معرفى مجموعه آثار کنگره بزرگداشت شيخ ابو الفتوح رازى
(۱)
(گوشه هايى از زندگى و برگ هايى از تفسير ابو الفتوح رازى)
محمّد قنبرى
قم: دار الحديث، اول، ۱۳۸۴، ۲۵۶ ص، وزيرى.
معرفى شخصيت ابو الفتوح رازى و آثار وى هدف از نگارش اين کتاب بوده است. نويسنده، در هفت فصل، مطالب کتاب را تقسيم کرده و در فصل اول به معرفى خاندان ابو الفتوح رازى پرداخته و شخصيت هاى نامى اين خاندان را بر شمرده است. فصل دوم به بيان دليل مهاجرت خاندان وى از مدينه به ايران اختصاص يافته و در فصل سوم، با عنوان شخصيت، از تحصيلات، اساتيد و مشايخ ابو الفتوح سخن به ميان آمده و ابراز نظرهاى دانشوران درباره او گردآورى شده است.
عصر ابو الفتوح، موضوع چهارمين فصل کتاب است و در آن اوضاع سياسى اجتماعى وى در عصر ابو الفتوح و رابطه ابو الفتوح رازى با حکمان عصر خويش مورد بررسى قرار گرفته است. فصل پنجم به آثار وى اختصاص يافته و شاگردان او، يک يک، شناسانده شده و تأليفات او معرفى و ويژگى هاى آنها بيان گرديده است. براى آگاهى از وفات و مدفن وى نيز بايد فصل ششم را مورد مطالعه قرار داد. فصل پايانى اين کتاب ـ که طولانى ترين فصل کتاب نيز هست ـ برگ هايى از تفسير ابو الفتوح رازى را در خود جاى داده و حکايات و نکاتى را از آن بازگفته است.
(۲)
شناخت نامه شيخ ابو الفتوح رازى (ج۱)
(علوم قرآن در تفسير روض الجنان)
به کوشش: على اکبر زمانى نژاد، قم:
دار الحديث، اول، ۱۳۸۴، ۵۰۴ص، وزيرى.
آنچه درباره شيخ ابو الفتوح رازى و آثار وى در لا به لاى کتاب ها و يا به صورت مقاله و رساله تدوين يافته و پيشتر به چاپ رسيده، بسيار است. مجموع اين نوشته ها در سه مجلد سامان يافته است. در اين جا به معرفى يکايک اين نوشته ها مى پردازيم.
۱. اشعار فارسى و تعبيرات و اصطلاحات و لغات نادره تفسير ابو الفتوح رازى علاّمه قزوينى
در اين نوشته از اشعار فارسى که ابو الفتوح در تضاعيف تفسير روض الجنان بدان ها تمثل جسته و بعضى تعبيرات و اصطلاحات و لغات نادر اين کتاب سخن به ميان آمده است. نويسنده مقاله بر آن است که ابو الفتوح رازى براى بيان وجوه مختلف استعمالات کلام عرب درباره مفردات و ترکيبات قرآن و تعليل صورت هاى مختلف اعراب آن و تفسير غريب آن و ايضاح مشکل آن و ... دائماً به شواهد بسيارى از اشعار عرب، آن هم با استفاده از تأليفات علمى متقدم، استشهاد نموده است و علاوه بر آنها، گاه گاه، به پاره اى اشعار فارسى نيز به مناسبات مقام، تمثل جسته است و اين اشعار را نه از لا به لاى کتاب هاى مشهور، بلکه از محفوظات و مسموعات شخصى خود نقل کرده است.
اين نقل ها، هم جنبه ابتکارى دارد و سبب شده تا برخى اشعار ـ که اغلب در هيچ يک از کتاب هاى ديگر ذکرى از آنها به ميان نيامده ـ براى ما به يادگار بماند. وى آن گاه، بر حسب ترتيب مجلدات تفسير، اين اشعار را ذکر نموده است. نويسنده مقاله همين روش را در خصوص لغات و اصطلاحات پى گرفته و آنها را يک يک بر شمرده است.
۲. سبک شناسى کتب علمى در قرن ششم
ملک الشعراء بهار
اين نوشته بخشى از کتاب سبک شناسى بهار است که در آن به معرفى اجمالى ابو الفتوح رازى پرداخته شده، آنگاه تفسير وى معرفى گرديده است.
نويسنده در معرفى کتاب، ضمن توجه به خصوصيات ادبى آن، به شيوه منحصر به فرد و ويژه نثر تفسير، يعنى مفرد آوردن فعل جمع مخاطب (دوم شخص جمع)، اشاره کرده و نمونه اى از آن را ارائه نموده است. وى معتقد است که صفحه اى از اين کتاب، از اين شيوه، خالى نيست.
۳. روش و اصطلاحات خاص تفسيرابوالفتوح رازى و عصر او
علاّمه شعرانى
نويسنده بر اين باور است که در تفسير ابو الفتوح اصطلاحاتى خاص وجود دارد که در عصر او در ميان مردم متداول بوده، امّا مردم عصر ما بدانها انس ندارند. وى سپس اين اصطلاحات را بر مى شمارد؛ از جمله، مفرد آوردن جمع مخاطب، شيوه بيان فعل ماضى متکلم مع الغير (اول شخص جمع)، انزله کردن به جاى نازل کردن، استعمال «ب» و «با» براى صيرورت و ...
فصل ديگر اين نوشته بيان روش تفسير شيخ ابو الفتوح رازى است. نويسنده معتقد است که تفسير ابو الفتوح، از جهت فصاحت لفظ و لطف عبارت، بر همه تفاسير فارسى شيعه رجحان دارد. نويسنده، پس از بيان ويژگى نثرى تفسير، درباره روش مفسر در ادب و بيان، علم کلام، اخلاق و آداب و نقل اقوال مفسران ديگر داد سخن داده است.
۴. ملاحظاتى چند درباره تفسير فارسى ابو الفتوح رازى
سعيد نفيسى
به دنبال چاپ پنج جلدى تفسير روض الجنان و روح الجنان، در سال ۱۳۱۵ ش، سعيد نفيسى يادداشت حاضر را نوشته و از انتشار اين تفسير اظهار شادمانى نموده و آن امر را يکى از کارهاى ادبى و علمى مهم آن زمان تلقى کرده است. وى سپس نکاتى را در باب تأليف کتاب و مؤلف آن تذکر داده و بر خلاف محمّد قزوينى که تاريخ نگارش تفسير را بين سال هاى ۵۱۰ تا ۵۵۶ ق، دانسته، معتقد است حتماً تأليف آن پيش از اواخر ذيقعده ۵۴۷ پايان پذيرفته و ادعاى خود را به نسخه اى با تاريخ کتاب صفر ۹۸۰ مستند نموده که در آن صورت اجازه روايت کتاب از اول تا آخر آن از ابو الفتوح به تاريخ ۵۴۷ استنساخ شده است.
پيداست که اجازه روايت کتاب، از آغاز تا انجام، در تاريخ ۵۴۷ گواه اتمام کتاب در آن زمان يا پيش از آن است.
۵. گفتار شيخ ابو الفتوح رازى در علوم قرآنى
محمّد جواد بلاغى
در اين نوشته به زندگى ابو الفتوح رازى و ويژگى هاى تفسير وى اشاره شده و در پى آن، بخشى از مقدمه تفسير بازنويسى گرديده است. در اين مقدمه نام هاى قرآن مورد اشاره قرار گرفته و معانى هر يک بيان شده است. قرآن، فرقان، کتاب، ذکر، تنزيل، حديث، موعظه، تذکره، ذکرى، حکم، حکمت، حکيم، مهيمن، شفاء، هدى، هادى، صراط مستقيم، نور، حبل، رحمت، روح، قصص، حقّ، بيان، تبيان، بصائر و ... از جمله اين نام هاست.
۶. مقايسه تفسير ابو الفتوح رازى با مجمع البيان
دکتر حسين کريمان
در اين نوشته ـ که بخشى از کتاب طبرسى و مجمع البيان است ـ ابتدا به نام تفسير ابو الفتوح اشاره شده و در پى آن از زمان تأليف کتاب سخن به ميان آمده است.
نويسنده سپس به مقايسه دو تفسير ابو الفتوح و مجمع البيان پرداخته و در بخش هايى با عنوان «مقايسه کلّى در تفسير»، «مقايسه از نظر مبانى تشيع»، «مقايسه از لحاظ احوال رجال»، «مقايسه از نظر سبک»، «مقايسه از نظر توزين اقوال و داورى در گفتارها و برگزيدن صحيح از سقيم» و «مقايسه از نظر کميت» مطالب خويش را پى گرفته است. وى سپس در بخش ديگر به بررسى عصر طبرسى و تفسير او پرداخته و ضمن بر شمردن تفاسير معروف شيعى عصر طبرسى، از ابو الفتوح ياد کرده و شمّه اى از زندگى او را بيان داشته است.
۷. طبرسى و ابو الفتوح
دکتر محمّد جعفر ياحقى
اين مقاله فصلى از کتاب يادنامه طبرى است که نويسنده در آن بهره هاى ابو الفتوح را از تفسير طبرى مورد اشاره قرار داده. و بر اين باور است که ابو الفتوح به دو گونه غير مستقيم و مستقيم از تفسير طبرى بهره برده است. نويسنده يادآور شده که در خلال تحقيق تفسير روض الجنان، به منظور دستيابى به ضبط صحيح اشعار و اقوال و رفع خطاهاى کاتبان، به منابع ديگر رجوع نموده و بسيارى از شواهد تفسير ابو الفتوح را با آنچه در تفسير طبرى آمده مشابه يافته است.
از اين بين کم نيستند شواهدى که در هيچ کتابى جز تفسير طبرى يافت نشده و محقق را به اين باور مى رساند که وى آنها را از طبرى بهره گرفته است.
نويسنده، در ادامه مقاله، ضمن دسته بندى شواهد، به مباحث لغوى، مسائل نحوى، مباحث فقهى و قصص و تاريخ، بهره بردارى هاى مستقيم ابو الفتوح از طبرى را ـ که در اغلب آنها به نام طبرى نيز اشاره شده ـ ارائه مى نمايد.
۸. ترجمه آيات تفسير طبرى وتفسير ابو الفتوح رازى
دکتر محمّد ناصح
نويسنده در اين مقاله، ضمن بيان ويژگى هاى ترجمه آيات در تفسير ابو الفتوح و مقايسه آنها با ترجمه تفسير طبرى، مدعى است که نمى توان شک کرد که ابو الفتوح رازى در برگردان آيات قرآنى، کمتر تحت تأثير ترجمه آيات آثارى از نوع ترجمه تفسير طبرى و مشابه آن بوده و استقلال نسبى در کارش داشته است. او براى اثبات ادعاى خويش از ميان آيات قرآن مواردى را به صورت اتفاقى انتخاب کرده و ترجمه ابو الفتوح را با ترجمه تفسير طبرى مقايسه کرده و موارد اشترک و اختلاف آنها را بر نمايانده است.
وى در نتيجه گيرى نهايى مى گويد که حدود شصت درصد موارد اين دو تفسير از جهت زبان فارسى با هم تناسب و مشابهتى صورى و لفظى دارند و حدود چهل درصد محل اختلاف است. او اين اشترکات را ناشى از بهره گيرى هر دو از گويش خراسانى و لهجه درى دانسته است.
۹. «دستورباش» تفسير ساختى ويژه در روض الجنان و روح الجنان سيد جليل ساغروانيان
در اين نوشتار ترکيب «دستور باشى» در تفسير ابو الفتوح رازى مورد بررسى قرار گرفته است.
نويسنده، ضمن بيان کاربردهاى عادى اين ساخت در اين کتاب، به موارد استعمال ترکيب هاى «دستور باشى» و «دستور باش»، در تفسير اشاره کرده است و پس از آن، به بررسى چگونگى کاربرد اين دو ترکيب و اجزاى تشکيل دهنده آنها مى پردازد.
نويسنده در پايان مقاله چنين نتيجه گرفته است که «دستور باش» فعل ناقص مرکبى است، که به صورت ترکيب خاصى، در اين تفسير براى کسب اجازه از يک مقام برتر مورد استفاده قرار مى گيرد و بايد با آهنگى سؤالى خوانده شود.
۱۰. بيتى بازيافته از رودکى در خلال تفسير ابو الفتوح رازى
اصغر ارشاد سرابى
نويسنده، در اين نوشتار، ضمن ترسيم جايگاه رودکى در ادبيات فارسى، سه بيت از اشعار را ـ که در تفسير ابو الفتوح رازى بدان استشهاد شده ـ نقل کرده، ياد آور شده است که فقط دو بيت از سه بيت ياد شده، آن هم با تفاوت هايى، در ديوان رودکى وجود دارد.
وى نقل اين ابيات را در اين تفسير کهن طريقى براى تصحيح آن در ديوان رودکى بر مى شمارد و پيشنهاد مى نمايد که بيت بازيافته در تفسير ابو الفتوح به صورت زير به مجموعه اشعار رودکى اضافه شود:
زمانه پندى آزاد وار داد مرا
زمانه را چو نکو بنگرى همه پندست
زبان ببند مرا گفت و چشم دل بگشاى
کرا زبان نه به بند است، پاى در بند است
بدان کسى که فزون از تو، آرزو چه کنى!
بدان نگر که به حال تو آرزومند است
۱۱. تفسير ابو الفتوح رازى در هزار سال تفسير فارسى
دکتر سيد حسن سادات ناصرى ـ منوچهر دانش پژوه
در اين نوشتار ـ که بخشى از کتاب هزار سال تفسير فارسى است ـ ابتدا به يادکرد زندگى ابو الفتوح رازى و آثار او پرداخته شده و ديدگاه دانشوران درباره وى آورده شده است. آن گاه فرازهايى از تفسير ابو الفتوح نقل شده است. اين فرازها به بيان محکمات و متشابهات قرآن و داستان هاى حضرت ابراهيم و اصحاب کهف اختصاص دارد.
۱۲. تاريخ ترجمه ابو الفتوح رازى
آذرتاش آذرنوش
بخشى از کتاب تاريخ ترجمه از عربى به فارسى ترجمه قرآن در تفسير ابو الفتوح رازى را در بر گرفته است. نويسنده مدعى است که ابو الفتوح نيز مانند ديگر مترجمان، در فضاهاى گوناگون و در مقابل متن هاى گوناگون، واکنش هاى متفاوتى از خود نشان داده است. از اين رو، به سه نوع ترجمه در آثار او پرداخته است: ۱. ترجمه احاديث و روايات، ۲. ترجمه برخى از آيات الهى در درون تفسير، ۳. ترجمه رسمى و مستقل قرآن کريم.
او پس از پرداختن به بررسى هر سه گونه ترجمه، در پايان نقل کرده است که ترجمه هاى فارسى تحت اللفظى آيات از مؤلف نيست و با آنچه در درون تفسير ترجمه کرده، اختلاف فاحش دارد.
۱۳. روض الجنان و اسباب نزول
محمّد حسين مبلّغ
در اين نوشتار به بيان جايگاه تفسير ابو الفتوح در ادب پارسى، اصطلاحات ويژه و ادبيات عرب در آن تفسير، استفاده از آراى مفسران، علم کلام، فقه و اسباب نزول در تفسير ابو الفتوح، شيوه ترتيب مطالب تفسيرى، ميزان اهتمام مفسر به اسباب نزول اشاره کرده است. او به موارد کاربرد اسباب نزول پرداخته و آن را در تبيين وقايع تاريخى، باورهاى اعتقادى، استنباط حکم فقهى، فهم معناى آيات خلاصه کرده است.
سخن بعدى وى سبک پرداختن ابو الفتوح رازى به اسباب نزول است و منابع وى و ملک نقد سبب نزول را بر رسيده است. بخش پايان مقاله به تأثير گرايش هاى فکرى ـ مذهبى بر تفسير وى اختصاص يافته است.
۱۴. شمه اى از فضايل حضرت على در کتاب روض الجنان و روح الجنان
احمد احمدى بيرجندى
نويسنده، در اين مقاله، ضمن بيان نکاتى درباره ابو الفتوح رازى و تفسير وى، آورده است: ابو الفتوح رازى به علت شيعه بودن و شيفتگى خاص به امير المؤمنين ـ که در خانواده اش موروثى بوده است ـ به مناسبت هاى گوناگون، شمّه اى از فضايل و مناقب آن حضرت را نقل کرده و گاه با نامحرمان و ناشايستگان به تعريض، سخن رانده است. او در اين مقاله به نقل پاره اى از آن موارد پرداخته است.
۱۵. اختصاصات تفسير ابو الفتوح رازى
بهاء الدين خرمشاهى
در اين نوشتار کوتاه، ضمن معرفى ابو الفتوح رازى، به برخى از اختصاصات تفسير وى اشاره شده و نوبت هاى چاپ آن بر شمارى شده است.
۱۶. دقت ابو الفتوح رازى در معانى واژه ها و ...
محمّد حسين خزاعى
نويسنده مقاله، ويراستار آخرين چاپ تفسير روض الجنان (چاپ آستان قدس رضوى) است. او در اين مقاله نتيجه بررسى مقايسه اى بين اين تفسير و تفسير تبيان مرحوم شيخ طوسى و مجمع البيان مرحوم طبرسى را عرضه نموده و نتيجه گرفته است که به طور کلى، مى توان گفت که تفسير روض الجنان از جهت دقت در معانى واژه ها از دو تفسير ديگر کامل تر بوده و بر آن دو تفسير رجحان دارد.
۱۷. نسخ از ديدگاه ابو الفتوح رازى
دکتر نادعلى عاشورى
نويسنده، قرن ششم هجرى را به دليل تأليف شمارى از تفاسير مهم، يکى از باشکوه ترين و پربارترين دوره هاى تاريخ تفسير نگارى مى داند. سپس با بيان معناى نسخ در لغت، از نسخ در اصطلاح، امکان نسخ و حکمت نسخ سخن رانده و به نسخ اديان و نسخ احکام، قلمرو نسخ، فرق نسخ و تخصيص انواع نسخ و نمونه هايى از آيات منسوخ و نمونه هايى از عدم نسخ آيات پرداخته است.
۱۸. اختصاصات تفسير ابو الفتوح رازى
سهيلا پيروز فر
نويسنده بر اين باور است که هر چند ابو الفتوح نسبت به ورود اسرائيليات در قصه هاى قرآن هشدار داده است، امّا خود به هنگام نقل و عرضه داستان زندگى گذشتگان و قصص انبيا، بدون توجه، بسيارى از اسرائيليات را نقل کرده است.
وى براى اثبات ادعاى خود سخنى را از علاّمه شعرانى در اين خصوص نقل مى نمايد و به نمونه هايى از راهيابى اين گونه اقوال در تفسير روض الجنان اشاره مى نمايد. آن گاه، ديدگاه مفسران ديگر را درباره آن اقوال ذکر مى کند.
۱۹. شولاى رمضان بر جان و زبان حافظ و از نگاه ابو الفتوح رازى
دکتر محمّد قراگزلو
اين نوشتار به ماه رمضان، روزه و مفاهيم وابسته بدان اختصاص دارد که حافظ آنها را در شعر خود گنجانده است و سپس ديدگاه ابو الفتوح رازى را درباره آنها در ادامه آن آورده است.
۲۰. ترجمه و ويژگى هاى زبانى ترجمه ابو الفتوح رازى
محمّد مهيار
نويسنده، مقاله خود را با سخنى درباره ترجمه قرآن در روض الجنان آغاز کرده و به ويژگى هاى زبانى ترجمه ابو الفتوح رازى پرداخته است. وى پس از بيان مقدمه اى در اين باره، آورده است که ترجمه و تفسير روض الجنان اولين ترجمه و تفسيرى است که به زبان فارسى درى و مشرب شيعه تأليف شده است. او پس از بيان ويژگى هاى تفسير به تفاوت زبانى بين ترجمه ها و تفسير اشاره مى نمايد.
