ۳۲۹ برگ، ۳۰سطر.۳۴
۳۰. آستان حضرت معصومه عليها السلام قم، شماره ۳۹۱، نسخ، محمّد زمان حسينى، ۱۰۱۵ ق، از آيت «و کيف إذا أصابتهم مصيبة بما قدمت أيديهم» تا پايان مجلد نهم، وقف شاه عباس صفوى با صد و نه مجلد کتاب ديگر بر روضه فاطميه کاظميه موسويه و بر مدرسه آستانه ياد شده در شهر قم براى طلبه آنجا به شرط اين که از آنجا بيرون نبرند با دو مهر از رفيع الدين حسين موسوى و گواهى او بر اين که از صد و ده مجلد کتاب وقف شده چهار جلد تفسير تمام است و اين نسخه يکى از آنها است با ۳ مجلد ديگر. ۹ عرض دارد از سال هاى ۱۱۰۲، ۱۱۰۴، ۱۱۱۱، ۱۱۲۵، ۱۱۳۰، ۱۱۴۵، ۱۱۷۲، ۱۲۵۲ و يکى که تاريخ آن خوانده نمى شود. رحلى بزرگ.۳۵
۳۱. کتابخانه مدرسه فيضيه قم، شماره ۱۲، از اوّل قرآن تا اواخر سوره نساء، مجلدى ديگر از همان نسخه هاى وقفى شاه عباس با اين وقف نامه بر برگ نخست:
«به تاريخ غره شهر ذى قعدة الحرام سنه ۱۰۳۷ وقف نمود اين کتاب را با يکصد و نه کتاب ديگر کلب آستانه على بن ابى طالب عباس الصفوى الحسينى بر روضه مقدسه منوره عرش درجه فاطميه کاظميه موسويه على مشرفها الف الف التحية و بر مدرسه آستانه مزبوره واقعه در دارالمؤمنين قم که طلبه آنجا از او منتفع شوند؛ مشروط بر آن که از روضه مقدسه مذکوره و مدرسه مزبوره بيرون نبرند. و هر کس بيرون برد در خون حضرت ابى عبداللّه الحسين عليه السلام شريک بوده باشد. فمن بدّله بعد ما سمعه فانه آثم قلبه».
و نيز با اين يادداشت در کنار آن:
از جمله يکصد و ده مجلد، چهار جلد تفسير است که اين مجلد بوده باشد و سه مجلد تتمه اين تفسير (با مهر رفيع الدين محمّد الحسينى الموسوى در زير اين دو قسمت).
اين نسخه در سال هاى ۱۱۰۲ تا ۱۱۷۲ هشت بار ملاحظه و تحويل خزانه و کتابدار داده شده است. ۴۷۰ برگ، ۲۵ سطر.۳۶
۳۲. کتابخانه مجلس شوراى اسلامى تهران، شماره ۸۱۱، نسخ و ثلث، غلامعلى، ۱۰۵۸ق، به تصريح کاتب در ذيل جزء يکم از نسخه اى مورخ ۶۱۵ ق رونويس شده و يادداشت هاى موجود در پشت آن نسخه نيز به اين نسخه منتقل شده است. آنان که از روى آن استنساخ يا از آن استفاده کرده اند نيز هر يک در آن جا يادداشت و سال آن را هم معين نموده اند. و آخر آنها يادداشت قاضى نوراللّه شوشترى به سال ۱۰۰۰ هجرى در شهر لاهور مى باشد که نوشته در مدت ۳ ماه به مطالعه و مقابله آن نسخه موفق گرديده است. همچنين پشت صفحه نخستين جزء هفتم يادداشت زيرين نگارش يافته: «هذه المجلد کالمجلد السابق