۲۱. تفسير ابو الفتوح در گزيده متون تفسير فارسى
منوچهر دانش پژوه
در اين مقاله، پس از نقل گزيده از زندگى ابو الفتوح رازى و بيان فهرستى از آثار وى، فرازهايى از تفسير وى را ـ که شامل داستان ايوب و پاداش نگرفتن انبياست ـ نقل مى نمايد.
۲۲. روح الجنان و روح الجنان
محمّد هادى معرفت
بيان گوشه هايى از زندگى ابو الفتوح سخن آغازين اين نوشتار است. نويسنده، در پى آن، به جايگاه تفسير وى و تأثير آن در ديگر تفاسير پرداخته است. او سخن قاضى نور الله شوشترى را تأييد کرده و گفته است که فخر رازى به شدت تحت تأثير ابو الفتوح رازى بوده و در تفسير فخر رازى اصل مطالب همان بوده که ابو الفتوح رازى آورده و فخر رازى مطالب فرعى را بر آن افزوده است.
در اين نوشتار، روش وى در تفسير، احاطه به مفردات و ... از مهارت هاى ابو الفتوح رازى دانسته شده است.
نويسنده، سپس، احاطه مؤلف بر تاريخ و سيره را سبب امتياز و برجستگى اين تفسير دانسته است.
۲۳. تأويل در قرآن کريم از نگاه ابو الفتوح رازى
بهاء الدين خرمشاهى
اين نوشتار، مکتوب مصاحبه اى درباره تأويل در آيات قرآن کريم است که روزنامه همشهرى با استاد خرمشاهى به عمل آورده است و در آن به تأويل در تفسير روض الجنان اشاره شده است.
۲۴. سيرى در قصه هاى متون تفسيرى طبرى و ابو الفتوح رازى
صابر امامى
در اين مقاله، ابتدا تفسير طبرى و مؤلف آن معرفى شده، آن گاه با بيان مشرب طبرى در نقل داستان ها در تفسير خود، مدعى شده است که طبرى از راويان ضعيف الاسناد فراوان سود برده و به نمونه هايى نيز اشاره مى کند و سپس به سوى ابو الفتوح و تفسير وى روى کرده و به چگونگى روش ابو الفتوح رازى در نقل قصه ها مى پرازد.
او سپس به موضوع اساطير در تفسير ابو الفتوح رازى اشاره کرده، هدف از بيان اين اساطير را در خلال تفسير بازگو مى نمايد.
۲۵. علاّمه شعرانى و تفسير ابو الفتوح رازى
نادعلى عاشورى
نويسنده، مقاله خود را با نقد و بررسى قصه ها و داستان هاى تفسير ابو الفتوح رازى آغاز کرده و بيان داشته است که مفسران در فهم قصه هاى قرآنى يکى از سه شيوه: الف. روش تأويل داستان، ب. روش معتقدان به خيال پردازى، ج. افراط در پذيرش روايات را در پيش گرفته اند.
آن گاه به نقل ديدگاه علاّمه شعرانى در اين خصوص مى پردازد. شيوه قرآن در نقل اخبار قصص تکيه بر قرآن و سنّت قطعى، قصه گويى و داستان پردازى، مبالغه در بيان داستان، از ديگر عناوينى است که در ذيل آنها به بيان باور شعرانى پرداخته شده است.
نقد و بررسى احاديث تفسير ابو الفتوح رازى فصل ديگرى از مقاله است که نويسنده براى آشنايى خوانندگان با ديدگاه شعرانى در اين زمينه به مواردى از نقد حديث در آثار ايشان به اجمال اشاره کرده است.
۲۶. تفسير ابو الفتوح رازى و نثر فارسى درى
ابن آهى
بيان زندگى ابو الفتوح و سخن بزرگان درباره وى و مشايخ روايى و آثار او در سرآغاز اين مقاله مورد توجه قرار گرفته است. نويسنده اشاره اى مختصر به تاريخ تفسير نموده و به تفسير ابو الفتوح رازى پرداخته و آراى بزرگان را درباره تفسير وى يادآور شده است. بيان نام تفسير، محکمات و متشابهات در آن و نقل فرازى از آنان از ديگر مطالب مقاله است.
۲۷. حضرت على در آيينه نگاه ابو الفتوح رازى
در اين نوشتار کوتاه برگ هايى از تفسير روض الجنان درباره على عليه السلام نقل شده است.
۲۸. ترجمه و ويژگى هاى زبانى ترجمه ابو الفتوح رازى
محمّد مراد ايرانى ـ دکتر محمّد مهدى رکنى
يکى از جنبه هاى ارزشى متون قديم، به ويژه ترجمه ها و تفسيرهاى کهن که در اين مقاله منظور نظر نويسندگان هستند، خصايص زبان شناختى آنهاست. علّت توجّه ايشان به تفاسير کهن فارسى و گزينش آنها براى اين جستار، ويژگى هاى زبانى و از جمله گويشى بودن ميزان قابل توجهى از واژگان اين تفاسير است. هر مفسر، تحت تأثير گويش زاد بوم خويش، تعدادى از عناصر و لغات محلّى را در بطن متن نشانده است. بديهى است که اين واژه ها به صورت گزينشى و تعمّدى به کار گرفته نشده، بلکه به گونه اى غريزى و ناخودآگاه از توانش زيانى او برآمده است؛ به بيان ديگر، اين واژه ها زاييده ذهن و زبان مفسّر بوده که پس از ديگرگونى و تراش خوردن ظاهر بر قلم او رفته و در دفتر او نشسته است. در اين نوشتار کوشيده شده تا بر پايه سبک شناسى زبان، خصايص آوايى و فرآيند ديگرگونگى واج ها را در اين متون بنماياند.
(۳)
شناخت نامه شيخ ابو الفتوح رازى (ج۲)
(شرح حال)
به کوشش: على کبر زمانى نژاد
قم: دار الحديث، اول، ۱۳۸۴، ۳۶۸ص، وزيرى.
بخش اول: عناوين عربى
۱. ابو الفتوح رازى فى بحار الأنوار علاّمه مجلسى
در اين مقاله، سخنان پرکنده اى از علاّمه مجلسى، از ميان مجلدات بحار الأنوار جمع آورى شده است.
۲. ابو الفتوح رازى ترجمان کلام الله
ميرزا عبدالله افندى اصفهانى
اين مقاله، فصلى از کتاب رياض العلماء افندى است که به زندگى ابو الفتوح رازى اختصاص دارد. افندى درباره ابوالفتوح مى گويد که او به تصوف و کلام صوفيه تمايل داشت. او سپس آثار وى را، يک يک، بر مى شمارد و به توصيف آنها مى پردازد و از نقل اقوال ديگران درباره وى غلفت نمى ورزد.
۳. جمال الملّة والحقّ فى روضات الجنان
خوانسارى
اين نوشتار نيز زندگى نامه ابو الفتوح از کتاب روض الجنات است و به بيان حيات وى و آثارش اختصاص دارد.
۴. ابو الفتوح رازى فى خاتمة المستدرک
محدّث نورى
محدّث نورى، ضمن بيان مشايخ ابن شهر آشوب، از ابو الفتوح رازى ياد مى کند و به زندگى، خاندان، آثار، مشايخ و شاگردان مى پردازد.
۵. الشيخ ابو الفتوح رازى فى اعيان الشيعة
سيد محسن امين عادلى
عاملى در اعيان الشيعة، در ميان دانشوران قرن ششم به ابو الفتوح رازى اشاره مى نمايد و ديدگاه علما را درباره وى بيان مى دارد و از آثار وى ياد مى کند. مشايخ، شاگردان، خاندان، فرزندان و ... از ديگر عناوين اين نوشتار است.
۶. ابو الفتوح رازى فى طبقات اعلام الشيعة
شيخ آقا بزرگ تهرانى
نوشتار کوتاهى درباره ابو الفتوح و تفسير وى است.
۷. الرازى فى الکنى و الالقاب
شيخ عباس قمى
نوشتار کوتاهى درباره مفيد نيشابورى است که در آن به تأليفات وى اشاره شده و يادآورى شده که او عموى ابو الفتوح رازى است. ادامه نوشتار، بيان مشايخ و شاگردان مفيد است.
۸. ابو الفتوح رازى فى مستدرک سفينة البحار
شيخ على نمازى
در اين نوشتار ـ که ترجمه مفيد نيشابورى است ـ نوشته شده که وى عموى ابو الفتوح رازى است. آن گاه، از مشايخ و شاگردان و آثار مفيد ياد شده است.
۹. الرازى فى نهج السعادة
شيخ محمّد باقر محمودى
در اين نوشتار، حديثى از امير المؤمنين به نقل از تفسير ابو الفتوح رازى درج شده است. على عليه السلام در اين حديث، درباره توکل و متوکلان سخن گفته است.
۱۰. روح الجنان في التفسير والمفسّرون
محمّد هادى معرفت
بيان گوشه هايى از زندگى ابو الفتوح سخن آغازينِ اين نوشتار است. نويسنده، در پى آن، به جايگاه تفسير وى و تأثير آن در ديگر تفاسير پرداخته است. او سخن قاضى نورالله شوشترى را تأييد کرده و گفته است که فخر رازى به شدت تحت تأثير ابو الفتوح رازى بوده و در تفسير فخر رازى اصل مطلب همان بوده که ابو الفتوح رازى آورده و فخر رازى مطالب فرعى را بر آن افزوده است.
در اين نوشتار، روش وى در تفسير، احاطه به مفردات و ... و از مهارت هاى ابو الفتوح دانسته شده است.
نويسنده، سپس، احاطه مؤلف بر تاريخ و سيره را سبب امتياز و برجستگى اين تفسير دانسته است.
۱۱. ابو الفتوح رازى فى المفسرون حياتهم و منهجهم
سيد محمّد على ايازى
در اين بخش ـ که قطعه اى از کتاب ياد شده است ـ به کتابشناسى اجمالى تفسير ابو الفتوح پرداخته شده و از زندگانى مؤلف و آثار و تأليفاتش سخن به ميان آمده است.
ادامه نوشتار درباره روش تفسيرى ابو الفتوح رازى بوده و بخش پايانى آن، معرفى آثار نوشته شده درباره آن تفسير است.
۱۲. ابو الفتوح رازى فى هدية الاحباب
شيخ عباس قمى
تعريب: هاشم صالحى
در اين نوشتار کوتاه از روض الجنان نامبرده شده و از فوت و مدفن نويسنده آن سخن به ميان رفته است.
۱۳. ابو الفتوح رازى فى دائرة المعارف الاسلامية الکبرى
در اين نوشتار درازدامن ابو الفتوح رازى، آثار، اساتيد و شاگردان او معرفى شده و از ديدگاه ديگران درباره وى سخن به ميان آمده است. ادامه مقاله بيان خصوصيات و چاپ هاى تفسير روض الجنان است و در آن به مقايسه ميان اين تفسير و ساير تفاسير پرداخته شده است.
۱۴. ابو الفتوح رازى و کتاب يوحنّا
شيخ يوسف بحرانى
اين نوشتار ـ که آخرين و طولانى ترين نوشته بخش عربى کتاب است ـ به ترجمه عربى رساله يوحنّا اختصاص دارد و متن کامل آن نقل شده است.
رساله يوحنّا داستان گونه اى درباره چگونگى تشيع شخصى نصرانى به همين نام است که بعد از مطالعه مذاهب چهارگانه اهل سنت به تشييع گراييده است.
بخش دوم: عناوين فارسى
۱. جمال الدين ابو الفتوح خزاعى نيشابورى
محمّد باقر ساعدى
اين نوشتار، ترجمه فارسى زندگى نامه ابو الفتوح رازى در رياض العلماء است. از آنجا که نوشته رياض العلماء در بخش عربى معرفى شده، در اين جا از معرفى مجدد خوددارى مى شود.
۲. ابو الفتوح رازى و عبدالجليل رازى در مجالس المؤمنين
قاضى نور الله شوشترى
اين نوشته در دو بخش ارائه شده و زندگى نامه دو شخصيت مذکور از کتاب مجالس المؤمنين برگرفته شده است. بخش اول، زندگى نامه کوتاه ابوالفتوح است و در بخش دوم به زندگى عبد الجليل رازی صاحب کتاب النقض پرداخته شده است.
۳. مزار شيخ ابو الفتوح رازى
مقدس اردبيلى
نويسنده، با نقل مطلبى از ابن حمزه در ايجاز المطالب، ديده هاى ابن حمزه را از فوت ابو الفتوح رازى نقل کرده، آن گاه مى نويسد که مردم اصفهان مزار ابو الفتوح شافعى را به اشتباه به نام ابو الفتوح رازى مى خوانند و به زيارت آن مى روند.
۴. ابو الفتوح رازى عالى ترين مرتبه اصالت و نجابت
محمّد باقر ساعدى
نويسنده، در اين نوشتار به معرفى ابو الفتوح رازى، خاندان، مشايخ، شاگردان و آثار وى پرداخته است و در پايان ذکر کرده که ممکن است رساله يوحنّا و حُسنيه از ابو الفتوح باشد، ليکن انتساب تبصرة العوام به وى خالى از دقت است.
۵. سال وفات ابو الفتوح رازى و شاهد صادق
ميرزا محمّد صادق آزادانى اصفهانى
در اين نوشته، به نقل از کتاب شاهد صادق سال وفات ابو الفتوح رازى ۵۴۰ هجرى دانسته شده است و چند سطرى درباره شهر رى درج شده است.
۶. تعيين قبر شريف شيخ ابو الفتوح رازى در جوار حضرت عبدالعظيم عليه السلام
ملاّ محمّد باقر واعظ تهرانى کجورى
نويسنده در بخشى از کتاب جنة النعيم به شرح احوال ابو الفتوح پرداخته و ضمن نقل اقوال برخى از نويسندگان پيش از خود، از مدفونان در رى سخن به ميان آورده است.
۷. ابو الفتوح رازى قدوة المفسرين
شيخ عباس قمى
نوشته اى کوتاه درباره زندگى و آثار ابو الفتوح رازى است.
۸. ابو الفتوح رازى
محمّد جواد نجفى
اين نوشتار هم، سخن کوتاهى درباره ابو الفتوح رازى و ذکر اسامى مشايخ اوست.
۹. ابو الفتوح رازى و تفسير او
علامه قزوينى
قزوينى يکى از مفصل ترين و در عين حال دقيق ترين شرح حال ها را براى ابو الفتوح رازى نوشته است و با دقت زايد الوصف خود به يافتن زمان ولادت و وفات ابو الفتوح پرداخته است. اين نوشتار، مأخذ بسيارى از مقالاتى است که پس از وى به رشته تحرير درآمده است. قزوينى نوشته خود را براى درج در خاتمه چاپ پنج جلدى تفسير ابو الفتوح آمده نموده و به عنوان «خاتمة الطبع» در پايان جلد پنجم چاپ شده است.
او با ترسيم نسب نامه ابو الفتوح و بيان زندگى خاندان وى به اقدامى کم نظير دست زده و سپس به توصيف تفسير وى پرداخته، ويژگى هاى آن را بيان داشته است.
او از ديگر آثار ابو الفتوح نيز غافل نبوده و صفحاتى را نيز درباره آنها قلمى کرده است.
۱۰. ابو الفتوح رازى و علاّمه قزوينى
عباس اقباس آشتيانى ـ عبد الحسين زرين کوب
در اين نوشته از سه شخصيتى که در معرفى شيخ ابوالفتوح رازى و تفسير وى بيش از ديگران سهم داشته اند، ياد شده است. اينان، علاّمه شعرانى، دکتر حقوقى وعلاّمه قزوينى هستند.
«علاّمه قزوينى آن گوهر گرانبها» از عباس اقبال آشتيانى و «علاّمه قزوينى پيشواى بزرگ تحقيق» از عبد الحسين زرين کوب مقالاتى است که درباره مرحوم قزوينى به رشته تحرير درآمده و در اين نوشتار گنجانده شده است.
۱۱. شرح حال ابو الفتوح رازى
علاّمه شعرانى
مقاله مفصلى است که درباره ابو الفتوح رازى به رشته تحرير درآمده و در مقدمه تفسير وى درج شده است. نويسنده در اين مقاله به شرح حال ابو الفتوح و خاندان او، ذکر مشايخ و شاگردان وى و ديدگاه دانشوران درباره او پرداخته است.
۱۲. ابو الفتوح رازى
محمّد على مدرس تبريزى
اين نوشتار، فصلى از کتاب ريحانة الادب است که به معرفى ابو الفتوح رازى پرداخته و تأليفات وى را معرفى کرده است.
۱۳. جمال المللة والحق و الدين
محمّد على مصاحبى نائينى (عبرت)
نويسنده در کتاب تذکرة مدينة الأدب معرفى کوتاهى از ابو الفتوح درج نموده که اين مقاله همان معرفى کوتاه است.
۱۴. ابو الفتوح رازى
ميرزا محمّد حسن حسينى زنوزى
زندگى نامه کوتاه ابو الفتوح رازى و بيان آثار وى اساس اين مقاله را تشکيل داده و در پاورقى هاى آن منابع شرح حال اين مفسر درج شده است.
۱۵. ترجمه يخ ابو الفتوح رازى
شيخ محمّد جواد شاه عبدالعظيمى
بيان لقب و کنيه شيخ ابو الفتوح، زندگى نامه پدر و اجداد وى و برخى خاندان او در اين مقاله آمده است و اجازات ابو الفتوح و ذکر مدفن وى از ديگر عناوين اين مقاله است. در پايان به توصيف تفسير روض الجنان پرداخته شده است.
۱۶. ابو الفتوح رازى در لغت نامه دهخدا
على کبر دهخدا
ابو الفتوح يکى از مدخل هاى لغت نامه دهخدا است که در آن به معرفى اين عالِم بزرگوار پرداخته شده و از تفسير و مدفن وى سخن به ميان آمده است.
۱۷. بقعه ابو الفتوح رازى
دکتر حسين کريمان
اين نوشتار، سطورى درباره بقعه و سال فوت ابو الفتوح رازى است.
۱۸. ابو الفتوح رازى
على دوانى
اين مقاله که در ابتدا در ماهنامه درس هايى از مکتب اسلام چاپ شده و سپس در کتاب مفاخر اسلام درج گرديده است، عهده دار معرفى دودمان و پدران و اعمام دانشمند ابو الفتوح شده و از عصر وى و رابطه اش با زمخشرى و طبرسى سخن به ميان آورده است. معرفى استادان و شاگردان او و تأليفاتش از ديگر مطالب مقاله است.
۱۹. رخدادهاى زمان ابو الفتوح رازى
غلامحسين مراقبى
اين نوشتار جهت درج در مقدمه روض الجنان تصحيح ملک الشعراى بهار به رشته تحرير درآمده است. بيان خدمات قزوينى در خاتمة الطبع و عسکر حقوقى در تحقيق در تفسير ابو الفتوح رازى نخستين مطلب اين مقاله است و نويسنده در فصلى با عنوان برون آمدن شيعه از لک گذشته فکرى، به نو انديشى هاى فقهى شيعه در عصر ابو الفتوح رازى اشاره کرده، رى و رخدادهاى آن را در زمان آن مفسير به تصوير کشيده است. سخن از اختلافات شيعه و سنى و پديد آمدن بدعت در دين عنوان پايانى اين نوشتار است.
۲۰. ابو الفتوح رازى
دانشنامه ايران در اسلام
مقدمه کوتاهى در معرفى ابو الفتوح و بيان آثار اين مفسر گرانقدر شيعى است.
۲۱. ابو الفتوح مفسر نامدار امامى
سيد کاظم موسوى بجنوردى
در اين مقاله ـ که در دايرة المعارف بزرگ اسلامى درج شده ـ به زندگى، خاندان ويژگى هاى فکرى و رفتارى، اساتيد، شاگردان و فرزندان ابو الفتوح رازى پرداخته شده و از تفسير وى و رابطه آن با ديگر تفاسير سخن به ميان آمده است. بررسى خصوصيات چاپ هاى مختلف اين تفسير و معرفى ديگر کتاب هاى ابو الفتوح مطلب پايانى اين مقاله است.
۲۲. ابو الفتوح رازى
دايرة المعارف تشيع
زندگى نامه مختصرى از ابو الفتوح رازى است که در آن به آثار وى اشاره شده است.
۲۳. ابو الفتوح رازى
جويا جهانبخش
در اين مقاله کوتاه هم ابو الفتوح رازى و تأليفات وى معرفى شده است.
۲۴. ابو الفتوح رازى خزاعى است؟
سيد رضا ديباجى
نويسنده، با بيان اين که ابو الفتوح رازى بى نياز از تعريف است، خاندان او را يکى از خاندان هاى پر برکت در تاريخ معارف اسلامى دانسته، به شرح حال بستگان نزديکش پرداخته، از وقايعى که در صدر اسلام بر بنو خزاعه رفته، سخن به ميان آورده است.
۲۵. مقبره ابو الفتوح رازى
محمّد شريف رازى
در اين نوشتار به بيان مقبره ابو الفتوح رازى پرداخته و مدفونان بقعه وى را نام برده است.
۲۶. رواق ابو الفتوح رازى
اصغر قائدان
نويسنده، ضمن بيان موقعيت مقبره ها و مزارات مجموعه آستان حضرت عبد العظيم در توسعه جديد، به قبور و رواق ابو الفتوح رازى پرداخته، مدفونان مقبره او را نام برده است.
۲۷. ابو الفتوح رازى و بررسى يک اشتباه تاريخى
رضا مختارى
نويسنده بر اين اعتقادات که شهداى بئر معونه چهارده نفر بوده اند، که يکى از آنان جدّ ابو الفتوح رازى است؛ امّا مفسران و تاريخ نگاران عدد آنها را چهل نفر ذکر کرده اند. نويسنده به بررسى علت رخداد اين اشتباه پرداخته و نمونه هايى از اين اشتباه را در کتب تاريخ و تفسير نقل کرده است.
۲۸. در تکميل فرمايشات علاّمه قزوينى
دکتر محمّد جعفر ياحقى ـ دکتر محمّد مهدى ناصح
نويسندگان ـ که مصححان آخرين چاپ روض الجنان هستند ـ به تکميل سخنان قزوينى پرداخته، مطالبى درباره سال نگارش تفسير و وفات مفسر نگاشته اند. در پايان، يکى از نسخ خطى تفسير را معرفى کرده اند.
(۴)
شناختنامه شيخ ابو الفتوح رازى (ج۳)
(کتابشناسى، نسخه شناسى و معرفى آثار)
به کوشش: على اکبر زمانى نژاد
قم: دار الحديث، اول، ۱۳۸۴، ۵۰۴ص، وزيرى.
۱. مقدمه چاپ اول کتاب تفسير ابو الفتوح
سيد کاظم بن يوسف طباطبايى تبريزى
سيد کاظم طباطبايى تبريزى از طرف مظفرالدين شاه قاجار مأمور به پيگرى چاپ تفسير ابو الفتوح رازى مى شود و با تشکيل لجنه اى از فضلاى عصر خود به اين امر اقدام و کتاب را در چاپخانه شاهى به طبع مى رساند. وى در مقدمه اين کتاب با معرفى ابو الفتوح و پدر و جدّ پدرى و برخى از بستگان، او طريق احاديث او از پدرش تا شيخ طوسى را بيان کرد. و ابن حمزه طوسى، ابن شهر آشوب و شيخ منتجب الدين را در زمره شاگردان او مى شمارد. سپس از قاضى نور الله شوشترى نقل مى کند که از تفسير ابو الفتوح آشکار مى شود که صاحب آن معاصر زمخشرى صاحب کشّاف بوده ولى او را نديده است.
در انتها با نقل شواهدى براى اثبات وجود قبر ابو الفتوح در شهر رى، نظر قاضى شوشترى را مبنى بر وجود قبر ابو الفتوح در اصفهان نادرست مى شمارد.
۲. روض الجنان و روح الجنان في تفسير القرآن
گزارش گونه اى از کتاب تفسير ابو الفتوح رازى در کتابخانه آستان قدس رضوى. و نويسنده به مراحل چاپ آن اشاره مى کند. در عهد مظفرى جماعتى از اعلام به زعامت سيد کاظم طباطبايى تبريزى (امام جمعه تبريز) به کار تصحيح و چپ آن اقدام کردند. پس از فوت شاه قاجار در حالى که فقط دو جلد آن چاپ شده بود، کار متوقف شد. در سال ۱۳۱۳ شمسى به اهتمام وزارت فرهنگ ايران، جمعى به رياست سيد نصر الله تقوى کار تصحيح و چاپ ساير مجلّدات را پيگیرى کردند و در نهايت، کتاب با تکمله مفصّلى به قلم علاّمه محمّد قزوينى به پايان مى رسد. در ادامه اين گزارش دوازده نسخه از جلدهاى مختلف کتاب با ذکر ابتدا و انتهاى آن و ويژگى هاى هر يک معرفى مى شود.
۳. ماده تاريخ تصحيح تفسير شيخ ابو الفتوح رازى
محمّد کاظم صبورى (ملک الشعراء)
قطعه شعرى است که در مادّه تاريخ تصحيح تفسير ابو الفتوح توسط محمّد کاظم صبورى ملک الشعراء سروده شده است.
در زمان سلطنت ناصر الدين شاه قاجار رکن الدوله حکم خراسان مأمور به استنساخ از نسخه خطى تفسير ابو الفتوح در آستان قدس رضوى مى شود تا آن را به کتابخانه سلطنتى دربار بفرستد.
در استنساخ، چون اصل نسخه داراى اغلاط زيادى بوده است. به ملک الشعراى صبورى (پدر ملک الشعراى بهار) جهت تصحيح آن مراجعه مى شود. صبورى بيش از يک سال در تصحيح آن دقت صرف کرد و در سال ۱۳۰۸ ق، به هنگام اتمام آن اين قطعه شعر را مى سرايد.
۴. مقدمه تفسير ابو الفتوح رازى
مهدى الهى قمشه اى ـ حسن علمى
دو مقدمه است بر تفسير ابو الفتوح رازى؛ يکى به قلم مهدى الهى قمشه اى مصحح تفسير و ديگرى به قلم حسن علمى ناشر آن. نگارنده مقدمه اول مى نويسد در زمانى که تفسير شريف ابو الفتوح به همت جناب آقاى تقوى رياست ديوان کشور براى اولين بار به زينت طبع آراسته شد، به جهت حقايق علمى و دقايق ادبى مورد پسند عامه مردم قرار گرفت و به زودى ناياب شد، به تصويب وزارت فرهنگ وى عهده دار تصحيح جديد اين تفسير مى شود. در ادامه نگارنده، مزيت اين تصحيح را بر تصحيحات قبلى مى شمرد.
ناشر نيز در مقدمه خود نشر تفسير فارسى و سودمند ابو الفتوح رازى را از افتخارات خويش قلمداد کرده و آن را ذخيره و وسيله مغفرت الهى در روز محشر قرار مى دهد.
۵. وصف اجمالى نسخه خطى تفسير ابو الفتوح رازى
علاّمه قزوينى
نسخه خطى تفسير ابو الفتوح رازى متعلق به کتابخانه سلطنتى تهران مورد توصيف جناب علاّمه قزوينى قرار گرفته است. اين نسخه که طبع پنج جلدى تفسير از روى آن انجام گرفته، در سال هاى ۱۳۰۷ تا ۱۳۰۹، از روى نسخه قديمى تر آستان قدس رضوى نگاشته شده است. علاّمه قزوينى در توصيف کوتاه، ولى دقيق خود به تمام ويژگى هاى نسخه منبع اشاره مى کند و مبداء و منتهاى هر يک از مجلدات بيست گانه را در مشخص مى کند.
نگارنده سپس به توصيف نسخه قديمى تر، يعنى نسخه آستان قدس رضوى مى پردازد.
۶. مؤلفات ابو الفتوح رازى
علاّمه شعرانى
علاّمه شعرانى در توصيف کتاب تفسير ابو الفتوح به شرح آن بسنده کرده است. به عقيده وى نام کتاب، روح الجنان و روح الجنان است که در آن صنعت ادبى جناس به کار رفته و روض الجنان را تصحيف ناسخان و ناشران دانسته است و آنها را نکوهش کرده است. وى براى اثبات رأى خود به نام کتاب ديگر ابو الفتوح يعنى روح الاحباب و روح الالباب استشهاد نموده است. نگارنده در توصيف دومين کتاب ابو الفتوح، شرح شهاب الاخبار به معرفى نويسنده شهاب الاخبار قاضى قضاعى مى پردازد و سپس درباره تفسير عربى ابو الفتوح مى نويسد: ابو الفتوح به نوشتن اين تفسير وعده داده، ولى موفق به انجام آن نمى شود و همين وعده سبب اشتباه برخى در اعتقاد به وجود چنين تفسيرى مى شود.
علاّمه هم چنين نسبت دو کتاب حُسنيه و يوحنّا را به ابو الفتوح مورد ترديد دانسته و آنها را همانند کتاب هاى سليم بن قيس هلالى و الرحلة المدرسية شيخ جواد بلاغى و نظائر آنها رمان دينى و ساخته ذهن نويسندگانشان مى داند.
در خاتمه به نسخه دو جلدى تفسير ابو الفتوح در آستان قدس رضوى و بعضى از نسخه هاى خطى ديگر اين کتاب اشاره واغلاط زياد آنها را يادآور مى شود.
۷. تفسير شيخ ابو الفتوح رازى
ابن يوسف شيرازى
نگارنده اين مقاله در توصيف ابو الفتوح، به نسب مؤلف آن، شاگردان وى ابن شهر آشوب و منتجب الدين، اختلاف در نقل نام کتاب او و چکيده اى از مقدمه تفسير اشاره مى کند. وى با بيان فهرست هفت فصل کتاب، فارسى بودن آن را امتياز اين تفسير بر ساير تفاسير دانسته و مى نويسد: مؤلّف ظاهراً موفق به تأليف تفسير عربى ـ که به آن وعده داده ـ نشده است.
هم چنين سبک تفسيرى نويسنده را در ترجمه، شرح و بيان هاى فقهى و کلامى و ادبى مى ستايد و مى نويسد متأسفانه چنين کتاب با ارزشى سال هاى زيادى در کتابخانه هاى شخصى با نسخه هاى اندک مهجور بود و در عصر قاجار و سپس پهلوى به همت برخى عالمان و قرآن پژوهان به طبع رسيد.
۸. تفسير ابو الفتوح رازى و تفسير گازر
محدّث اُرموى
مقاله درباره کتابى است به نام جلاء الاذهان و جلاء الأحزان في تفسير القرآن، تأليف ابو المحاسن جرجانى. تفسير جلاء الاذهان يا تفسير گازر در سال ۱۳۴۰ ش، با تصحيح مرحوم محدّث اُرموى به طبع رسيد.
مصحح کتاب در مقدمه خود به مأخذ تفسير گازر اشاره مى دارد و بر آن است که اين تفسير تلخيص روض الجنان بوده، آن گاه از عدم ياد کرد ابو الفتوح در اين تفسير اظهار شگفتى مى نمايد. وى سپس به معرفى ابو الفتوح و تفسير او پرداخته، از مذاب و مشرب او سخن مى گويد و نکاتى را درباره سال فوت او بيان مى کند.
همچنين با نقل اقوال استاد سعيد نفيسى و مرحوم نصر الله تقوى، فوايد ادبى و لغوى تفسير گازر و تفسير ابو الفتوح را در ماندگارى ادبيات کهن فارسى بسيار مهم تلقّى مى کند و معتقد است حتى اگر اين کتاب ها تفسير قرآن نبودند و عارى از ارزش هاى معنوى و دينى بودند، باز هم از منظر اشتمال بر کمال ادبيات فارسى ارزش طبع و نشر را داشتند.
۹. نفايس کتابخانه آستان قدس
تقى بينش
نگارنده اين مقاله، قبل از معرفى نسخه هايى از تفسير ابو الفتوح رازى در کتابخانه آستان قدس رضوى به نسخه هاى نفيس و قديمى از کتاب هاى ديگرى اشاره مى کند.
سپس با معرفى دو تکه از نسخه تفسير ابو الفتوح رازى به بيان ويژگى هاى اين تفسير مى پردازد و مانند همه پژوهشگران اين حوزه به ستايش تفسير مذکور و نويسنده آن مى پردازد و نمونه هايى از صفحات اين تفسير را از نسخه هاى مختلف خطّى و چاپى بازخوانى و مقايسه مى نمايد.
۱۰. مختصات نسخ خطى و چاپى تفسير ابو الفتوح رازى
دکتر عسکر حقوقى
دکتر عسکر حقوقى در اين نوشتار نسخه هاى مختلف خطّى تفسير ابو الفتوح رازى را مورد بررسى و مقايسه قرار مى دهد. ابتدا از نسخه خطى موجود در کتابخانه سلطنتى ايران ـ که منبع و اساس نسخه چاپى آن است ـ ياد مى کند و مشخصات ظاهرى و کاتب آن را مى نويسد.
سپس نسخه کتابخانه آستان قدس رضوى را يادآور مىشود که در دو جلد به خط نستعليق توسط دو کاتب به رشته تحرير درآمده است. وى مى نويسد که از اين نسخه شش نسخه ديگر در اين کتابخانه موجود است که هر کدام نقائصى دارند و هيچ يک شامل دوره کامل تفسير ابو الفتوح نمى شوند. دو نسخه از اين نسخ قديمى و با ارزش در سال هاى ۵۵۶ و ۵۵۷ ق، نوشته شده اند که گويا در زمان ابو الفتوح يا اندکى پس از فوت او بوده است.
نسخه مدرسه سپهسالار سومين نسخه تفسير ابو الفتوح است که مشخصات آن در اين مقاله بيان شده است.
نسخه مجلس شوراى ملّى و نسخه چاپى حاضر نزد نويسنده اين مقاله، نسخه هاى ديگر اين تفسيرند که مورد بررسى و دقت نظر قرار گرفته اند.
هم چنين دکتر عسکر حقوقى به مناسبت پژوهشى که در مقدمه تفسير ابو الفتوح رازى به طبع رسانده اند، فهرستى از مآخذ و منابع تحقيق در تفسير ابو الفتوح را جمع آورى و در آن مشخصات ۶۳ عنوان کتاب حديثى، تفسيرى، تراجم و ادبى را درج کرده است.
۱۱. روض الجنان و روح الجنان ابو الفتوح رازى
دکتر محمّد شفيعى
مقاله اى است ديگر در معرفى ابو الفتوح رازى و تفسير پر ارزش او.
وى ابو الفتوح را بر اساس شرح حال او که در حاشيه بحار الأنوار درج شده شناسانده است و مانند نوشته هاى همانند خود از ذکر نسبت و خاندان او شروع کرده و با اذعان به مجهول بودن سال تولد و وفات به معرفى آثار و شاگردان او پرداخته است. آن گاه وارد تفسير ابو الفتوح شده و فهرستى از محتوايى تفسير ارائه کرده و نکات قوت آن را برجسته تر نمايانده است.
در انتها به تاريخچه اين تفسير و مراحل تصحيح و نشر آن از دوره قاجار به بعد اشاره کرده و درباره يک نسخه خطى آن قلم فرسايى کرده است.
۱۲. دستنويسى نفيس از تفسير ابو الفتوح رازى
دکتر محمّد جعفر ياحقّى
نويسنده به بهانه تصحيح تفسير ابو الفتوح رازى مقدمه اى در تحقيق نسخه خطى و ضابطه استفاده از نسخه هاى متعدّد قديمى ارائه کرده است. آن گاه به اشتغال خود و همکاران علمى اش در تصحيح انتقادى تفسير ابو الفتوح رازى اشاره کرده است. وى در مورد آثار مفصّل و چند جلدى از اين مشکل ياد مى کند که نسخه هاى کامل کمتر و دست نوشته هاى ناقص، از برخى مجلّدات، بيشتر يافته مى شوند. سپس در مورد تفسير ابو الفتوح از نسخ خطى قديمى و با ارزشى نام مى برد که در سال هاى پس از فوت مؤلف نوشته شده، امّا فقط قسمتى از تفسير مذکور را در بردارند. آن گاه در صفحاتى چند به ويژگى هاى اين نسخ و بيان ابتدا و انتهاى هر يک مى پردازد.
نگارنده اضافه کردن مطلب مهمّى درباره تفسير ابو الفتوح رازى و شرح حال مؤلّف آن را منتفى مى داند و بيشتر به معرفى نسخه اى از تفسير که نزد او بوده است و تحليل و بررسى آن مى پردازد.
اين بررسى هم شامل اطلاعات پيرامونى اين نسخه همچون سال کتابت، کاتب و اهميت آن نسخه مى شود و هم اطلاعات محتوايى همچون رسم الخطّ، ادبيات نگارشى و ويرايشى و نوع ترجمه آيات به فارسى را در بر مى گيرد. آن گاه براى يافتن ميزان اعتبار و دقت نسخه اين مشخصات را با ساير نسخ خطى مقايسه کرده و نتيجه گيرى مى نمايد.
۱۳. اصلى در تصحيح انتقادى تفسير ابو الفتوح رازى
دکتر محمّد مهدى ناصح ـ دکتر محمّد جعفر ياحقى
نويسندگان اين مقاله به هنگام تصحيح نسخ خطى تفسير ابو الفتوح رازى به نکته ها و يافته هاى با ارزشى دست يافته اند که مى تواند به عنوان يک روش فراگير در ساير تحقيقات مشابه به کار آيد. از ميان اين نکات يک نکته را دقيق تر مورد کنکاش قرار داده و ذوق ارباب معرفت را به داورى فرا مى خوانند که آيا با اقتباس اين يافته ها مى توان مدعى پيدا کردن کليد تصحيح متون قديمى شد و آيا ممکن است در شيوه نگرش به آثار کهن و ارائه دوباره آنها طرحى نو درانداخت.
آن گاه از مجلّدات مختلف اين تفسير گزارش مى دهند که مثلاً در جلد شانزدهم از ۳۲۳ فعلِ اين گونه فقط چهار مورد به شکل امروزين به کار رفته است و نتيجه مى گيرند که اين ساخت فعل دست کم در آثار ابو الفتوح رازى زبانِ خود اوست، امّا تسرّى آن به آثار ديگر معاصران وى يا اختصاص آن به لهجه کهن رى پرسشى است که پاسخ آن تتبع و تحقيق زيادى نياز دارد.
۱۴. شناسايى کتاب روح الجنان يا روض الجنان
محمّد على مهدوى راد
مقاله اى است در توصيف تفسير ابو الفتوح رازى، که در سال ۱۳۶۶ در مجلّه حوزه به چاپ رسيده است.
نگارنده با انتخاب نام مقاله فوايد خود را آغاز نموده و با اشاره به اختلاف در نام تفسير ابو الفتوح نظريات مختلف را بيان کرده است. وى تفسير مذکور را از مهم ترين، بزرگ ترين و معتبرترين تفاسير فارسى شيعه شمرده که با انگيزه ارائه تفسيرى جامع و مفيد به زبانِ فارسى به رشته تحرير درآمده است.
سبک اين نوشتار نقل سخنان پيشينيان در ابعاد مختلف تفسير مذکور و جمع بندى اين سخنان و نتيجه گيرى از آنهاست.
وى مى نويسد: مؤلف بزرگوار اين اثر گرانمايه با آگاهى گسترده از فرهنگ اسلامى تفسيرش را از اطلاعات سودمند غنى کرده است.
سپس با نقل کلام علاّمه شعرانى معتقد است اين تفسير در ادب، لغت و بلاغت منتهاى تحقيق را به عمل آورده و از تفاسيرى نظير کشّاف و تفسير طبرسى پيشى گرفته است.
تفسير وى در علم کلام وعقايد و مسائل اخلاقى و اجتماعى سرآمد است و به ويژه در مباحث فقهى و استدلالى با نقل روايات و اقوال، نظر و فتواى خود را نيز بيان کرده و از اين جهت تفسير وى در زمره تفاسير فقهى به حساب مى آيد. تفسير ابو الفتوح به مطالب تاريخى و سير و مغازى نيز پرداخته و در تراجم و ذکر قصص قديمى نيز دست بلندى دارد.