منقول من نسخة الاصل الذى وقفها على الروضة الرضية الرضوية على مشرفها الف سلام و تحية مرقوم (کذا والظاهر انه غلط و الصحيح مرحوم) المرتضى الاعظم السيد علاءالدين بن سيد مظفر بن سيد علاءالدين الاثير (کذا والظاهر انه التاش) من اولاد حمزة بن الامام موسى الکاظم عليه السلام في خامس ذيحجة الحرام سنة سبعين و ثمانمائة»، از ابتداى تفسير تا آيه ۱۲۳ سوره هود، ۶۷۱ برگ، ۳۱ سطر.۳۷
۳۳. کتابخانه ملى تهران، شماره ۱۸۲۱ / ف، نسخ، منور، ۲۶ شعبان ۱۰۶۹ق، علايم و نشانى ها و سرفصل ها شنگرف، از آيه ۶۸ سوره نساء تا ۱۱۰ سوره انعام، نسخه مادرِ اين دستنويس را قاضى نوراللّه شوشترى در سال ۱۰۰۰ ق مقابله کرده است، ۳۰۴ برگ، ۲۳ سطر.۳۸
۳۴. کتابخانه دانشکده الهيات و معارف اسلامى دانشگاه مشهد، شماره ۹۰۱، نسخ، ربيع الاول ۱۰۷۰ ق، نسخه اى است شاهانه، داراى يک سر لوح و سه پيشانى زمينه طلا، صفحات مجدول به طلا و مشکى و لاجورد و شنگرف، در صفحه اول يادداشت وقفى آمده که اين جلد با ۳ جلد ديگرش به وسيله فتحعلى شاه قاجار در ۲۳ ذىحجه ۱۲۳۶ق وقف مدرسه جديد البناى محمدولى ميرزا در سمنان شده و متولى آن حاجى سيد حسن سمنانى و پس از او اولادش مى باشد. از آغاز تفسير تا آيه ۵۳ سوره مائده را دارد، ۳۸۵ برگ، ۳۱ سطر.۳۹
۳۵. کتابخانه دانشکده الهيات و معارف اسلامى دانشگاه مشهد، شماره ۹۰۲، جزء ديگر نسخه قبلى است با همان خط و خصوصيات، داراى ۱۲ پيشانى زمينه طلا، از آيه ۵۴ سوره مائده تا آيه ۹۹ سوره حجر، ۳۴۱ برگ.۴۰
۳۶. کتابخانه دانشکده الهيات و معارف اسلامى دانشگاه مشهد، شماره ۹۰۳، با همان خصوصيات و خط دو نسخه قبلى، داراى ۲۴ پيشانى زمينه طلا، از ابتداى سوره نحل تا آيه ۷۵ سوره زمر، ۳۵۱ برگ.۴۱
۳۷. کتابخانه ملى تهران، شماره ۱۷۱۷ / ف، نسخ، منور نجار، ۱۰۷۱ ق، داراى سرلوح مذهب، مجدول، علائم و نشانى ها و سرفصل ها شنگرف، جلد ديگر نسخه شماره ۳۳ است. از سوره انعام تا سوره هود، ۴۱۷ برگ، ۲۴ سطر.۴۲
۳۸. آستان قدس رضوى، شماره ۷۶۹۴، نستعليق، محمدشفيع بن حيدرعلى حسينى سبزوارى، شب يکشنبه ۲۰ ربيع الثانى ۱۰۷۲ق در محله خلجان شيراز، دارى حاشيه نويسى به خطوط مختلف، از ابتدا سوره زمر تا پايان تفسير، ۴۲۷ برگ.۴۳
۳۹. کتابخانه ملک تهران، شماره ۲۲۴، نسخ، سلطان محمّد بن رفيع الدين اصفهانى، يکشنبه جمادى الاول ۱۰۷۴ق (جلد ۱) و روز شنبه ۶ جمادى الثانى ۱۰۷۴ق (جلد ۲)، از فاتحه تا سوره قاف، از آن رضاقلى هدايت در ۱۳۰۰ق، ۴۱۵ برگ، ۳۳ س.۴۴