نگارنده، آن گاه به بيان اقوال عالمان قديم و جديد درباره تفسير مورد بحث مى پردازد و سپس از چاپ هاى مختلف و نسخه هاى متعدد آن ياد مى کند. تفسير گازر يا جلاء الاذهان را تحريرى از تفسير ابو الفتوح مى داند و در آخر، مؤلف آن را به حَسَب و نَسَب معرفى کرده و مى ستايد.
۱۵. روض الجنان از تفاسير شيعه
نوشتارى است در معرفى نسخه هاى مختلفى از تفسير ابو الفتوح رازى که در مجموعه کتابشناسى قرآن و علوم قرآنى در سال ۱۳۷۰ ش، توسط سازمان تبليغات اسلامى به چاپ رسيده است. در اين نوشتار نُه نسخه از اين تفسير شناسانده شده است.
دوره اول. پنج جلدى چاپ سنگى که دو جلد آن توسط محمّد کاظم طباطبايى تبريزى تصحيح و منتشر شد و سه جلد ديگر آن به همت نصر الله تقوى به زيور تصحيح و طبع آراسته شد.
دوره دوم. به تصحيح مهدى الهى قمشه اى در ده جلد در سال ۱۳۲۲ ش، منتشر شد.
دوره سوم. با تصحيح و حواشى علاّمه شعرانى و همت على کبر غفارى در سال ۱۳۵۲ ش، در دوازده جلد به طبع رسيد.
دوره چهارم. با تصحيح مهدى الهى قمشه اى توسط محمّد حسن علمى در سال ۱۳۳۵ ش، در ده جلد منتشر گشت.
دوره پنجم. در پنج جلد از روى چاپ تهران در کتابخانه آية الله مرعشى نجفى در سال ۱۳۶۲ ش، افست شد.
دوره ششم. طبع پنج جلدى آن در سال ۱۳۵۴ در تهران منتشر شد.
دوره هفتم. دوره پنج جلدى منتشر شده در سال ۱۳۱۹ ش، در تهران.
دوره هشتم. با تصحيح الهى قمشه اى در سال ۱۳۲۱ ش، به همت انتشارات علمى به طبع رسيد.
دوره نهم. جلد شانزده و هفده به کوشش و تصحيح محمّد جعفر ياحقِّى و محمّد مهدى ناصح در سال ۱۳۶۵ ش، توسط بنياد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى انتشار يافت.
هم چنين سه کتاب ديگر درباره تفسير مورد بحث در اين مجموعه معرفى شده است:
۱. تحقيق در تفسير ابو الفتوح رازى، عسکر حقوقى، دانشگاه تهران، ۱۳۴۶ ش.
۲. داستان داود و سليمان برگرفته از تفسير ابو الفتوح، عسکر حقوقى، تهران، نشر امير کبير، ۱۳۴۹ ش.
۳. يوسف و زليخا به نقل از تفسير ابو الفتوح رازى، على کبر علمى، تهران، ۱۳۳۴ ش.
۱۶. معرفى نسخه هاى خطّى و چاپى تفسير ابو الفتوح رازى
دکتر محمّد جعفر ياحقّى ـ دکتر محمّد مهدى ناصح
نوشتار حاضر، پيش از آنکه مناسب با عنوان خود به شناسايى نسخه هاى خطى و چاپى تفسير ابو الفتوح بپردازد، سخن را به نام کتاب و اختلاف در آن مى کشاند و مى نويسد علاّمه قزوينى معتقد است، با استفاده از نسخ قديمى اين تفسير، نام آن روض الجنان و روح الجنان است؛ در حالى که مرحوم شعرانى به تبع ابن شهر آشوب در معالم العلما نام کتاب را روح الجنان و روح الجنان مى داند.
وى مى نويسد کتاب تفسير ابو الفتوح به جهت علاقه زياد قرآن پژوهان و پارسى دوستان از همان روزگار تأليف مورد توجه قرار گرفت و با وجود حجم زياد، همواره استنساخ مى شده و امروزه افزون بر پنجاه دستنويس کامل و ناقص از آن احصاء و ۳۸ نسخه آن گردآورى شده است. آن گاه به چاپ هاى مختلف و نسخه هاى دست نويس متعدد آن اشاره کرده و ويژگى هاى برخى از آنها را يادآور مى شوند.
محققان در پايان اين تصحيح با بيان جزئياتى از روش تصحيح خود، به ويژگى برخى از نسخ خطى موجود در نزدشان اشاره کرده و فهرستى از کتابشناسى تفسير ابو الفتوح رازى ـ که مشتمل بر ۳۱ عنوان کتاب است ـ آورده اند.
۱۷. تفسير ابو الفتوح رازى
عقيقى بخشايشى
مقاله اى توصيفى است که بيان کلّياتى از زندگى شيخ ابو الفتوح رازى مى پرازد و کمتر از آن درباره تفسير او داد سخن سر مى دهد. مؤلف را به خوبى مى شناساند و نسب بلند او را به صحابى رسول خدا صلى الله عليه وآله نافع بن بديل خزاعى يادآور مى شود؛ اساتيد او را بر شمرده، و ابن شهر آشوب و شيخ منتجب الدين رازى را از زمره بزرگ ترين شاگردان وى مى داند. در ادامه به شيوه تفسيرى وى در تفسير روض الجنان مى رسد و آن را شبيه به تفسير تبيان شيخ طوسى مى داند.
از تأليفات او به ذکر چهار اثر مهم وى يعنى تفسير، شرح شهاب الاخبار، رساله يوحنّا و رساله مکالمات حُسنيه بسنده مى کند.
۱۸. گزينه روض الجنان و روح الجنان
دکتر احمد احمدى بيرجندى
در اين نوشتار، از سنت تفسير نويسى در زبان فارسى ياد کرده و برخى از اين تفسيرها را نام برده است.
سپس زندگى و نسب بلند ابو الفتوح را متذکر مى شود و از دو فرزند عالم وى نام مى برد. آن گاه رشته سخن را به تفسير وى برمى گرداند و به اهميت آن، سبک و شيوه تفسيرى، جامعيت آن نسبت به موضوعات ادبى فقهى اخلاقى و حديثى، و تأثير مؤلف از تفاسير پيش از خود به ويژه تفسير طبرى و تبيان طوسى مى پردازد و در ادامه تاريخچه مختصرى از شهر روى و جايگاه شيعيان در آن شهر را بيان مى کند. حلقه ديگر اين نوشتار، توجه به سبک نگارش و ادبى تفسير ابو الفتوح است.
نگارنده در طولانى ترين بخش مقاله، ويژگى هاى ادبى اين تفسير و هنرمندى نويسنده را در استفاده بجا از کلمات زيبا و اصيل فارسى به تفصيل به نظاره و تأمل مى نشيند و با مقايسه کلمات و واژه هاى به کار رفته در اين تفسير با منابع کهن فارسى به ترجمه امروزين برخى از اين واژه ها مى پردازد.
۱۹. درباره تصحيح ترجمه ابو الفتوح رازى، اولين مترجم شيعى قرآن
محمّد مهيار
نويسنده با هدف نشر ترجمه ابو الفتوح از قرآن مجيد، به اقتباس ترجمه وى از آيات قرآن ـ که در ضمن تفسير انجام گرفته ـ اقدام نموده است. وى براى تهيه اين ترجمه، اساس کار خود را بر متن تفسير چاپ شده توسط آستان قدس رضوى قرار داده است.
نگارنده، براى تهيه اين ترجمه از نسخه تصحيح شده اخير متوجه مشکلاتى در اين نسخه مى شود که مصححان محترم گريزى از آن نداشتند و آن تنوع سبک ادبى در مجلدات مختلف تفسير و گوناگونى کلمات به کار رفته در مورد مشابه بوده است. منشأ چنين اشکالى نيز همان تعدد نسخ قديمى مورد اعتماد مصححان بوده است. نگارنده، با تهيه شيوه نامه اى، سعى در همسان سازى اين اختلافات داشته و درصدد حل اين مشکل برآمده است.
۲۰. تأثير روض الجنان بر تفاسير فارسى
نوشتار حاضر برگرفته از روزنامه همشهرى در تاريخ ۲۸ مهر ۱۳۷۷ ش، است.
نويسنده به تحليل شخصيت ابو الفتوح و برخى ويژگى هاى تفسيرش برخى ديگر از ويژگى هاى اين تفسير از جمله جامعيت محتوايى آن نسبت به عناوين فقهى و کلامى و تمايل آن به تصوف و عرفان را مورد اشاره قرار مى دهد.
نويسنده، نثر ادبى تفسير ابو الفتوح رازى را مطالبى نثر ادبى مرسل در قرن پنجم هجرى مى داند و مى نويسد:
کابرد عاميانه واژه هايى نظير «دختره» بجاى «دخترک» و «کال زار» به جاى «کارزار» ظاهراً گوياى شفاهى بودن اصل بخش هايى از تفسير در قالب مجلس گويى و واعظانه بوده است؛ اگرچه تنه اصلى تفسير برگرفته از امالى و مجالس مؤلف است.
وى هم چنين پس از اشاره به دفعات تصحيح و چاپ اين تفسير در صد سال گذشته از مصححان چاپ اخير يعنى دکتر ياحقى و دکتر ناصح انتقاد مى کند. به نقل نگارنده مقاله، نامبردگان ضبط آيات قرآنى مورد استفاده ابو الفتوح را از حالت اصلى به قرائت مشهور حفص از عاصم برگردانده اند و اين موجب تفاوت هايى در معناى آيات با متن تفسير شده است. معلوم مى شود که قرائت مورد استفاده در تفسير غير از قرائت حفص بوده است. نويسنده، در خاتمه به تأثير تفسير ابو الفتوح رازى بر تفاسير پس از خود اشاره مى کند و از تأليفات ديگر ابو الفتوح ياد مى کند.
۲۱. درباره تفسير ابو الفتوح
جويا جهانبخش
کوتاه گفتارى است درباره تفسير ابو الفتوح رازى و نويسنده آن.
نگارنده با قلمى نو و زيبا که خالى از تکلف نيست، اين سطور اندک را در دانشنامه قرآن کريم به طبع رسانده است. اختلاف در نام تفسير، تاريخ نگارش آن، کثرت نسبى دست نوشته هايش، کاميابى شيخ ابو الفتوح در نگاه دانشمندان، جمع آورى حکايات و احاديث شيعه و اهل سنت، حکايت کننده از برخورد تفاهم طلب نويسنده با دسته هاى عقيدتى مختلف اسلامى و چاپ هاى مختلف آن در سده اخير از مهم ترين سرفصل هاى مطرح شده در آن است.
۲۲. چکيده پايان نامه هاى علوم قرآنى
دکتر جعفر نکونام
نگارنده، در تأليف مستقلى به اين نام، فهرست نسبتاً کاملى از چکيده پايان نامه هاى علوم قرآنى دفاع شده در دانشگاه هاى ايران را تدوين و تنظيم کرده است. از مجموع اين پايان نامه ها هفت عنوان به تفسير ابو الفتوح رازى ارتباط دارد که در اين مقاله در کنار هم جمع آمده اند. سه مورد هم به مقايسه تفسير ابو الفتوح با تفاسير طبرى و ميبدى پرداخته است.
در دو مورد ديگر سبک و ويژگى هاى ادبى و لغوى اين تفسير را موضوع کار خود قرار داده است.
يک مورد نيز به بررسى سبک اين مفسر در تفسير خود و موردى ديگر هم به بررسى مهم ترين انديشه هاى کلامى ابو الفتوح در اين تفسير پرداخته است.
۲۳. پايان نامه هاى قرآنى
شناسايى کوتاه سه عنوان از پايان نامه هاى دانشگاه هاى ايران در موضوعات قرآنى و مرتبط با تفسير ابو الفتوح رازى محتواى اين نوشته است.
يک. سبک و خصوصيات دستورى و لغوى تفسير ابو الفتوح رازى، عسکر حقوقى (دکترا) ۱۳۳۵ ش.
دو. تحقيقى در تفسير ابو الفتوح رازى، عبد الواسع شجاعى (کارشناسى ارشد) ۱۳۴۲ ش.
سه. روش شيخ ابو الفتوح رازى در تفسير روح الجنان، محمّد مهدى حقّى (کارشناسى ارشد) ۱۳۷۱ ش.
۲۴. ترجمه قرآن ابو الفتوح رازى و ۲۴ سال ترجمه قرآن در ايران
نگارنده اين مقاله، با نگاهى ويژه به تأثير قرآن کريم بر زبان فارسى، به بررسى ترجمه هاى قرآن کريم پس از انقلاب اسلامى ايران ـ که تعدادشان به ۲۳ مى رسد ـ مى پردازد. وى بسيارى از مترجمان مذکور را در زمره اسلام شناسان بزرگ قلمداد کرده و از تنى چند از آنان نام مى برد.
او معتقد است که از آثار متمايز اين دوره مى توان به ترجمه همراه با توضيح و شرح، ترجمه منظوم، ترجمه همزمان به فارسى و انگليسى و احياى ترجمه هاى قديمى همچون ترجمه ميبدى در کشف الاسرار و ترجمه ابو الفتوح رازى در روض الجنان اشاره کرد.
نويسنده همچنين گام گذاردن در عرصه نقد اين ترجمه ها را از ويژگى هاى اين دوره مى شمارد و برخى از اساتيد اين فن را مى ستايد.
۲۵. روض الجنان و روح الجنان في تفسير القرآن
عبدالحسين شهيدى صالحى
نوشتار کوتاهى است در معرفى تفسير ابو الفتوح رازى و مقايسه آن با ساير تفاسير اسلامى. وجه اهميّت و امتياز اين مقاله که توجه به محتواى تفسير مذکور و نقادّى کارشناسانه آن است. نويسنده با مقايسه منصفانه اين تفسير با تفاسير تبيان طوسى و مجمع البيان طبرسى و ترجمه تفسير طبرى و کشّاف زمخشرى، در برخى ويژگى ها مفسّر را مى ستايد که از همتايان خود گوى سبقت ربوده است و بعضى شيوه هاى او را مذمّت مى کند که مثلاً از اسرائيليات حديث هاى زيادى نقل کرده است.
آن گاه سخن عالمان بزرگ شيعه را در مدح ابو الفتوح رازى و تفسيرش نقل مى کند.
۲۶. کهن ترين و مشروح ترين تفسير شيعى
دکتر محمّد جعفر ياحقّى
دکتر ياحقّى، نويسنده اين مقاله ـ که خود از پژوهشگران و مصحّحان تفسير ابو الفتوح رازى است ـ نوشتار حاضر را به هدف طبع در دانشنامه جهان اسلام نگاشته است.
خبرگى نويسنده و هدف نگارش اين مقاله هر دو شاهدى بر محتواى غنى آن هستند.
زندگى نامه مختصرى از ابو الفتوح رازى، بحث بر سر نام اين تفسير و اختلاف موجود در آن، شيوه کلامى، روايى و ادبى اين تفسير، روش تفسيرى مؤلف در مقاطع مختلف کتاب، توجه ويژه به زبان فارسى و سبک ادبى ممتاز آن، مقايسه با تفاسير پيشين و پسين خود، نقل مؤلف از راويان اهل سنّت در کنار راويان شيعى و نسخ متعدّد و چاپ هاى متنوع و ويژگى هاى آنها از مهم ترين عناوين مطرح شده در اين مقاله هستند.
۲۷. روض الجنان و روح الجنان در سير تطّور تفاسير شيعه
محمّد على ايازى
اين نوشته کوتاه بخشى از کتاب سير تطّور تفاسير شيعه است که به موضوع تفسير ابو الفتوح رازى اختصاص دارد و مانند همه نگاشته هاى همنوع خود، به معرفى ابو الفتوح رازى و تفسير او پرداخته است. نگارنده در ميان همه ويژگى هاى تفسير ابو الفتوح، به اختلاف در نام آن، جايگاه مهم اين تفسير در ميان تفاسير شيعه، توفيق ستودنى مؤلف در استفاده صحيح و روان از زبان فارسى شيوه تفسيرى و چاپ ها و نسخه هاى معدد آن توجه ويژه کرده است.
۲۸. معرفى تفسير ابو الفتوح رازى و تفاوت آن با تفسير گازر و منهج الصادقين
رضا استادى
نويسنده اين صفحات طولانى، براى مقايسه سه تفسير ابو الفتوح رازى، جلاء الاذهان و منهج الصادقين، در سه بخش جداگانه به معرفى و بررسى هر يک از تفاسير و مؤلف آن مى پردازد.
نويسنده اين مقاله در مقايسه منهج الصادقين، روض الجنان و جلاء الاحزان وجه امتياز و نقطه ضعف هر يک را بيان مى کند. وى اشتمال تفسير ابو الفتوح بر لغات مشکل و اغلاط فراوان و نداشتن لطافت هاى عرفانى و دور بودن از ادبيات فارسى امروزى را از نقاط ضعف آن دانسته و در مقابل تفسير منهج الصادقين را ـ که در فصاحت لفظى به تفسير ابو الفتوح نمى رسد ـ از جهات ذکر شده، مورد قبول مردم مى شناساند.
۲۹. مقدمه کتاب نثر طوبى
علاّمه شعرانى
نثر طوبى کتابى است به قلم علاّمه شعرانى که بسان يک دائرة المعارف کوچک قرآنى در بيان لغات و مفاهيم قرآنى نگاشته شده است. مرحوم علاّمه شعرانى در تصحيح تفسير ابو الفتوح رازى به هنگام مواجهه با الفاظ مشکل و غير مأنوس و مفاهيم پيچيده، اقدام به شرح و تبيين اين مشکلات مى نمود. اشعار و مثل هاى عربى را شرح و تفسير کرده و زمانى به ايراد بيان هاى سودمند و نکات لطيف تمثّل مى جست. مؤلّف، اين شرح ها و بيان ها را ـ که بر اساس حروف الفبا مرتب شده بود ـ در مجموعه اى به نام نثر طوبى منتشر ساخت. مطالب اين کتاب تا حرف (عين) به قلم مرحوم علاّمه شعرانى و از حرف (غين) تا انتها به درخواست ناشر کتاب به ويله دکتر محمّد قريب نوشته شد. نثر طوبى قبل از آنکه مستقلاً چاپ شود، در حاشيه آخرين جلد تفسير ابو الفتوح رازى به تصحيح علاّمه شعرانى به طبع رسيد.
۳۰. مقدمه جلد دوم نثر طوبى
محمّد قريب
نگارنده اين مقدمه به علاقه وافر و ديرينه خود به پژوهش در معانى قرآن مجيد و دقت در مفردات و اشتقاقات آن اشاره مى کند و آرزوى خود را در تدوين مجموعه اى از تبيين غرايب قرآن بيان مى دارد. وى، هم چنين دستنوشته هايى را با عنوان (تبيين اللغات لتبيان الآيات) تنظيم کرده بود. مقاله حاضر مقدمه جلد دوم کتاب نثر طوبى است که مرحوم دکتر قريب اين مهم را به انجام رسانده و از حرف (غين) تا انتها به شرح لغات و مفاهيم قرآنى پرداخته است.
۳۱. معرفى کتاب نثر طوبى
على نصيرى
نگارنده در معرفى کتاب نثر طوبى پس از بيان کوتاهى درباره شخصيت علمى علاّمه شعرانى و فرزانگى او و تبحرّش در علوم معقول و منقول، کتاب نثر طوبى را نشان دهنده بُعد قرآن پژوهى علاّمه فقيد در کنار ابعاد فقهى و فلسفى ايشان مى داند.
وى با استفاده از دو مقدمه علاّمه شعرانى و دکتر محمّد قريب بر مجلدات او و دوم نثر طوبى، کتاب مذکور را کاملاً شناسايى کرده و در بيان فهرست آن مى نويسد: مطالب کتاب در چهار فصل نظم يافته است:
فصل نخست. مباحث قرآنى همچون اعجاز قرآن، زبان قرآن، روش استدلال قرآن.
فصل دوم. مباحث حديثى، توجه به اسرائيليات، تضلّع علاّمه شعرانى در حديث پژوهشى و ديدگاه وى در روايات تفسيرى اهل بيت.
فصل سوم. مباحث فلسفى و کلامى شامل دفاع از فلسفه و کلام، قاعده الواحد، ضرورت وجودِ واسطه فيض، خير و شر از نگاه علاّمه شعرانى.
و فصل چهارم. مباحث سياسى و اجتماعى، نگاه علاّمه شعرانى به حکومت، حقوق بشر، تقابل جهان اسلام و جهان غرب.
۳۲. روح الاحباب و روح الالباب فى شرح الشهاب
محمّد تقى دانش پژوه
پژوهشگران شخصيت ابو الفتوح رازى، روح الاحباب را يکى از نوشته هاى او مى دانند. ابو الفتوح در کتاب خود روح الاحباب و روح الالباب، کتاب شهاب الاخبار قاضى قضاعى شافعى را شرح کرده است و مى توان کتاب او را در زمره منابع شرح الحديث و فقه الحديث فهرست کرد.
نويسنده مقاله حاضر در معرفى اين کتابِ ابو الفتوح رازى، وى را به نام پدران، اساتيد و شاگردانِ عالمش مى ستايد و فهرستى از عالمان شيعه که کتاب شرح شهاب الاخبار را روايت کرده يا معرفى نموده اند، نام مى برد و کلام را با ويژگى هاى برخى از نسخ خطى آن کتاب به پايان مى برد.
۳۳. ترجمه و شرح فارسى شهاب الاخبار
محمّد تقى دانش پژوه
جناب دانش پژوه، نويسنده اين نوشتار، به تصحيح و نشر يکى از شروح شهاب الاخبار ـ که توسط خواجه زکى حنفى شرح شده، اقدام کرده است. نوشته حاضر مقدمه اين کتاب مصحّح است. وى در اين نوشتار ۲۳ کتاب را نام مى برد که همگى ناظر بر شهاب الاخبار و به قلم عالمان سنّى و شيعه به بيان هاى مختلف نوشته شده است. همه اين تأليفات از شهاب الاخبار بهره کامل برده و نام شهاب را در نام کتاب خود زنده کرده اند. شرح شهاب الاخبار ابو الفتوح رازى يکى از اين کتاب هاست. از اين مجموعه سه عنوان ترجمه و شرح فارسى است که کتاب آقاى دانش پژوه يکى از آنهاست. مصحح محترم در ادامه اين مقدمه به بيان برخى از واژه هاى فارسى به کار رفته در شرح خواجه زکى بر شهاب الاخبار اشاره کرده و مرادف امروزين آن را بيان کرده است.
۳۴. شرح شهاب
يادداشتى است در زمره فهرست نسخه هاى خطى کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران.
در اين يادداشت نسخه اى از شرح شهاب الاخبار منتسب به ابو الفتوح رازى معرفى شده است. نظم آن بسيار روان تشخيص داده شده است. در ادامه، برخى از ويژگى هاى اين نسخه خطى ذکر شده است.
۳۵. شرح فارسى شهاب الاخبار
محدّث ارموى
محدث ارموى کتاب شرح شهاب الاخبار را، با وجود مجهول بودن نويسنده آن، به عنوان يک اثر باستانى و با ارزش شايسته تصحيح و نثر مى بيند و مقدمه اى بر آن مى نگارد. در اين مقدمه به اهميت شرح شهاب الاخبار و سبب چاپ آن اشاره مى کند.
محدث ارموى در صفحاتى چند، به چگونگى دست يابى خود به يک نسخه کمياب از اين کتاب اشاره کرده، انگيزه خود را از چاپ آن، احياى تراث نبوى و جلوگيرى از معدوم شدن اين اثر با ارزش بيان مى کند.
۳۶. حُسنيّه
در فهرست نسخ خطى کتابخانه آستان قدس رضوى دو نسخه از يک رساله مذهبى به نام حُسنيه منسوب به ابو الفتوح رازى معرفى شده است. ابتدا و انتهاى هر يک از نسخه ها ـ که خالى از افتادگى نيستند ـ آمده است.
۳۷. کتاب حُسنيه در تاريخ ايرانِ سرجان ملکم
ترجمه ميرزا اسماعيل حيرت
سرجان ملکم کتابى به نام تاريخ کامل ايران نوشته است و ميرزا اسماعيل حيرت آن را به فارسى برگردانده است. در بخشى از اين کتاب، کتاب حُسنيه تأليف شيخ ابو الفتوح رازى معرفى شده است. نويسنده قبل از بيان مشروح داستان حُسنيه، درباره آن مى نويسد: براى بيان برهان ها و استدلال هاى شيعى در اثبات حقانيت خود بهتر از اين کتاب تأليف ديگرى ممکن نيست. موضوع اين کتاب مناظره علمى و کلامى بين حُسنيه کنيز تربيت شده در منزل امام صادق عليه السلام و ابراهيم سيار عالم سنى است که در دربار هارون الرشيد عبّاسى انجام گرفته و به پيروزى حُسنيه و سرافکندگى عالمان سنّى منجر شده است.
۳۸. حُسنيه با تقريظ حضرت آية الله خادمى
سيد على کبر شفيعى
دست نوشته اى است از آية الله حاج آقا حسين موسوى خادمى، که در مقدمه کتاب مناظرات حُسنيه به طبع رسيده است. در اين نوشتار از کتاب حُسنيه تعريف بسيار شده و مؤمنين به مطالعه آن دعوت شده اند.
۳۹. تنها نسخه عربى رساله حُسنيه
سيد عبدالعزيز طباطبايى
از رساله حُسنيه تنها يک نسخه عربى يافت شده که در سال ۱۱۴۵ ق، نگاشته شده است. نوشته پيش رو مقدمه اى براى تصحيح اين نسخه است که به قلم محقق توانا سيد عبدالعزيز طباطبايى انجام گرفته است.
اين نسخه زيبا کوتاه تر و خلاصه تر از نسخه هاى فارسى آن است.
۴۰. داستان حُسنيه
على رضا ذکاوتى قراگزلو
نگارنده، ابتدا درباره داستان سرايى و افسانه گويى و رواج آن در فرهنگ ملتها مى گويد. آن گاه با اشاره به حکايات موجود در مجموعه هاى قديمى برخى از داستان سرايى هاى جديد را بر گردانِ نو از حکايات قديمى مى داند. وى معتقد است داستان حُسنيه همانند بسيارى از حکايات مولوى به جهت القاى معناى بلند آن ساخته و پرداخته ذهن سراينده آن است.
وى اندکى به تاريخچه اين داستان مى پردازد و ملاّ ابراهيم استرآبادى زيسته در قرن دهم هجرى را اولين پردازنده اين داستان معرفى مى کند.
نگارنده معتقد است هنر ملاّ ابراهيم استرآبادى اين است که از قصّه هزار و يک شب ـ که با حال و هواى گناه آلود مقصدى جز سرگرم کنندگى ندارد و هنر را فقط براى هنر مى خواهد ـ داستانى پديد آورده است که در قالب يک مناظره عقيدتى هنر متعهّد و هدفدار را سرلوحه خود قرار داده و بيش از چهار قرن مورد توجّه خاص و عام قرار گرفته است.
نويسنده با نگاه به نقش هارون الرشيد در هر دو داستانِ حُسنيه و هزار و يک شب، که فردى متشّيع و شيعه دوست است و تحت فشار ديگران به خشونت عليه شيعيان مجبور شده است، اين موضوع را يک دروغ تاريخى مى داند که متون حديثى و تاريخىِ فراوان آن را تکذيب مى کند. او معتقد است نه ابو الفتوح رازى و نه هيچ عالم شيعى ديگر اين سخن نادرست را نمى تواند باور کند.
۴۱. رساله حُسنيه
محمّد حسين روحانى
رساله مختصرى در معرفى داستان حُسنيه است.
اين مقاله کوتاه به گونه اى جامع به توصيف حُسنيه و محتواى مناظره او با عالمان سنّى در حضور هارون الرشيد مى پردازد. نگارنده هم چنين به چگونگى دستيابى به اين نسخه در عهد صفوى و نشر آن در سال هاى بعد اشاره مى کند.
۴۲. حُسنيه يا شهابى از دامان خورشيد
حسين اثنى عشرى
داستان حُسنيه و روايت نقل شده آن در حلية المتقين علاّمه مجلسى توسط حسين اثنى عشرى بازنويسى و با عنوان شهابى از دامان خورشيد منتشر شده است. اين نوشتار مقدمه اين کتاب است پيش از شروع به داستان حُسنيه، به بعثت پيامبر کرم صلى الله عليه وآله و رها شدن مردم جزيرة العرب از جاهليّت اشاره دارد. آنگاه ماجراى غدير و امامت امير المؤمنين و سپس مبارزات شيعيانى در طول سال هاى پس از آن را يادآور شود و در انتها به بيان خلاصه اى از مناظره حُسنيه مى پردازد. متن کتاب او مشروح مناظره مورد بحث است که براى مخاطبان جوان، بازنويسى و در سال ۱۳۸۲ ش، منتشر شده است.
۴۳. حُسنيه يکى از آينه داران غدير
محمّد عابدى
داستان حُسنيه و مناظره او با عالمان اهل سنت در محضر هارون عبّاسى، اين بار جهت درج در ماه نامه کوثر در ضمن مقاله «زنان راوىِ حديث غدير» به وسيله محمّد عابدى نگاشته شده است. نويسنده، به تناسب موضوع مقاله، قسمتى از مناظره حُسنيه را ـ که ناقل حديث غدير بوده ـ مى آورد و در انتها منابع تحقيق خود را معرفى مى کند.
۴۴. حسنُيه در دائرة المعارف زن ايرانى
اين نوشته جستار کوتاهى است درباره حُسنيه و ماجراى او.
نويسنده آن، علاوه بر مختصرى از زندگى نامه حُسنيه به اين نکته نيز اشاره کرده است که برخى از محققان معتقدند حُسنيه وجود خارجى نداشته و با هدف طرح عقايد شيعه، توسط ذهن نگارنده آن پردازش شده است.
۴۵. رساله يوحنّا
در اين نوشتار نسخه اى عربى از کتاب «رساله يوحنّا» معرفى شده است.
در اين معرفى ـ که در ضمن فهرست نسخ خطى کتابخانه آستان قدس رضوى انجام گرفته ـ مختصرى از جريان يوحنّا بيان شده و پس از نقل قول صاحب روضات الجنات در انتساب آن به ابو الفتوح رازى، ويژگى هاى ظاهرى نسخه شناسانده شده است.
۴۶. يوحناى ذمّى در جست وجوى حقيقت
دکتر على اکبر شهابى
کتاب يوحناى ذمى ... رساله اى کوتاه، ولى پر مغز در بيان حقانيت مذهب شيعه از زبان يک مسيحى تازه مسلمان و جوياى حقيقت است. نويسنده اين مقاله چگونگى دست يابى به اين کتاب و هدف از نشر آن را بازگو مى نمايد و به دلايلى که ذکر کرده است، همان نسخه قديمى را ـ که از کيفيت خوبى برخوردار بوده ـ به طبع مى رساند و اصلاحاتى را که ناگزير از آن بوده، در مقدمه کتاب مى آورد و از مصححان و اهل علم و ادب دعوت مى کند براى نشر محققانه اين رساله اقدام نمايند.
۴۷. دفاع از حريم تشيع (حُسنيه و يوحناى ذمّى)
محمّد محمّدى اشتهاردى
نويسنده، در مقدمه کتاب حريم تشيع، داستان حُسنيه را با استفاده از حلية المتقين علاّمه مجلسى بازنويسى کرده است. آنچه در اين سطور خواننده را مجذوب خود مى سازد قلم روان و پرداخت شيواى نويسنده به داستان حُسنيه است که از آن حماسه اى ماندگار در تاريخ مبارزات علمى شيعه ساخته است. وى با همين بيان و با برداشت آزاد خود داستان يوحنّاى ذمى را نيز باز مى نويسد.
وجه جمع اين دو داستان در تأليف اين نويسنده، انتساب هر دو آنهاست به شيخ بزرگوار ابو الفتوح رازى.
نگارنده ابتدا نسبت اين دو کتاب را به ابو الفتوح قطعى مى نمايند. در ادامه، با نقل اقوال عالمان مختلف، مشکوک بودن انتساب رساله حُسنيه به ابو الفتوح را اعلام داشته، امّا از قطعيت تأليف رساله يوحنا به دست ابو الفتوح رازى دست نمى کشد. در نهايت مى نويسد: چه شخصيت هايى نظير حُسنيه و يوحنّا وجود خارجى داشته باشند و چه ساخته و پرداخته ذهن نويسندگان آنها باشند، به هدف ما ـ که بيان استدلال هاى منطقى در دفاع از حريم تشيع است ـ خللى وارد نمى شود.
۴۸. تبصرة العوام
عبّاس اقبال آشتيانى
تبصرة العوام کتابى فارسى در فنّ ملل و نحل و بيان فرقه ها، مکاتب، اديان و آراء مختلف کلامى است که در اواخر قرن ششم يا اوايل قرن هفتم هجرى نگاشته شده و مؤلّف آن معلوم نيست. اگر چه حدود يکصد سال پيش از آن، کتابِ فارسىِ ديگرى در اين فن با نام بيان الاديان با قلم و بيانى روان و جذّاب نگاشته شده بود، امّا به دو جهت تبصرة العوام از اهميت بيشترى برخوردار است:
اول. مفصل بودن اين کتاب نسبت به بيان الاديان که حجم آن را به حدود شش برابر رسانده است.
دوّم. شيعه بودن مؤلّف آن، به طورى که مى توان آن را اولين کتاب شيعه در ملل و نحل دانست.
نگارنده پس از آنکه در مقدمه اين کتاب، انتساب آن را به سيد مرتضى و امام محمّد غزالى ناصحيح مى شمارد، در شناسايى مولّف و زمان تأليف آن قلم فرسايى مى کند. آن گاه براى پيدا کردن نويسنده آن، تمام احتمالاتى را که عالمان اسلامى يا مستشرقين غربى مطرح ساخته اند، بررسى کرده و يکايک آن احتمالات را با ادله خود ناسازگار ديده و کنار مى زند و در نهايت، بدون رسيدن به نظر قطعى و يا ظنّى، تعيين نويسنده آن همچنان در پرده ابهام مى ماند.
امّا آنچه باعث شده که کتاب تبصرة العوام و مقدمه محقّقانه آن در مجموعه آثار کنگره ابو الفتوح رازى بگنجد يکى از احتمالات در شناخت مؤلّف آن است و آن احتمال رأى ميرزا عبدالله افندى در رياض العلماء است که اين کتاب را از تأليفات ابو الفتوح رازى دانسته است.
نويسنده اين مقدمه، رأى صاحب رياض را نمى پذيرد و معتقد است با وجود شواهد مختلف، ابو الفتوح رازى در اواسط قرن ششم مى زيسته و قبل از تأليف تبصرة العوام از دنيا رفته است. حتى شاگردان شيخ منتجب الدين و ابن شهر آشوب در سال هاى ۵۸۵ تا ۵۸۸ ق، از دنيا رفته اند، ولى کتاب تبصرة العوام، همان گونه که گذشت، در سال هايى پس از اين به رشته تحرير درآمده است؛ علاوه بر اين که ابن شهر آشوب و شيخ منتجب الدين در تأليفات رجالى و فهرسى خود نامى از کتاب تبصرة العوام و مؤلّف آن به ميان نياورده اند.
۴۹. آثار و ترجمه شيخ ابو الفتوح رازى و خاندان او در الذريعة
على کبر زمانى نژاد
در اين مقاله فهرستى از کتب، مقالات و آثار مرتبط با ابو الفتوح ـ که شيخ آقا بزرگ تهرانى در کتاب ارزشمند خود الذريعة الى تصانيف الشيعة آورده ـ انعکاس يافته است.
محقق اين مجموعه، اين فهرست را در سه بخش نظم داده است:
بخش اول: کتابشناسى و آثار ابو الفتوح رازى و آثار منسوب به او و آثار شامل شرح حال او که در الذريعة معرفى شده است.
بخش دوم. آثار مربوط به پدر، جدّ و نيکان ابو الفتوح رازى که در الذريعة منعکس شده است.
بخش سوم. آثار مرتبط با شاگردان و همعصران شيخ ابو الفتوح رازى که در الذريعة آمده است.
(۵)
تحقيق در تفسير ابو الفتوح رازى (ج۱)
(سبک ادبى و روش تفسيرى)
دکتر عسکر حقوقى
به کوشش: على کبر زمانى نژاد
قم: دارالحديث، اول، ۱۳۸۴ ، ۵۰۴ ص، وزيرى
مقدّمه اين جلد، با عنوان «تشيّع و سير آن در ايران»، متضمّن بحث هاى: شيعه، امامت، نهضت شعوبيه، فرق مختلف شيعه و زيديه، کيسانيه، غلات، اسماعيليه، برخورد آرا و عقايد متکلّمان معتزلى و اشعرى، وضع شيعه در مقابل فِرَق ديگر اسلامى در قرن چهارم تا ششم هجرى، تأثير و انعکاس اختلافات مذهبى در تأليفات و تصنيفات دانشمندان، تفسير ابو الفتوح رازى و انعکاس اختلافات مذهبى در آن است.
در پايان مقدّمه، سبب و انگيزه تأليف تحقيق در تفسير ابو الفتوح رازى و فهرست مطالب و مآخذ و منابع، آورده شده است.
فصل اوّل اين کتاب، شامل شرح حال و تاريخ حيات ابو الفتوح رازى است.
فصل دوم به معرّفى ويژگى هاى نسخه هاى خطّى و چاپى تفسير روض الجنان پرداخته است.
فصل سوم، به سبک و خصوصيات دستورى و لغوى و املايى تفسير روض الجنان اختصاص دارد.
فصل چهارم، گزارشى از مباحث تاريخى تفسير روض الجنان است.
فصل پنجم، شامل مباحثى چون: مناظرات و مجادلات فِرَق مذهبى، جنبه هاى تشيّع در تفسير روض الجنان و جنبه هاى کلامى اين تفسير و فهرستى از مباحث کلامى آن، و جنبه هاى فقهى تفسير و فهرستى از مباحث فقهى آن است.
جلد اوّل تحقيق در تفسير ابو الفتوح رازى، در خرداد ماه ۱۳۴۶، در ۲۵۴ صفحه ۷۲ صفحه مقدّمه، توسّط دانشگاه تهران به چاپ رسيد.
در چاپ جديد اين کتاب، دو مقاله ديگر از دکتر عسکر حقوقى به جهت تناسب اين دو مقاله با اين جلد ضميمه کتاب شده است:
مقاله اوّل. «ارزش ادبى تفسير ابو الفتوح رازى»،
مقاله دوم. «فرهنگ لغات و مصطلحات تفسير ابو الفتوح رازى».
(۶)
تحقيق در تفسير ابو الفتوح رازى (ج۲)
(احاديث)
دکتر عسکر حقوقى
به کوشش: سيد ابو الحسن علوى
قم: دار الحديث، اول، ۱۳۸۴، ۵۰۴ ص، وزيرى
جلد دوم کتاب تحقيق در تفسير ابو الفتوح رازى، گزينشى از احاديث اين تفسير است.
مؤلّف، توانسته است بالغ بر دو هزار و اندى حديث، اعم از عبارت عربى احاديث و ترجمه آن، و يا به صورت ترجمه شده به فارسى از احاديث پيامبر اکرم و نيز تعدادى از احاديث ائمه عليهم السلام را با مراجعه به تفسير ابو الفتوح به دست آورد و در اين جلد جمع کند.
در اين جلد، حدود ۶۵۰ حديث عربى همراه با ترجمه فارسى و بيش از يک هزار و صد حديث از پيامبر اکرم که به فارسى در تفسير ابو الفتوح نقل شده، گردآورى شده است. نيز بيش از ۱۹۰ حديث از احاديث ائمه عليهم السلام به عربى و فارسى از اين تفسير، در اين جلد فراهم آمده است.