۴۰. کتابخانه کاخ گلستان تهران، شماره ۷۶، نسخ، محمّدنبى التونى ابن ملا محمّد صالح، ۱۰۷۵ ق، صفحه اوّل مجدول زرين و لاجوردى، در حاشيه سمت چپ اين صفحه نوشته شده: «تفسير ابوالفتوح رازى ابتياعى از ورثه مرحوم طهماسب ميرزاى مؤيد الدوله به تاريخ شهر محرم الحرام ۱۲۹۷ توشقان ئيل واصل کتابخانه مبارکه موزه اعلى حضرت اقدس ظل اللهى شد». با سجع مهرهاى مشيرالسلطنه و لسان الدوله و على اکبر بن حسين الحسينى، از ابتداى سوره يوسف تا پايان تفسير، ۱۰۴۵ صفحه، ۳۱ سطر.۴۵
۴۱. آستان قدس رضوى، شماره ۱۳۳۷، نستعليق، قرن ۱۱هـ، از آيه ۵۴ سوره مائده تا آيه ۱۷۰ سوره اعراف، ۱۳۶ برگ.۴۶
۴۲. کتابخانه مجلس شوراى اسلامى تهران، شماره ۵۲۳۸، نسخ، شهاب الدين، قرن ۱۱ هـ، با يادداشت تملک سيّد هاشم واعظ کابلى در ۱۲۴۳ که کتاب را در دارالسلطنه هرات براى پسرش سيدحسين خريده است، عنوان ها و نشانه ها و آيات و ترجمه زيرنويس شنگرف، از آيه ۱۵ سوره ابراهيم تا آيه ۱۵ سوره نحل، ۲۱۲ برگ، ۳۰سطر.۴۷
۴۳. کتابخانه مسجد گوهرشاد مشهد، ۱۶۶، نستعليق، سده ۱۱ هـ، صفحات اوّل و آخر وصالى شده است، عنوان و نشان شنگرف، از سوره زمر تا پايان تفسير، ۴۰۵ برگ، ۲۳ سطر.۴۸
۴۴. کتابخانه ملک تهران، شماره ۱۳۵۶، نستعليق، سده ۱۱ هـ، از آن عبداللّه بن قاسم حسينى مدنى، با يادداشت تولد ۱۲۶۸ تا ۱۲۷۰ در پايان، ۵۰۵ برگ، ۳۱ سطر.۴۹
۴۵. کتابخانه وزيرى يزد، شماره ۱۱۴، نسخ و نستعليق، سده ۱۱ هـ، عناوين و نشانى ها شنگرف، از ابتدا تا آيه ۸۹ سوره توبه، صفحات مجدول به شنگرف، ۴۳۶ برگ، ۳۱ سطر.۵۰
۴۶. کتابخانه مسجد اعظم قم، شماره ۱۷۲۸، تحرير چند برگ آخر در ۱۱۱۴ ق، شامل فاتحه و بخشى از بقره.۵۱
۴۷. کتابخانه مسجد گوهرشاد مشهد، شماره ۳۴، نسخ، سده ۱۲ هـ نسخه از اوّل و آخر ناقص است. عنوان و نشان شنگرف، از اوايل سوره يوسف تا اواخر سوره احزاب، آيات درشت و ترجمه آنها با شنگرف و به طور زيرنويس، نسخه مصحح، ۳۶۴ برگ، ۲۹ سطر.۵۲
۴۸. کتابخانه مدرسه آيت اللّه بروجردى نجف، عبدالغفار قرشى، سده ۱۲ هـ، از روى نسخه مورخ ذى حجه ۹۳۶ ق.۵۳
۴۹. کتابخانه شخصى حجه الاسلام مرواريد، نسخ روشن، قرن ۱۲ هـ، محمدتقى بن ابى الحسن بن نورالهدى، اين نسخه بسيار مورد تصرف و تغيير کاتبان قرار گرفته است، از ابتدا تا آيه ۱۱۰ سوره انعام، ۶۷۷ برگ.۵۴