در هر جا که مدرک ديگرى براى احاديث پيدا کرده، آن مدرک را نيز جهت مزيد اطّلاع خوانندگان آورده است.
در اين جا مناسب است ملاحظاتى چند در باب اين جلد را يادآور شويم:
۱. بر خلاف آنچه از مطالعه مقدّمه اين کتاب به ذهن متبادر مى شود، احاديثى که در اين کتاب از تفسير ابو الفتوح کرده اند، بسيار ناقص است و با نگاهى گذرا به اين تفسير، مى توان ده ها حديث ديگر بر شمار احاديث موجود افزود.
۲. در بسيارى از موارد، احاديث به صورت ناقص ذکر شده که در مواردى، فهم مراد حديث را غير ممکن مى سازد.
۳. احاديث آورده شده در اين کتاب، انسجام خاصى در موضوع ندارند. مناسب بود تا احاديث، از حيث موضوع دسته بندى مى شدند تا مراجعه کننده، دچار آشفتگى نگردد.
مصحّح، در مواردى که اطمينان به اشتباه آن داشته، آنها را اصلاح کرده و موارد قابل توجيه را به حال خود رها کرده است.
يکى از اين موارد، شروح کتاب صحيح البخارى است که با نام هاى مؤلّفان آنها آورده شده و به کرّات، نام هاى عسقلانى، قسطلانى، عينى و نَوَوى به جاى نام کتابشان آورده شده است.
مصحح، جهت اطّلاع خوانندگان، نام کامل اين کتاب ها را در فهرست کتب، ذيلِ نام مؤلفان آورده است.
جلد دوم تحقيق در تفسير ابو الفتوح رازى، شامل ۵۳۰ صفحه، به علاوه ۲۸ صفحه مقدّمه، است که بار اول، در سال ۱۳۴۶ش، توسّط انتشارات دانشگاه تهران به چاپ رسيده است.
(۷)
تحقيق در تفسير ابو الفتوح رازى (ج۲) (قصص)
دکتر عسکر حقوقى
به کوشش: سيد مجتبى صحفى
قم: دار الحديث، اول، ۱۳۸۴، ۵۹۲ ص، وزيرى
جلد سوم تحقيق در تفسير ابو الفتوح رازى، در مورد قصص و تاريخ پيامبران است. دکتر عسکر حقوقى، در مقدّمه اين جلد مى نويسد: «بنا بر آنچه گفته شد، تفسير ابو الفتوح، از نظر احتواى بر تاريخ و قصص انبياى عظام، درخور اهمّيت و شايسته تحقيق و تتبّع بوده است. اين تفسير ارجمند، مشتمل است بر تاريخ آفرينش جهان خلقت آدم، نخستين آفريده و فرستاده خدا تا رويدادها و حوادث عصر پيغمبر بزرگ اسلام، و نيز سوانحى که پس از آن بزرگوار ميان پيروانش روى داد».
وى در ادامه مى نويسد: «روا بود که مجلّدى جداگانه و مستقل، شامل بر تاريخ رسولان حق، آن هم به نثر ساده و زيباى ابو الفتوح، فراهم آيد و در دسترس علاقه مندان قرار گيرد؛ امّا دشوارى چشمگيرى در رسيدن به اين مقصود، در پيش بود ... داستان حضرت موسى بن عمران، پيمبر بنى اسرائيل، در ۳۴ سوره قرآن و در خلال تفسير ۱۴۳ آيه ذکر شده».
با تمام دشوارى هايى که براى ترتيب و نظم تاريخى تلفيق آنها به شيوه اى که هر داستان، مستقلاً با نظم و نسق تاريخى بيان گردد داشته، ايشان توانسته قصص پيامبران را آماده چاپ کند و قصص مربوط به عصر اسلامى را به وقت ديگرى موکول کند: «سرانجام، از قصص قرآن، آن بخش که به پيامبران پيشين اختصاص داده شده است، فراهم آمد و قصص عصر اسلامى به زمانى ديگر موکول شد».
يکى ديگر از مشکلات اين جلد (و نيز ساير مجلّدات)، نبودن چاپ مصحّح و منقّح از تفسير ابو الفتوح رازى و عدم دسترس به نسخه هاى خطّى معتبر بوده است؛ حتّى ايشان مى نويسد: «با اين که تفسير شيخ، چند بار تجديد طبع شده، مع هذا، نه تنها کمکى به صحّت طبع آن نشده، بلکه باعث رواج نُسَخ مغلوطى که به شتاب تحويل بازار شده نيز گرديده است».
او به جهت دشوارى کار و اين که از متن کتاب تفسيرى، يک کتاب درباره قصص انبيا به زبان فارسى از قرن ششم تدوين شود، اين کار را مايه مباهات خود دانسته و مى نويسد: «اين بنده را عقيده بر آن است که بزرگ ترين خدمت به ملّت ايران و فرهنگ ايرانى، احياى آثار مهم گذشتگان اوست. کتاب حاضر، به صورتى که فراهم آمده، يکى از آن آثار نفيس و گرانمايه يکى از پيشينيان ملّيت پرور ماست که با شيوه خاصّى به رشته انتظام در کشيده شده است».
چاپ قبلى جلد سوم تحقيق در تفسير ابو الفتوح رازى، شامل ۵۲۸ صفحه ۲۲ صفحه مقدّمه است که در سال ۱۳۴۸ش، توسّط انتشارات دانشگاه تهران صورت پذيرفته است.
(۸)
تفسير پژوهى ابو الفتوح رازى رحمه الله
(گزارش کتاب ها و پايان نامه ها)
به کوشش: سيد محمّد على ايازى
قم: دار الحديث، اول، ۱۳۸۴، ۴۸۰ ص، وزيرى.
۱. درآمدى بر تفسير پژوهى ابو الفتوح رازى
سيد محمّد على ايازى
نگارنده مقاله ابتدا تفسير پژوهى در تاريخ معاصر را مطرح کرده و به نقد و بررسى سبک هاى مختلف آن پرداخته و اهداف و فوايد پژوهش هاى تفسيرى را يک به يک مطرح و نقد مى نمايد.
نگارنده در ادامه، هدف از نگارش اين کتاب را معرفى کتاب نامه ها و پايان نامه هايى که درباره تفسير ابو الفتوح رازى و يا مقايسه با تفاسير ديگر نوشته شده بيان مى کند. کتاب اولى که نگارنده به معرفى آن مى پردازد، تحقيق در تفسير ابو الفتوح رازى (رساله پايان نامه دوره دکتراى عسکر حقوقى) است. او بيان مى کند که اين رساله نخستين اثر مستقل و گسترده درباره معرفى ابو الفتوح است. گزينه روض الجنان و روح الجنان اثر شادروان احمد احمدى بيرجندى دومين اثر مستقل و منظم در باب اين تفسير است. سومين اثر ياد شده در اين نوشتار، ظرايف و طاريف متون نثر تفسيرى (رساله دوره دکتراى آقاى محمّد مراد ايرانى) و يکى از نوشته هاى بسيار مفصل و خواندنى در حوزه زبان و نثر روض الجنان است. اهم انديشه هاى کلامى ابو الفتوح رازى رساله دوره کارشناسى ارشد آقاى عبدالعلى عنايتى در دانشگاه قم و رساله هاى روش شيخ ابو الفتوح رازى در تفسير روح الجنان اثر محمّد مهدى حقى و رساله نکات اعتقادى و کلامى در تفسير ابو الفتوح رازى اثر حيدر بصير و رساله مباحث علوم قرآن در تفسير رازى نوشته خانم زهره اعتمادى، عناوين رساله هايى است که نگارنده به تفکيک مطرح نموده است.
۲. مباحث علوم قرآنى در تفسر ابو الفتوح رازى
بر اساس پايان نامه کارشناسى ارشد زهره اعتمادى
تنظيم و تکميل و گزارش: على نجفى نژاد
نگارنده اين گزارش در آغاز به معرفى اجمالى پايان نامه پرداخته و به طرح برخى مسائل علوم قرآنى براى روشن شدن ديدگاه اجمالى ابو الفتوح در اين زمينه مى پردازد. پديده وحى از نظر ابو الفتوح، شيوه هاى نزول وحى در نظر ابو الفتوح رازى، اسامى قرآن، موارد کاربرد و معانى کتاب در قرآن و سنت عناوين فصل هايى است که نويسنده مطرح مى کند و در هر فصل ديدگاه ابو الفتوح را طرح و بررسى مى نمايد.
نويسنده در ادامه، بحث مهم و تأثير گذار در اسباب نزول و روايات اين باب را مطرح مى کند و در فصل ديگرى ملک شناختن سوره هاى مکى و مدنى و معيار تفکيک قرآن پژوهان را بيان مى نمايد. سوره هاى اخلاقى از نظر ابو الفتوح، آيات استثنايى، علم قرائات و اعجاز قرآن عناوين سرفصل هاى مطروحه نگارنده است. در ادامه وجوه تحدى با ذکر نظريات مختلف درباره آن، موارد تحدى در قرآن اعجاز و وجوه اعجاز را بحث مى نمايد. نگارنده بحث محکم و متشابه را مطرح مى کند و غفلت از آن را موجب انحراف در تفسير قرآن مى داند. در اين بحث به معناى لغوى محکم و متشابه، ديدگاه ابو الفتوح رازى، آيات محکم و متشابه در قرآن، حکمت وجود آيات متشابه و ويژگى آيات متشابه مى پردازد. تفسير، تأويل، ناسخ و منسوخ، ارکان نسخ و آيات ناسخ و منسوخ مباحث پايانى اين نوشتارند.
۳. گزارشى تحليلى و توصيفى از کتاب تحقيق در تفسير ابو الفتوح رازى
عسکر حقوقى
به گزارش: صادق محمودى
نويسنده اين گزارش نخستين رساله تفسير پژوهشى درباره تفسير ابو الفتوح رازى که نيز گسترده ترين اثر در اين زمينه است را کتاب دکتر عسکر حقوقى معرفى مى نمايد و اين رساله را به دليل قدمت، اهميت و جامعيّت مورد توجه ويژه قرار مى دهد. در ادامه، سال تأليف رساله را ۱۳۳۵ ش، معرفى مى نمايد و مى افزايد که در طول ده سال تحقيقات ديگرى را درباره اين تفسير به اين رساله اضافه کرده و در مجموعه ۱۴۳۲ صفحه در سه جلد با قطع وزيرى به چاپ رسيده است. جلد اول اين مجموعه سبک و خصوصيات دستورى و لغوى ابو الفتوح وجلد دوم فهرستى است از تمامى احاديث نبوى و ائمه اطهار عليهم السلام. نويسنده در جلد سوم نيز داستان پيامبران و اقوام را ملل که به صورت پراکنده در تفسير ابو الفتوح آمده ـ جمع آورى و به داستانهاى جداگانه تبديل کرده است. نگارنده ضمن بيان ويژگى هاى مجلّدات اين کتاب، به ترتيب خلاصه اى از نظريات، مطالب و ديدگاه هاى نويسنده را گزارش مى کند.
برخورد آرا و عقايد متکلمان معتزلى و اشعرى، موضع کلامى شيعه در عصر ابو الفتوح، تفسير ابو الفتوح و انعکاس اختلافات مذهبى در آن عناوين سرفصل هايى است که نگارنده تحت عنوان مقدمه «تشيع و سير آن در ايران» به آن پرداخته است. و پس از آن فهرستى از مطالب جلد اول را معرفى مى نمايد که برخى از آنان عبارت اند از: ترجمه احوال و تاريخ حيات ابو الفتوح رازى، مختصات نسخ خطى و چاپى تفسير، سبک و خصوصيات دستورى و لغوى و املايى، ويژگى هاى تفسير ابو الفتوح مباحث تاريخى تفسير. نگارنده، ذيل معرفى جلد دوم کتاب تحقيق در تفسير ابو الفتوح ـ که درباره احاديث نقل شده در تفسير است ـ به چگونگى دسته بندى، ترجمه، استخراج منابع و تنظيم روايات اين بخش توسط نويسنده کتاب اشاره مى کند. نگارنده گزارش در ادامه به جلد سوم کتاب پرداخته و فهرست کلى جلد سوم را مطرح مى کند که برخى از فصل هاى آن عبارت اند از: وصيت يعقوب، موسى و کشتن قبطى و شعيب.
۴. ويژگى هاى نثرى تفسير ابو الفتوح رازى
بر اساس پايان نامه دکتراى حمود مراد ايرانى
مجتبى کاتب اصفهانى
نگارنده، در مقدمه اى به بيان جايگاه متون تفسيرى در کنار نثرهاى علمى، ادبى، صوفيانه، تعليمى و اخلاقى پرداخته و تفسير ابو الفتوح را به لحاظ ويژگى هاى نثرى و آرايه هاى ادبى، صرف نظر از جهات تفسير پژوهى، داراى اهميت ويژه مى داند و در ادامه آن، نظر برخى بزرگان را در اين زمينه مطرح مى نمايد. وى جايگاه بررسى متون کهن و ارزشى آن را مطرح و نکات بلاغى در نثر ابو الفتوح را طرح و بررسى مى نمايد.
نويسنده اين مقاله با اشاره اى کوتاه به نثر تفاسير از ديد سبک شناسى، ويژگى هاى نثرى قرن چهارم تا ششم را به صورت مفصّل بيان مى کند و در بخشى جدا به ذکر ويژگى هاى نثر روض الجنان مى پردازد و براى هر ويژگى نمونه هاى مثال مى زند. اشاره به کاربرد آرايه هاى ادبى و اشعار پارسى و تازى در روض الجنان، نشان از ذوق سليم و روح لطيف نويسنده دارد که در فصل هاى: استفاده از ضرب المثل، استفاده از تمثيل، واژگان ديرين و شيرين و ظرايف و طرايف املايى خود را بروز داده است.
۵. اخلاق در تفسير ابو الفتوح رازى
بر اساس گزينه تفسير روض الجنانِ احمد احمدى بيرجندى
گزارش، تحليل و توصيف: جواد صالحى
نويسنده گزارش در مقدمه به اهميت گرايش تربيتى و هدايتى در گرايشات تفسير و مفسران مى پردازد و يکى از کسانى که به مسائل اخلاقى اهمتام ويژه داشته را شادروان احمد احمدى بيرجندى معرفى مى کند. نگارنده انگيزه خود را در اين نوشتار بررسى اجمالى موضوع اخلاق در تفسير ابو الفتوح بيان مى کند و در آغاز به روال اصل کتاب، به شرح حال ابو الفتوح اشاره کرده و در ادامه به ذکر مباحثِ اخلاقى مى پردازد و شواهدى از روض الجنان براى آن ذکر مى کند. جايگاه و اهميت اخلاق، خلقِ نيکو، مقام توکل، اخلاص، صبر و تسليم، انفاق و مهمان نوازى، صدق، نماز، دوستان خداوند و پرهيز از حسد عناوين مباحث اخلاقى است که نگارنده مطرح مى کند و در ذيل هر يک از مباحث به طرح ديدگاه هاى ابو الفتوح مى پردازد.
۶. جايگاه ادبى روض الجنان
بر اساس پايان نامه ظرايف و طرايف نثر متون فارسى
مجتبى کاتب اصفهانى
نگارنده، در مقدمه، به پژوهش در متون تفسيرى و جلوه هاى گوناگون آنها اشاره مى کند و وجوه چهار بعدى ارزش تفسيرها را اين گونه بيان مى کند: ۱. ارزش ادبى تفسير، ۲. باورهاى عامى که مفسر داشته، ۳. باورهايى که متکى بر گرايش دينى مفسّر بوده، ۴. علوم و دانشى که مفسّر داشته است. و بيان مى دارد که اين چهار جهت به تفسير ويژگى خاصى مى بخشد. نويسنده در ادامه، گستردگى موضوعات ادبى در تفسير ابو الفتوح رازى را ناشى از دانش ابو الفتوح رازى مى داند.
نگارنده، پايان نامه آقاى ايرانى را مقايسه و تطبيق ميان سه تفسير: ترجمه منسوب به تفسير طبرى، تفسير کشف الاسرار ميبدى و تفسير روض الجنان معرفى مى کند و گزارش خود را تنها متکفل قسمت آخر مى داند. و جايگاه ادبى روض الجنان را در دو بخش ادب خاص و ادب عام مورد بررسى و مقايسه قرار مى دهد. نويسنده در بخش ادب خاص، به دانسته هاى لغوى يا واژه شناسى، بيان وجه تسميه نام ها، استشهاد به شعر تازى، استناد به آيات و احاديث، ضرب المثل ها و سروده هاى فارسى و تازى و مسائل عرفانى در تفسير مى پردازد. نگارنده در ادامه گزارش، در بخش ادب عام (ادبيات مردمى و عاميانه رايج در عهد ابو الفتوح)، باورهاى عاميانه دينى اجتماعى، رويکردهاى مهم در فهم قرآن و رويکرد انتقادى به قصص انبيا پرداخته و ديدگاه هاى ابو الفتوح رازى را در اين زمينه طرح و بررسى مى نمايد.
۷. ابو الفتوح رازى و مهارت ها وشگرفى هاى برابر سازى واژگان
بر اساس پايان نامه دکتراى محمّد مرادى ايرانى
محمّد على ملکى
نگارنده مقاله، ظرايف و طرايف زبانى و بررسى شيوه هاى واژه گزينى و برابر سازى در تفسير ابو الفتوح رازى را موضوع بحث خود قرار داده و آن را گزارشى تحليلى از گفتار پنجم پايان نامه آقاى محمّد مراد ايرانى مطرح مى نمايد. وى در اين مقدمه کوتاه، به توانايى ابو الفتوح رازى در گزينش واژگان فارسى براى مفاهيم بلند کلام خداوند اشاره مى کند. نويسنده در ادامه شيوه هاى واژه گزينى و برابر سازى، واژگان ديرين و شيرين، کاربرد واژگان در متن تفسير، غناى زبانى در برابر سازى ها، ويژگى هاى دستورى و زيبايى هاى صرفى، دگرگونى و اج ها و آواها در تفسير، وام گيرى از زبان عربى در برابر سازى و گونه هاى تازى گرايى در تفسير را به عنوان سر فصل بيان و در ذيل آن اشاره به شواهدى از تفسير ابو الفتوح مى نمايد.
۸. اهم انديشه هاى کلامى ابو الفتوح
بر اساس پايان نامه کارشناسى ارشد عبدالعلى عنايتى
فتح الله خدادى
نگارنده مقاله در شروع، به نحوه پيدايش و تکامل تفسير کلامى ميان دانشمندان مکاتب اسلامى اشاره مى کند و قرن پنجم و ششم اسلامى را از قرون طلايى رونق علم کلام مى داند. از سوى ديگر، ابو الفتوح رازى صاحب تفسير روض الجنان را مرتبط با مذاهب بسيارى چون معتزله، نجاريه، اصحاب حديث و اشاعره دانسته و زمينه طرح عقايد و دفاع از مکتب اهل بيت را براى وى فراهم مى داند و به اين دليل تفسير وى جامع مسائل کلامى و اعتقادى مطرح مى کند. وى اين مقاله را گزارشى تحليلى از پايان نامه آقاى عبدالعلى عنايتى عنوان مى کند و آن را پنج فصل و چهل بخش تنظيم نموده که حاوى مهم ترين نظريات کلامى رازى است. توحيد ذات و صفات الهى، افعال خداوند تعالى، نبوت، امامت و ايمان عناوين فصل هاى پنج گانه اين نوشتارند.
۹. نکات کلامى و اعقتادى از ديدگاه ابو الفتوح رازى
بر اساس پايان نامه کارشناسى ارشد آقاى حيدر بصير
گزارش و تحليل: غلامعلى سبحانى
گزارش پايان نامه کارشناسى ارشد آقاى حيدر بصير، عنوانِ مقاله نويسنده گزارش است. بخش سوم پايان نامه را ـ که به بررسى نکات کلامى تفسير ابو الفتوح تحت عناوين: تعريف کلام، ديدگاه هاى اشاعره، جبيره، معتزله و اصحاب معارف است ـ به خود اختصاص مى دهد. وى تحت عنوان بررسى کلام، تعريفى اجمالى از علم کلام و معرّفى بسيار مختصر و کوتاهى از فرقه اشاعره و معتزله نموده و ذيل هر موضوع کلامى، چند آيه به عنوان شاهد مثال ذکر کرده و تفسير ابو الفتوح را در آن مورد نوشته است.
نويسنده در ادامه، اهمّ موضوعات کلامى را بر مى گزيند و به طور مشروح، جذّاب و مفيد بيان مى کند. برخى انديشه هاى کلامى که ديدگاه هاى مکاتب مختلف در آن موضوع، در اين مقاله مورد بررسى قرار گرفته، از اين قرارند: خالقيّت، کلام الهى و قرآن، حقيقت ايمان، عدل الهى، توحيد ذاتى و صفاتى، بدا، احباط و تکفير. نويسنده پس از طى ديدگاه هاى مختلف، به نقد و بررسى نظريات پرداخته و در پايان، ديدگاه ابو الفتوح را در آن موضوع، مطرح و تحليل و بررسى نموده است.
۱۰. گزارش تحليلى قصص قرآن از تفسير ابو الفتوح رازى
بر اساس گزينه روض الجنان و روح الجنان احمد احمدى بيرجندى
گزارش، توصيف و تحليل: محسن ابراهيمى
نويسنده گزارش در پيش گفتار، اشاره به کتابِ آقاى احمد احمدى بيرجندى و بخش هاى تشکيل دهنده آن مى نمايد و در بخشى که به تفسير ابو الفتوح رازى، پس از ترجمه تفسير طبرى و تفسير اسفراينى و ديگر تفاسير، مى رسد، به شرح حال ابو الفتوح و سبک تفسير روض الجنان مى پردازد. بخش اولِ کتاب، کليات درباره شخصيت و ويژگى هاى مفسر است که در ذيل آن زندگى ابو الفتوح، نام صحيح و ويژگى هاى تفسير ابو الفتوح مطرح شده است.
قصص در تفسير ابو الفتوح و تحليل قصص عناوين بخش دوم کتاب است. نويسنده مقاله ادامه مباحث را در بخش سومِ گزارش به تحليل قصه هاى تفسير ابو الفتوح مى پردازد. نقدى بر کتاب گزينه روض الجنان، در پايانِ مقاله توسط نگارنده صورت گرفته است.
۱۱. گزارش و تحليلى از تفسير شناخت روش شيخ ابو الفتوح رازى در تفسير روض الجنان
بر اساس پايان نامه کارشناسى ارشد محمّد مهدى حقى
عبدالکريم کيوان نژاد
نويسنده در آغاز، کتاب محمّد مهدى حقى را ـ که پايان نامه کارشناسى ارشد وى است ـ معرفى مى نمايد که شامل دو بخش است. بخش اول در معرفى ابو الفتوح و چهار فصل و بخش دوم مآخذ احاديث و روايات تفسير ابو الفتوح رازى است. روش مفسر در تنظيم مطالب، جايگاه نقل در روض الجنان و دسته بندى روايات در تفسير، جايگاه علوم قرآنى و جايگاه مباحث کلامى عناوين مباحثى است که نويسنده مطرح مى کند.
۱۲. روش ترجمه و تفسير آيات در روض الجنان ابو الفتوح رازى و مقايسه آن با روش هاى ديگر
بر اساس پايان نامه ظرايف و طرايف نثر متون تفسيرى
غلامعلى سبحانى
نگارنده اين مقاله، نوشته خود را گزارش و تحقيقى درباره بخشى از کتاب (گفتار سوم) ـ که درباره ظرايف و طرايف ترجمه ابو الفتوح نگاشته شده است ـ معرفى مى نمايد. در ادامه به جهت گيرى هاى گوناگون مفسران، ترجمه واژه به واژه و برابرگذارى ها و ترجمه و پيوند آن با زبان و زبان شناسى مى پردازد.
نويسنده در ادامه، جدولى جهت مقايسه ترجمه تفسير طبرى و ترجمه رازى طراحى کرده که در خور تحسين است و پس از شناساندن تشابه ترجمه جرجانى با ترجمه رازى، تفاوت ترجمه روض الجنان و تفسير طبرى را مورد توجه خود قرار داده است.
نويسنده، سپس جدول موارد اختلاف ميان ترجمه رازى با ترجمه طبرى را طراحى کرده، که در مقايسه ميان ترجمه ها به خواننده کمک وافرى مى نمايد.
وى تحت عناوين برابر سازى هاى الفاظ قرآنى، روش تفسيرى، مباحث لغوى و ملاحظات نحوى، بيان احکام فقهى و حديثى پرداختن به مباحث کلامى ابو الفتوح رازى را مورد کنکاش قرار داده است و به نکات ظريفى از تفسير اشاره مى کند.
(۹ و ۱۰)
تفسير نورٌ على نور
(تعليقات علاّمه شعرانى بر روض الجنان و روح الجنان)
به کوشش: محمّد صادقى ـ عباسعلى مردى
قم: دار الحديث، اول، ۱۳۸۴، ۲ ج ۱۴۴۸ ص، وزيرى.
پديد آورندگان، در پيشگفتار دراز دامن کتاب، ابتدا به معرفى شيخ ابو الفتوح رازى پرداخته و سپس منابع شرح حال وى را معرفى مى کنند.
در ادامه مى افزايند که افزون بر اين منابع مى توان به نوشته آقاى دکتر عسکر حقوقى اشاره کرد، که در کتابى سه جلدى با عنوان تحقيق و تفسير ابو الفتوح رازى، به تفصيل، به شرح حال ابو الفتوح و واکاوى تفسير او پرداخته است. تعليقات مرحوم محدث ارموى در تعليقات النقض نيز در بازنمودن ابهاماتى از شرح حال ابو الفتوح اهميت دارد.
سپس به معرفى و شرح حال علاّمه شعرانى صاحب حاشيه و تعليقات بر تفسير ابو الفتوح مى پردازند و آثار وى را بر مى شمارند. در ادامه، چندين نمونه از تعليقات علاّمه شعرانى بر تفسير ابو الفتوح رازى آمده است.
سپس شيوه کار در تفسير نورٌ على نور: (تعليقات علاّمه شعرانى بر روض الجنان) بيان شده و نکاتى را يادآور شده اند.
يکى از مزاياى اين تعليقات آن است که آخرين اثر مرحوم علاّمه شعرانى است. او پس از چاپ تفسيرهايى چون تفسير منهج الصادقين، مجمع البيان، و کتاب هاى روايى از جمله: وافى، شرح ملاّ صالح مازندارانى بر اصول کافى و ... با کوله بارى از تجربه و علم اندوزى و جمع معلومات اقدام به نشر اين تفسير کرده است که جاى جاى اين تعليقات بيانگر ژرف نگرى و دقت آن بزرگمرد است.
مجموعه نورٌ على نور، به ترتيب سوره هاى قرآن تنظيم شده و آيات مورد بحث در هر تعليقه آورده شده است. گاهى متن مورد نظر در روض الجنان طولانى بوده يا متنِ تقطيع شده، ابهام داشته است، که در اين صورت متن طولانى را تلخيص کرده و داخل قلاب آورده اند و يا براى رفع ابهام و ارتباط متن با تعليقات شعرانى مطالبى داخل قلاب افزوده اند.
در مواردى لغتى بارها ذيل آيات مختلف معنا شده است که در اين گونه موارد، سعى کرده اند به جز بار اول، بقيه موارد را حذف کنند.
آنها تعليقات علاّمه شعرانى را شماره گذارى کرده اند تا اولاً ارجاع به آنها آسان باشد و ثانياً در «فهرست موضوعى» از آنها استفاده شود و به جاى شماره صفحه به شماره تعليقه اشاره شود.
مبناى تجزيه اين مجموعه در دو جلد، چاپ بيست جلدى مشهد بوده است؛ بدين صورت که تا پايان جلد دهم اين چاپ در جلد اوّلِ تفسير نورٌ على نور و از آغاز جلد يازدهم تا پايان جلد بيستم در جلد دوم آورده شد. شايان ذکر است که مؤلف نيز تفسير را در بيست جلد قرار داده است.
در مورد شماره آيات قرآن نيز مبناى شماره گذارى، چاپ بيست جلدى روض الجنان است که بر مبناى قرآن هاى رايج، يعنى رسم عثمان طه مرتب شده که البته در چاپ علاّمه شعرانى شماره آيات اندکى با چاپ مشهد متفاوت است.
شروع کتاب با مقدمه عالمانه علاّمه شعرانى است که به تأليف شيخ ابو الفتوح رازى پرداخته و بعضى اصطلاحات عصر وى را بر مى شمارد.
پايان بخش مقدمه علاّمه شعرانى معرفى نسخ تفسير ابو الفتوح است و بعد از آن متن کتاب ـ که حدود سه هزار تعليقه را در بر دارد ـ آغاز مى شود.
در پايان کتاب چند فهرست تنظيم و گنجانده شده است:
الف. موضوعات: فهرست موضوعى شامل همه موضوعات تعليقه هاى علاّمه شعرانى به ترتيب الفبايى است و شماره تعليقه مقابل آن ذکر شده است. موضوعاتى از قبيل: تراجم، تاريخ، نقد حديث، نقد تفسير ابو الفتوح رازى، تصحيح متن تفسير ابو الفتوح، تفسير علمى، تفسير قرآن، توجيه عبارات ابو الفتوح، توحيد، فقه انديشه سياسى، اديان، فلسفه، قرائت، قصص انبيا، نجوم و هيئت ....
ب. لغات و ترکيبات: شامل لغات و ترکيباتى است که علاّمه شعرانى در تعليقات ترجمه و توضيح داده است بسيارى از اين لغات و ترکيبات که علاّمه شعرانى در تعليقات ترجمه و توضيح داده است بسيارى از اين لغات و ترکيبات امروزه کاربرد ندارند. لغاتى از قبيل: ادر، ادره، ادعياء، ازغ، اسکفه، اُستُره، افلاختن، اقابله، اقوا، کتراث، بجاردن، تاسه، تاغ، تامور، تپنچه، خلنج، خَلوق، فروختار و ....
ج. کتاب ها: شامل کتاب هايى است که نامشان در متن نورٌ على نور آمده است.
(۱۱)
مجموعه مقالات کنگره شيخ ابو الفتوح رازى (ج ۱) (روش تفسيرى)
جمعى از فضلا و نويسندگان
قم: دار الحديث، اول، ۱۳۸۴، ۴۲۴ ص، وزيرى.
يکى از مهم ترين دستاوردهاى علمى کنگره بزرگداشت ابو الفتوح رازى نگارش مقالات سودمندى درباره تفسير روض الجنان و شخصيت ابو الفتوح و ديگر آثار اوست که در مجلدات مختلف مجموعه مقالات به چاپ رسيده است. در اينجا به معرفى اين مقالات پرداخته مى شود.
۱. ابو الفتوح رازى و تفسير ثعلبى
رضا استادى
همواره يکى از پرسش هايى که ذهن محققان را بر خود مشغول داشته، ميزان تأثير پذيرى تفسير ابو الفتوح رازى از تفاسير بيش از خود و تأثير گذارى در تفاسير پس از اوست. در اين مقاله به بررسى رابطه اين تفسير با ديگر تفاسير پرداخته، اين تفسير را با تفسير ثعلبى مقايسه نموده است.
نگارنده، ضمن معرفى تفسير ثعلبى با مقايسه اجمالى ميان دو تفسير بدين نتيجه رسيده است که تفسير ثعلبى از مصادر تفسير روض الجنان است. وى معتقد است که اگر بگوييم ابو الفتوح رازى با حذف بخشى از تفسير ثعلبى و افزودن مطالبى به آنچه در تفسير ثعلبى و تفسير تبيان شيخ طوسى بوده، اين دو تفسير را تکميل و نيز ترجمه کرده است، داورى بعيدى نکرده ايم.
۲. انوار عرشى در گويش فارسى (تفسير ثعلبى مأخذ برخى روايات روض الجنان)
على عليزاده
در اين نوشتار، تعدادى از احاديث تفسير روض الجنان گلچين شده و در متون اوليه آن قرار داده شده تا هم دقت و ظرافت در ترجمه احاديث ـ که يکى از ترجمه هاى کهن پارسى است ـ نمايان گردد و هم متون آن در دسترس جويندگان باشد. از آنجا که يکى از منابعى که ابو الفتوح در نقل احاديث مورد استفاده قرار داده، تفسير الکشف والبيان، معروف به تفسير ثعلبى بوده، در اين نوشتار بيشترين، تلاش بر آن بوده که رواياتى گزيده شود که از تفسير ثعلبى اخذ شده است.
۳. بررسى تطبيقى تفسير تبيان و تفسير روض الجنان
حميد رضا اسلاميه
از ويژگى هاى تفسير ابو الفتوح آن است که از تفاسير پيش از خود بهره زيادى برده است؛ اما جز در موارد اندکى، نام مفسران را ذکر نمى کند. اگر محققى به بررسى روش تفسيرى ابو الفتوح همت گمارد و نيم نگاهى به تفسير تبيان نمايد، در خواهد يافت که او در تفسير خود از تفسير شيخ طوسى متأثر بوده است.
نويسنده، پس از معرفى تفسير شيخ طوسى به مقايسه اجمالى با دو تفسير و اثبات اجمالى تأثيرپذيرى ابو الفتوح از تفسير تبيان پرداخته است. او در ادامه، به مقايسه تفصيلى دو تفسير با بررسى تفسير آيات و سوره هاى مبادرت ورزيده، در پايان نتيجه اين مقايسه ها را بيان داشته است.
۴. پژوهش تطبيقى بين تفسير ابو الفتوح رازى و تفسير فخر رازى (امامت)
مهدى حقيقت خواه
آنچه اين مقاله در صدد بررسى آن است، مقايسه اى نسبتاً جامع بين تفسير روض الجنان و تفسير مفاتيح الغيب است.
در اين نوشتار، مباحثى در زمينه آشنايى با اين دو تفسير و ويژگى هاى آن بيان شده تا به طور اجمالى، رويکرد و سبک و روش اين دو تفسير در روشن کردن مراد از آيات واضح شود. سپس تفاوت آن دو بيان شده است.
نويسنده با مقايسه هر دو تفسير، شباهت هاى و افتراقات آن دو را روشن ساخته، و به بررسى مسئله امامت در هر دو پرداخته است.
نويسنده به اين نتيجه رسيده است که هر دو تفسير سبکى تقريباً يکسان داشته، در مباحث اختلافى بين شيعه و سنى با هم اختلاف دارند.
۵. تفسير گازر خلاصه تفسير ابو الفتوح رازى
غلامرضا گلى زواره اى
در اين مقاله، ضمن معرفى تفسير ابو الفتوح و بيان خصوصيات آن و مقايسه آن با تفسير گازر و بيان آنکه اين تفسير خلاصه روض الجنان است، به شيوه تلخيص آن اشاره کرده و از اين که تلخيص به وسيله يک يا چند نفر صورت پذيرفته سخن به ميان آورده، سيد گازر را معرفى نموده است. در بخش پايانى مقاله به چاپ و تصحيح تفسير گازر اشاره شده است.
۶. نتايج تفسير قرآن به قرآن در تفسير ابو الفتوح رازى
دکتر عباس مصلايى پور يزدى
اين نوشتار تلاشى است براى دستيابى به ضوابط و راهکارهاى يافتن نظاير آيات و نيز نتايج به کارگيرى روش تفسير قرآن به قرآن بر مبناى تفسير گرانقدر روض الجنان. تکرار چند واژه بعينه، تکرار يک واژه بعينه، تکرار مشتقات يک واژه، مشابهت معنوى و ارتباط موضوعى، به نظر نگارنده مقاله مهم ترينِ راهکارهاى يافتن نظاير آيات نزد شيخ ابو الفتوح رازى است. او معتقد است که تبيين و تفصيل مجملات قرآن کريم، بيان دقايق و ظرايف آيات و بالأخره بيان نکات متعدد ادبى مهم ترين نتايج و دستاوردهاى اعمال شيوه تفسير قرآن به قرآن نزد شيخ ابو الفتوح رازى است.
۷. جايگاه سنت و حديث در تفسير ابو الفتوح رازى
دکتر کامران ايزدى مبارکه
ابو الفتوح رازى، به عنوان يکى از برجسته ترين مفسران اماميه در قرن ششم، عنايت ويژه اى به روايات معصومان در تفسير خود داشته و به آن به عنوان منبعى اصيل در تفسير نگريسته و از اين منبع بهره هاى فراوان برده است. او در تفسير خود به ۲۰۱۷ حديث استناد کرده است که مى تواند جايگاه والاى سنت و حديث را در تفسير ابو الفتوح رازى نشان دهد.
در اين مقاله، با ذکر موارد متعددى از نقل روايات معصومان در تفسير مذکور، سعى شده تا جايگاه اين منبع در تفسير روض الجنان از ابعاد گوناگون بررسى شود.
۸. اسرائيليات و ابو الفتوح رازى
دکتر سيد کاظم طباطبايى ـ معصومه خاتمى
پديد آورندگان مقاله، ضمن بيان ويژگى هاى تفسير ابو الفتوح، در صدد بوده اند تا شبهه اى را درباره راهيابى اسرائيليات در اين تفسير بررسى کنند. ايشان، پس از نقل فرازهايى از مطالب اين تفسير و بررسى روايات اسرائيلى در آن و طبقه بندى آنها بر اين باور رسيده اند که ابو الفتوح در مقايسه با مفسرانى ديگر چون: طبرى و ابو اسحاق ثعلبى به اسرائيليات با ديدى منطقى تر مى نگرد و به آسانى زير بار خرافات و روايات ناپسند نمى رود؛ در عين حال نمى توان گفت تفسير او به کلى از روايات اسرائيلى پيراسته است.
۹. نقل و نقد اسرائيليات در تفسير ابو الفتوح رازى
دکتر محمّد تقى ديارى بيدگلى
نگارنده در اين نوشتار بر آن است که اولاً، موضع گيرى ابو الفتوح را در قبال روايات اسرائيلى ـ که عمدتاً از طرق عامه نقل شده ـ مشخص سازد. ثانياً، ميزان اثر پذيرى وى را از جامع البيان طبرى در زمينه داستان هاى اساطيرى قرآن، بويژه اسرائيليات بررسى نمايد.
او پس از نقل فرازهاى از روض الجنان و مقايسه آن با تفسير طبرى نتيجه مى گيرد که بدون شک، ابو الفتوح در نگارش تفسير خود از تفاسير عامه، بويژه طبرى و ثعلبى، بهره برده و احياناً متأثر بوده است. همچنين در مواردى ديدگاه طبرى و مخالفان شيعه را درباره داستان هاى اسرائيلى نپذيرفته است و حتى نقد آنها بيش از نقل صرف آنهاست.
۱۰. روايات ابو هريره در تفسير ابو الفتوح رازى
حامد بهرامى
در اين مقاله، ضمن اشاره به جايگاه تفسير ابو الفتوح رازى در ميان تفاسير قرآن و انگيزه مؤلف از نگاشتن آن و معرفى ابو هريره، به نقل برخى از روايات ابو هريره در تفسير ابو الفتوح رازى پرداخته و در مقام چرايى ورود آنها در يک تفسير شيعى نتيجه گرفته است که هر چند ابو الفتوح رازى محققى با انصاف است، اما در دفاع از عقايد و انديشه هاى اماميه محکم و استوار است و با توجه به عصر وى و حکميت انديشه هاى اهل سنت، او با زيرکى تمام در لا به لاى مباحث تفسيرى، ضمن طرح مباحث فقهى و کلامى اماميه، به دفاع از آنان پرداخته است و در اين راه تلاش نموده تا از روايات اهل سنت، خصوصاً ابو هريره بهره برد؛ گرچه وى از اين جهت پيوسته مورد انتقاد هم مسلکان خود بوده، اما با توجه به موقعيت وى نمى توان چندان بر وى خرده گرفت و او را ملامت کرد.