۵۰. کتابخانه ملى تهران، شماره ۱۵۸۷ / ف، نسخ، محتملاً قرن ۱۲ هـ، سرفصل ها شنگرف، از ابتداى قرآن تا آيه «واللّه يحب المحسنين» در سوره بقره با اندکى افتادگى از ابتدا و آخر، ۴۱۸ برگ، ۲۴ سطر.۵۵
۵۱. کتابخانه مجلس شوراى اسلامى تهران، شماره ۳۴۷۱، رساله اوّل مجموعه، ص ۱ ـ ۵۷۲، نستعليق، قرن ۱۳ هـ، از آغاز تا تتمه تفسير سوره بقره، پشت برگ اوّل دفتر نام کتاب تفسير بهاءالدين لاهيجى يادداشت شده است.۵۶
۵۲. کتابخانه مدرسه سپهسالار تهران، شماره ۲۰۳۴، نسخ، آيات درشت با ترجمه فارسى آنها، از سوره يوسف تا سوره بنى اسرائيل منتها نام سوره ها و برخى از تفسير نوشته نشده است. نسخه به نام تفسير گازر به ثبت رسيده است، ۲۷۷ برگ، ۲۷ سطر.۵۷
۵۳. کتابخانه مجلس شوراى اسلامى تهران، شماره ۱۲۲۲۴، نسخ، حيدر بن احمد بن الحسن المقرى، از آيه ۱۰۶ سوره آل عمران تا اوّل آيه ۵۴ سوره مائده، در اوّل نسخه دستخطى از فتحعلى خان زند آمده است. ۳۱۲ برگ، ۲۵ سطر.۵۸
۵۴. کتابخانه ملک تهران، شماره ۲۲۶، نسخ و نستعليق، آغاز و انجام افتاده، با خط فرهاد ميرزا در صفحه اوّل، از يونس تا احزاب، ۴۱۸ برگ، ۳۹ سطر.۵۹
غلامعلى رئيس يزدى در اواسط قرن ۱۴ هجرى قسمت مربوط به سوره آل عمران اين کتاب را به سبک فارسى امروز تحرير کرده است. ر.ک: نشريه نسخه هاى خطى، ج ۴، ص ۴۶۴، همچنين در انتها اين نکته قابل يادآورى است که ميکروفيلم نسخه هاى خطى شماره ۱۳۵۵، ۱۳۳۴، ۱۳۳۶ و ۱۳۳۷ و ۱۳۳۸.
کتابخانه آستان قدس رضوى به ترتيب با شماره هاى ۲۹۰۰ و ۲۹۰۱ و ۲۹۰۲ و ۲۹۰۳ و ۲۹۰۴ در کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران نگهدارى مى شود.
عکسى نيز از نسخه شماره ۳۴ کتابخانه مسجد گوهرشاد به شماره ۲۱۴۷ در همان مکان وجود دارد.۶۰
علاوه بر اينها عکس صفحات آغاز و انجام همه نسخه هاى ياد شده آستان قدس در ۶ دسته شامل ۱۳ برگ در مجموعه کتاب هاى علاّمه محمّد قزوينى بوده است که هم اکنون به کتابخانه دانشکده ادبيات دانشگاه تهران انتقال يافته است. براى اطلاعات بيشتر درباره اين عکس ها ر.ک: فهرست نسخه هاى خطى کتابخانه دانشکده ادبيات دانشگاه تهران، محمدتقى دانش پژوه، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۳۹، ص ۵۴۰ ـ ۵۴۱.
۱. روض الجنان و روح الجنان، ج ۱، ص شصت ـ شصت و يک.
۲. براى اطلاعات بيشتر ر.ک: ادبيات فارسى بر مبناى تأليف استورى، ج ۱، ص ۱۰۹ ـ ۱۱۱؛ فهرست کتب خطى کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران، ج ۱۰، ص ۱۶۲۲ ـ ۱۶۲۵ و منابعى که در آنها معرفى شده اند.
۳. بعض مثالب النواصب في نقض بعض فضائح الروافض، معروف به النقض، ابن ابى الحسين بن ابى الفضائل قزوينى رازى، تصحيح سيّد جلال الدين محدث ارموى، تهران، ۱۳۳۱ش، ص ۲۱۲ و ۲۸۰.
۴. فهرست اسماء علماء الشيعة و مصنفيهم، شيخ منتخبالدين ابى الحسن على بن عبيداللّه ابن بابويه رازى، تحقيق سيّد عبدالعزيز طباطبايى، قم، مجمع الذخائر الاسلامية، ۱۴۰۴ق، ص ۷؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامى، ج ۶، ص ۱۱۰.
۵. فهرست کتب خطى کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى، سيدعلى اردلان جوان، مشهد، کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى، چاپ دوم، ۱۳۶۵، ج ۱، ص ۵۰۷ ـ ۵۰۸.
۶. همان، ج ۱، ص ۵۰۸ ـ ۵۰۹.
۷. روض الجنان و روح الجنان فى تفسير القرآن، حسين بن على بن محمّد بن احمد الخزاعى النيشابورى، به کوشش و تصحيح دکتر محمدجعفر ياحقى و دکتر محمدمهدى ناصح، مشهد، بنياد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى، ۱۳۷۱، ج ۱، ص هشتاد ـ هشتاد و سه.
۸. همان.
۹. فهرست کتابخانه عمومى حضرت آيت اللّه العظمى نجفى مرعشى، سيّد احمد حسينى، قم، کتابخانه آيت اللّه مرعشى، ۱۳۵۴، ج ۱، ص ۳۸۸ ـ ۳۸۹؛ نشريه نسخه هاى خطى، زير نظر محمدتقى دانش پژوه و ايرج افشار، ۱۳۴۸ش، دفتر ۶، ص ۱ ـ ۳۷۲.
۱۰. با توجّه به يگانگى اين نسخه و نسخه ۳۶۸ مرعشى تاريخ آن نيز بايد مربوط به اواخر قرن ۶ هـ باشد.
۱۱. فهرست کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران، محمدتقى دانش پژوه، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۴، ج ۱۷، ص ۵۳۳؛ و نيز ر.ک: دستنويسى نفيس از تفسير ابوالفتوح رازى، محمدجعفر ياحقى، مشکوة، تابستان ۱۳۶۲، ش ۳.
۱۲. فهرست کتابخانه عمومى حضرت آيت اللّه العظمى نجفى مرعشى، ج ۱۹ ۱۳۶۹، ص ۲۴۷.
۱۳. نسخه هاى جديد: گزيده اى از نسخه هاى خطى نفيس خريدارى شده يا اهدايى، سيد محمود مرعشى نجفى، ميراث شهاب، س ۹، ش ۲، پياپى ۳۲، تابستان ۱۳۸۲، ص ۸.
۱۴. روض الجنان و روح الجنان، ج ۱، ص هشتاد ـ هشتاد و سه.
۱۵. همان؛ ادبيات فارسى بر مبناى تأليف استورى، ترجمه: يو.ا.برگل، مترجمان: يحيى آرين پور و سيروس ايزدى و کريم کشاورز، تحرير: احمد منزوى، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى، ۱۳۶۲، ج ۱، ص ۱۱۵.
۱۶. فهرست کتب خطى کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى، مهدى ولائى، مشهد، کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى، ج ۱۱، ص ۶۲۹ ـ ۶۳۰.
۱۷. فهرست کتابخانه عمومى حضرت آيت اللّه العظمى نجفى مرعشى، ج ۱۹، ص ۲۵۴ ـ ۲۵۵.
۱۸. فهرست نسخ خطى کتابخانه ملى ايران، سيّد عبداللّه انوار، تهران: کتابخانه ملى ايران، ۱۳۵۴، ج ۶، ص ۴۱۷.
۱۹. فهرست کتب خطى کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى، ج ۱، ص ۵۰۷.
۲۰. فهرست کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران، ۱۳۴۸، ج ۸، ص ۶۷۷. در مقدمه تصحيح تفسير روض الجنان، ج ۱، ص هشتاد ـ هشتاد و سه آمده است که اين نسخه مورخ قرن ۶ است و از نظر خط با نسخه ۱۳۳۶ آستان قدس مورخ ۵۵۶ق شباهت بسيارى دارد.
۲۱. فهرست ميکروفيلم هاى کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران، محمدتقى دانش پژوه، تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۴۸، ج ۱، ص ۱۱۰ ـ ۱۱۱؛ روض الجنان، ج ۱، ص هشتاد ـ هشتاد و سه.
۲۲. فهرست کتب خطى کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى، ج ۱، ص ۵۰۶.
۲۳. همان، ج ۱، ص ۵۰۶ ـ ۵۰۷.
۲۴. فهرست کتابخانه ملى تبريز، ميرودود سيّد يونسى، تبريز، کتابخانه ملى تبريز، ۱۳۴۸، ج ۱، ص ۲۲۸ ـ ۲۳۰؛ نشريه نسخه هاى خطى، دفتر ۴، ص ۳۰۳.
۲۵. فهرست نسخه هاى خطى کتابخانه دانشکده الهيات و معارف اسلامى دانشگاه تهران، محمدباقر حجتى، زير نظر محمدتقى دانش پژوه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۴۵، ج ۱، ص ۶۸؛ روض الجنان، ج ۱، ص هشتاد ـ هشتاد و سه.
۲۶. فهرست نسخه هاى خطى کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، على صدرائى خوئى، زير نظر عبدالحسين حائرى، قم، مرکز انتشارات دفتر تبليغات اسلامى، ۱۳۷۶، ج ۳۵، ص ۲۶۶ ـ ۲۶۷.
۲۷. فهرست کتب خطى کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى، ج ۱، ص ۵۰۴.
۲۸. همان، ج ۱، ص ۵۰۵.
۲۹. فهرست نسخه هاى خطى کتابخانه مسجد اعظم قم، رضا استادى، قم، مسجد اعظم، ۱۳۶۵، ص ۲۰۸.
۳۰. فهرست کتاب هاى خطى کتابخانه ملک، ايرج افشار و محمدتقى دانش پژوه، با همکارى سيّد محمدباقر حجتى و احمد منزوى، تهران: کتابخانه ملک، ۱۳۶۱، ج ۳، ص ۷ ـ ۴۱۶؛ روض الجنان، ج ۱، ص هشتاد ـ هشتاد و سه.
۳۱. فهرست کتب خطى کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى، ج ۱۱، ص ۶۳۱.
۳۲. همان، ج ۱۱، ص ۶۳۱ ـ ۶۳۲.
۳۳. روض الجنان، ج ۱، ص هشتاد ـ هشتاد و سه؛ نشريه نسخه هاى خطى، دفتر ۴، ص ۶۶۱.
۳۴. فهرست کتاب هاى خطى کتابخانه ملک، ج ۳، ص ۷ ـ ۴۱۶.
۳۵. فهرست نسخ خطى کتابخانه آستانه مقدسه قم، محمدتقى دانش پژوه، قم، آستانه مقدسه قم، ۱۳۵۵، ص ۱۲۳.
۳۶. فهرست نسخه هاى خطى کتابخانه مدرسه فيضيه قم، رضا استادى، قم، ۱۳۹۶ ق، ج ۲، ص ۶۴.
۳۷. فهرست کتابخانه مجلس شوراى ملى، ابن يوسف شيرازى، تجديد نظر عبدالحسين حائرى، تهران: کتابخانه مجلس شوراى ملى، ۱۳۵۳، ج ۳، ص ۲۵ ـ ۲۷.
۳۸. فهرست نسخ خطى کتابخانه ملى ايران، ۱۳۵۲، ج ۴، ص ۲۷۰؛ روض الجنان، ج ۱، ص هشتاد و چهار ـ هشتاد و هفت.
۳۹. فهرست نسخه هاى خطى کتابخانه دانشکده الهيات و معارف اسلامى مشهد، محمود فاضل، تهران: مرکز نشر دانشگاهى، ۱۳۶۱، ج ۲، ص ۶۴.
۴۰. همان، ج ۲، ص ۶۴ ـ ۶۵.
۴۱. همان، ج ۲، ص ۶۵.
۴۲. فهرست نسخ خطى کتابخانه ملى ايران، ج ۴، ص ۱۸۴ ـ ۱۸۵.
۴۳. فهرست کتب خطى کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى، ج ۱۱، ص ۶۳۲.
۴۴. فهرست کتاب هاى خطى کتابخانه ملک، ج ۳، ص ۴۱۷ ـ ۴۱۶.
۴۵. فهرست کتب دينى و مذهبى خطى کتابخانه سلطنتى، بدرى آتاباى، تهران، کتابخانه سلطنتى، ۱۳۵۲، ص ۱۶۵ ـ ۱۶۶.
۴۶. فهرست کتب دينى خطى کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى، ج ۱، ص ۵۰۸.
۴۷. فهرست کتابخانه مجلس شوراى ملى، ايرج افشار و محمدتقى دانش پژوه و على نقى منزوى، تحرير احمد منزوى، تهران: کتابخانه مجلس، ج۱۶، ص ۶۹ ـ ۷۰.
۴۸. فهرست نسخه هاى خطى کتابخانه جامع گوهرشاد مشهد، محمود فاضل، مشهد، کتابخانه جامع گوهرشاد، ۱۳۶۳، ج ۱، ص ۱۴۰.
۴۹. فهرست کتاب هاى خطى کتابخانه ملک، ج ۳، ص ۴۱۷ ـ ۴۱۶.
۵۰. فهرست نسخه هاى خطى کتابخانه وزيرى يزد، محمد شيروانى، تهران: ۱۳۵۰، ج ۱، ص ۱۴۹ ـ ۱۵۰؛ روض الجنان، ج ۱، ص هشتاد و چهار ـ هشتاد و هفت.
۵۱. فهرست نسخه هاى خطى کتابخانه مسجد اعظم قم، ص ۲۰۸.
۵۲. فهرست نسخه هاى خطى کتابخانه جامع گوهرشاد مشهد، ج ۱، ص ۳۴ ـ ۳۵.
۵۳. نشريه نسخه هاى خطى، ج ۵، ص ۴۲۹.
۵۴. روض الجنان، ج ۱، ص هشتاد و چهار ـ هشتاد و هفت.
۵۵. فهرست نسخ خطى کتابخانه ملى ايران، ج ۴، ص ۷۶.
۵۶. فهرست کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، عبدالحسين حائرى، تهران: کتابخانه مجلس، ۱۳۴۷، ج ۱۰، بخش سوم ص ۱۴۳۲ ـ ۱۴۳۱.
۵۷. فهرست کتابخانه مدرسه عالى سپهسالار، ابن يوسف شيرازى، تهران، مدرسه عالى سپهسالار، ۱۳۱۵، ج ۱، ص ۱۳۳ ـ ۱۳۴ و ج ۵، ص ۵۸ ـ ۵۹.
۵۸. فهرست نسخه هاى خطى کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، ج ۳۵، ص ۲۱۵.
۵۹. فهرست کتاب هاى خطى کتابخانه ملک، ج ۳، ص ۴۱۶ ـ ۴۱۷.
۶۰. فهرست ميکروفيلم هاى کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران، ج ۱، ص ۱۱۰ ـ ۱۱۱.