۱۱. دفاع از روايات تفسيرى
مهدى حسينيان قمى
ابو الفتوح رازى به نقل روايات در تفسير آيات بسيار اهتمام داشته است. پرداختن به روايات چنان براى وى مهم بوده است که در مقدمه تفسيرش مى نويسد: «و چاره نباشد که از طرح اخبار که لايق باشد به آيت و معنى او».
روايات نقل شده در اين تفسير را شبهاتى مورد تهديد قرار داده است. نگارنده اين مقاله بر آن بوده تا به اين شبهات پاسخ دهد و با دفاع از روايات تفسيرى، پشتوانه اين بخش از تفسير را محکم سازد و راه را براى بهره مندى بيشتر از احاديث تفسيرى هموار سازد.
نويسنده، پس از بيان نياز به روايات تفسيرى ابتدا به طرح شبهات مى پردازد و سپس به پاسخگويى بدانها مبادرت مى ورزد.
(۱۲)
مجموعه مقالات کنگره شيخ ابو الفتوح رازى (ج ۲)
(روش تفسيرى)
جمعى از فضلا و نويسندگان
قم: دار الحديث، اول، ۱۳۸۴، ۳۳۶ ص، وزيرى.
۱۲. جامعه پردازى در تفسير ابو الفتوح رازى
رضا بابايى
نويسنده در اين مقاله بر آن است تا انگيزه مؤلف از نگارش تفسير را بنماياند. به اعتقاد وى هر چند تفسير نگارى امرى ارادى است، اما ويژگى هاى زمانى و مکانىِ مفسر او را بر آن مى دارد که به نگارش تفسير قرآن بپردازد. او در تبيين نظر خويش به بيان اوضاع عصر وى پرداخته و آورده است که ابو الفتوح رازى، علاوه بر انگيزه هاى علمى در تفسير، در پى مردمى تر کردن اين علم نيز بوده است. بدين رو، تفسير خود را به زبان و در حال و هوايى مى آفريند که هم پسند خواص باشد و هم فوايد آن، گروه هاى ديگرى از مردم را بهره رساند. و سپس به پاره اى نمونه ها و نشانه ها در تفسير او اشاره مى کند که اين سمت و سو را تأييد مى کنند.
۱۳. هنر نثرپردازى در ترجمه رازى
محمّد على کوشا
در اين مقاله ترجمه سه سوره حمد، بقره و آل عمران در تفسير ابو الفتوح رازى، در مقايسه با ترجمه سورآبادى و ميبدى مورد بررسى و ارزيابى قرار گرفته و نقاط قوّت و ضعف هر کدام بيان گرديده است. نويسنده، ابتدا وجه تمايز اين سه ترجمه را ـ که آنها را از ديگر ترجمه هاى قديمى متمايز مى سازد ـ بيان مى دارد و سپس مقاله خويش را با نقل فرازهايى از اين تفاسير و مقايسه آنها ادامه مى دهد.
۱۴. ويژگى هاى دستور تفسير روض الجنان
دکتر محمّد ايرانى
تفسير روض الجنان علاوه بر جنبه تفسير در ادب فارسى نيز جايگاهى والا دارد و نمونه اى زيبا اثر نثر پارسى سده ششم هجرى است.
نويسنده اين مقاله به بررسى جنبه هاى ادبى و ويژگى هاى دستورى تفسير ابو الفتوح پرداخته و در پايان آن به نتايجى در خور دست يافته است. اين نتايج چنين اند:
با نگاهى به ساختار دستورى اين تفسير نامور و بررسى ويژگى هاى آن در سطح صرفى و نحوى به اين برآيند مى رسيم که در نثر ابو الفتوح و البتّه در مباحث لغوى، فقهى و کلامى، عبارات شيوا، واژگان کهن، دستورمندى جملات و عوالم گسترده و فضاهاى شورانگيز شاعرانه، اندک ياب است؛ در حالى که در قصه هاى مندرج در متن تفسير، اين ويژگى ها به وضوح ديده مى شود.
هر چند که گاهى ابو الفتوح، کلمات ويژه تازى و به ويژه قيود را، بى آنکه دليل خاصّى در ميان باشد و يا ضرورت و الزامى در کار، در جملات فارسى به کار مى دارد، اما با اين حال کثرت واژگان تازى به شيوايى و دل انگيزى نثر لطمه نزده، ابو الفتوح از هنجار دستور زبان فارسى عدول نکرده است.
با وجود نثر روان، ساده و بى آرايه و پيرانه اين تفسير، ترديدى نداريم که ابو الفتوح، اگر خود اراده مى کرد از پرداختن به نثر موزون و حتّى مصنوع و آوردن سجع و موازنه ناتوان نبوده است؛ چنانکه وى در آغاز برخى فصل هاى کتاب، البتّه به صورتى نادر، نثرى نزديک به نثر ميبدى در کشف الاسرار و شبيه به کلام خواجه عبدالله انصارى دارد، و چه بسا ذوق و شوق و شميم عارفانه از آن هويداست.۱
۱۵. ويژگى هاى نثر ابو الفتوح رازى
دکتر على رضا نبى لو
در اين مقاله ويژگى هاى سبکى تفسير ابو الفتوح رازى به شکل التقاطى (ويژگى هاى شخصى و دوره اى) مورد بررسى قرار گرفته است.
ابتدا کلياتى درباره تفسير و سبک و زيان آن مطرح مى شود. در اين قسمت از ديدگاه هاى فضلايى که درباره زبان و سبک اين تفسير تحقيق کرده اند، بهره گرفته شده است. بعد از کليات، به ويژگى هاى زبانى (آوايى، لغوى، نحوى ـ دستورى) تفسير ـ که بحث اصلى مقاله است ـ و سپس به ويژگى هاى ادبى و فکرى آن پرداخته شده است.
۱۶. بررسى سبک تفسيرى ابو الفتوح رازى
حشمت الله آذر مکان
تفسير ابو الفتوح رازى، علاوه بر ارزش هاى گوناگون از جمله ارزش تفسيرى، دينى و مذهبى، از نظر ادبى نيز داراى اهميت است. از لابه لاى اين اثر ارجمند نکات سبک شناسانه مهمى را مى توان استخراج کرد. نويسنده مدعى است که اگر استقراى تامى صورت پذيرد، بسيارى از لغات اصيل فارسى بازشناخته خواهد شد.
وى سپس، به شيوه سبک شناسان، سبک اين کتاب را در سه سطح کلى زبانى، ادبى و فکرى بررسى کرده و بيشتر بر جنبه هاى ادبى و زبانى تأکيد کرده است.
۱۷. بازتاب امثال عربى در تفسير ابو الفتوح رازى
دکتر عباس نقيئى
ابو الفتوح رازى براى تأثير گذارى بيشتر تفسير خود، از همه عناصر ادبى، از جمله امثال عربى و فارسى کرده است. استفاده از زبان کهن فارسى و آميختگى آن به عبارات فنى و گاه ديرياب عربى موجب شده که اين تفسير، بيشتر مورد توجه و مراجعه اديبان قرار گيرد.
در اين مقاله، به ذکر مهم ترين امثال عربى ـ که در مجلدات مختلف اين تفسير مورد استفاده قرار گرفته ـ به شکل الفبايى و با بيان فضاى کاربرد اين امثال پرداخته شده و مبناى آن نمايه تفسير روض الجنان چاپ آستان قدس رضوى بوده است.
۱۸. ادبيات ابو الفتوح رازى
حسين عظيم زاده
در اين نوشتار، پس از بيان ديدگاه عالمان درباره ابو الفتوح، به بررسى صنايع لفظى در روض الجنان، خصوصيات دستورى، لغوى و سبک تفسير، کاربرد اشعار فارسى در تفسير و ارزش ادبى آنها پرداخته و نمونه هايى از کاربردهاى مختلف آن مورد اشاره قرار گرفته است.
سپس نويسنده، به اشعار و شواهد عربى تفسير اشاره کرده و خلاصه و گزيده اى از ترجمه اشعار را در چاپ دوازده جلدى مرحوم شعرانى ارائه نموده است.
۱۹. کارکرد واژگان ديرينِ در گزارش نامه مينوى
دکتر محمّد ايرانى
متون کهن فارسى، ميراث ارزشمند پيشينيان دانشور و نيکان انديشمند ما به شمار مى آيند. اين آثار بازمانده، شايسته ترين نمايندگان زبان و ادبيات و حتى فرهنگ ادوار خويش اند. از ميان اين عرايس پارسى، دسته اى شاهد پر تراز و بنازند که چون پرى رويان، هنوز از پريدگان رازند. اين دفاتر قدسى که ترجمان جان جهان اند، گزاره ها و تفسير قرآن اند.
بر هر برگ از اين نامه هاى نگارين، چندين و چند واژه ديرين و شيرين، خوش نشسته و به تردستى تمام، نقش بسته است.
ميناگران سخن در گزارش اين نامه مينوى، هر واژه طرفه را با ظرافت و لطافت خاصى، به پک دستى و امانت به کار داشته اند تا از اين راه حلاوت کلام عالى را با طروات زبان پارسى در هم آميزند.
براى سنجش عيار سخن اين سره گويان و طرز نگارش تفاسير آنان از کلام الله، به ناگزير مى بايد به شناخت شيوه هاى واژه گزينى، براى سازى و بازيگردانى آواها، در اين آثار روى آورد.
در بررسى سبک شناسانه يک اثر ادبى، مطالعه ويژگى هاى زبانى (لغوى، آوايى، و نحوى)، يکى از وجوه قابل پژوهش است. اساساً زبان و کارکردهاى آن در سطح واژه سازى، آواشناسى و ساختار نحوى جمله ها، از مميّزه هاى شناخت سبک نثر يک اثر است. به انگيزه مطالعه زبانى ـ لغوى متون منثور کوشش شده است تا در اين مقاله، نمونه هايى از واژگان کهنه و سره پارسى از کهن ترين تفسير شيعى، يعنى تفسير گرانقدر روض الجنان و روج الجنان ابو الفتوح رازى، فراروى علاقه مندان نهاده و شناسانده شود.
۲۰. آيه بسم الله الرحمن الرحيم در تفسير ابو الفتوح رازى
دکتر شاهرخ محمّد بيگى
شيخ ابو الفتوح رازى به توضيح و تفسير آيت تسميه عنايتى ويژه داشته است. در اين مقاله ديدگاه ابو الفتوح درباره ويژگى هاى گوناگون اين آيه درج شده و چنين نتيجه گيرى شده است:
۱. ترجمه اين آيه را به دو صورت آورده است:
الف) به نام خداوند بخشنده مهربان، ۸۱ مرتبه
ب) به نام خداوند بخشاينده مهربان، ۳۱ مرتبه
۲. براى کلمه «آيه» چهار معنى ذکر کرده است:
الف) علامت؛ ب) رساله؛ ج) جماعت؛ د) عجيبه.
۳. بر طبق اخبار و روايات، براى قرائت آيه بسمله ثواب و فضيلت قايل است.
۴. براى تفسير آيات قرآن چهار وجه قايل است و آيه بسمله را جزء آيات محکم معرفى نموده است.
۵. بين تفسير و تأويل آيات قرآن قايل به فرق است و اين گونه تعريف نموده است:
الف) «تفسير علم سبب نزول آيه باشد و علم به مراد خداى از آن لفظ تعاطى آن نتوان کردن، الاّ از سماع آثار».
ب) «تأويل چون کسى عالم باشد به لغت عرب و علم اصول را متقن باشد، او را بود که حمل آيه را بر محتملات لغت کند چون قطع نخواهد کردن در اصول و بر احتمال بخصوص و قطع نکند و بر مراد خداى، الاّ به دليل».
۶. «بسم الله الرحمن الرحيم» يک آيه از هفت آيه فاتحة الکتاب و جزء آيات قرآن مجيد و نيز يک آيه از ديگر سُوَر قرآن است.
۷. بر طبق روايات، جهر به «بسم الله الرحمن الرحيم» را در نمازها و مواضع جهر، واجب و در مواضع اخفاتِ قرائت، مستحب دانسته است.
۸. در توضيح و تفسير آيه «بسم الله الرحمن الرحيم» در سوره حمد به تفصيل به اين مباحث پرداخته است:
الف) معانى حروف «باء» و رسم الخط آن؛
ب)تفسير کلمه «اسم» وبحث استدلالى راجع به اشتقاق آن؛
ج) تفسير کلمه «الله» و بيان اقوال علما درباره اشتقاق آن؛
د) تفسير کلمات «رحمن» و «رحيم» و بيان تفاوت معنايى اين دو با يکديگر بر اساس علم صرف، اخبار و روايات، اقوال علما.
۲۱. معرفى اجمالى سوره هاى قرآن در ابو الفتوح رازى
مهدى عسکر آبادى
ابو الفتوح در مقدمه کوتاه و پر مغز تفسير خود به پاره اى از مطالب علوم قرآنى ـ که سهمى به سزا در فهم قرآن کريم دارد ـ اشاره مى کند. مقدمه ابو الفتوح شامل هفت فصل مى باشد:
۱. اقسام معانى و مفاهيم قرآن و وجوه تفسير؛
۲. اقسام آيات قرآن: محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ، عام و خاص؛
۳. نام هاى قرآن و معانى آنها؛
۴. در معنى سوره و آيه و کلمه و حرف؛
۵. در ثواب خواننده قرآن؛
۶. فضل علم قرآن و رغبت در وى؛
۷. معنى تفسير و تأويل.
ابو الفتوح با خاتمه اى بسيار مفيد و کوتاه نيز در بيان اقوال در مورد تعداد آيات در مکاتب مختلف، تعداد سُوَر، تعداد سور مکى و مدنى، تعداد کلمات و حروف قرآن و حکمت تکلف شمردن آنها، تفسير شريف خود را به پايان مى رساند. از اين رو نگارنده در اين مقاله بر آن بوده تا با بهره گيرى از ديدگاه هاى شيخ ابو الفتوح رازى، و نيز برخى محققان معاصر، به موضوعات زير بپردازد.
۱. نام سور؛ ۲. ساير اسامى سوره؛ ۳. ترتيب نزول؛ ۴. تعداد آيات هر سوره؛ ۵. تعداد کلمات و حروف هر سوره؛ ۶. مکى و مدنى بودن سور.
به علاوه، اين مطالب در پايان اين مقاله در قالب جدول آمده است.
(۱۳)
مجموعه مقالات کنگره شيخ ابو الفتوح رازى (ج ۳) (مباحث کلامى)
جمعى از فضلا و نويسندگان
قم: دار الحديث، اول، ۱۳۸۴، ۴۷۲ص، وزيرى.
۱. ابو الفتوح رازى و پاره اى از مسائل کلامى
جعفر سبحانى
نويسنده در پيش گفتارى به بيان شرح احوال ابو الفتوح پرداخته و نيز بيان مى دارد که در نيمه نخست قرن ششم چهار تفسير بزرگ به رشته تحرير درآمده است که دوتاى آنها بر مشرب شيعى و دوتاى ديگر بر مشرب سنّى نگارش يافته است. نويسنده معتقد است تفسير ابو الفتوح اقيانوسى از معارف موجود در آن روز است و در اين مقال به بيان ادله و برداشت هاى کلامى ابو الفتوح از آيات قرآنى مى پردازد که به شرح زير است:
۱. مراتب توحيد، ۲. برهان تمانع، ۳. اسم غير مسمّاست، ۴. تقسيم اسماء، ۵. ايمان از روى جبر فاقد ارزش است، ۶. افعال بشر و مشيّت خدا، ۷. رؤيت خدا در آخرت، ۸. حدوث کلام خدا، ۹. تکليف فقط در اين دنياست، ۱۰. ابطال جبر و تفويض، ۱۱. براى محال، ۱۲. مسائلى در توبه، ۱۳. مسائلى در امر به معروف و نهى از منکر، ۱۴. حقيقت عدل الهى در روز جزا.
۲. مذاهب کلامى تفسير ابو الفتوح رازى
مهدى فرمانيان
نويسنده، ضمن بيان مکاتب گوناگوى که در طول تاريخ اسلام ظهور کرده اند، به نقد و بررسى ديدگاه ابو الفتوح رازى درباره سه فرقه مجبّره، اصحاب حديث و معتزله در تفسير خود اشاره مى کند که در قرن پنجم و ششم با آنها در ارتباط بوده است. سپس به عنوان مقدمه و به اختصار، درباره حديث افتراق و بعضى فرق ديگر مانند: خارج، قدريّه، جهميّه، نجاريه، مفوّضه، اهل سنت مباحث کوتاهى آورده و فهم مطالب مطرح در تفسير ابو الفتوح را منوط به ذکر اين مطالب مى داند. نويسنده در ادامه نيز به بيان برخى مفاهيم و اصطلاحات کلامى مانند: تشبيه و تجسيم خداوند، نظريه کسب، تکليف ما لا يطاق، مفهوم ايمان، رؤيت الهى، هدايت و ضلالت وجوه ضلال در قرآن، مشيّت و اراده الهى، حدوث و قدوم قرآن مى پردازد.
۳. مرورى بر آراى کلامى ابو الفتوح رازى
دکتر محمود يزدى مطلق (فاضل)
نويسنده، تفسير روض الجنان را مهم ترين اثر ابو الفتوح دانسته است و او را متکلّمى آگاه به بسيارى از مسائل کلامى و اعتقادى عصر خويش مى داند. و ضمن مقايسه اى بين تفسير تبيان و تفسير ابو الفتوح رازى، و اشاره به مشابهت هاى فراوان ميان اين دو تفسير بزرگ شيعه، چنين نتيجه مى گيرد که مبانى کلامى ابو الفتوح رازى مبتنى بر کتاب الهى و عقل است که نماينده اين فکر، علماى بزرگ شيعه بوده اند و شيخ طوسى چهره برجسته آنان است. نويسنده ادّعا مى کند که پس از مطالعه جزء به جزء تفسير روض الجِنان و فيش بردارى از مباحث کلامى آن، آراى ابو الفتوح رازى را با آراى شيخ طوسى در تفسير تبيان مقابله کرده و ضمن اين بررسى به موضوعات زير برخورد که شايسته تحقيق بوده است.
نظر و تأمل، بطلان تقليد در اصول عقايد، ضرورت اقامه برهان براى معرفت الهى و ردّ نظريه اصحاب معارف، مباحثى است که در «بخش اول: عقل» به آن مى پردازد. توحيد ذات و صفاتى الهى، عدل و افعال الهى، نبوت، معاد نيز سرفصل هاى ادامه اين مقاله اند که مباحث مهم کلامى در ضمن آن بحث و بررسى و نيز نظريه ابو الفتوح در پايان هر مبحث به هرماه ادّله آن آمده است.
۴. درنگى بر عقيده «بدا» و نظر ابو الفتوح
على رضا هزار
نگارنده مقاله در مقدمه به بيان معناى بَدا پرداخته و نيز انگيزه خود را از نگارش، بيان نظريه مرحوم ابو الفتوح رازى درباره مقوله بدا و اندکى هم تحليل آن عنوان مى کند. وى سپس اين واژه را از دانش واژه هاى شرعى بيان مى کند که پيامبر صلى الله عليه وآله نيز به کار برده است. نگارنده اقسام قضاى الهى را مستند به روايات و آيات بيان کرده و به طرح ديدگاه هاى دانشمندان شيعه در مسئله بدا مى پردازد و در کنار نظريه ابو الفتوح، ديدگاه شيخ صدوق و آية الله خويى را مطرح مى کند.
نويسنده مدعى است در ميان دانشمندان شيعه تنها دو بزرگوارند که ديدگاه منفى و منکرانه به بدا دارند. يکى ابو الفتوح رازى است و ديگرى خواجه نصير الدين طوسى. وى سپس محورهاى تحليل نظريه ابو الفتوح رازى را بيان کرده و نيز پاسخ هاى دانشمندان به اين نظريه را به شيوه هاى روش تأويلى و روش تفسيرى بيان مى کند.
۵. احباط و تکفير از ديدگاه انديشمندان اسلامى و شيخ ابو الفتوح
غلامعلى غلامعلى پور (يعقوبى)
نويسنده در شروع مقاله، بحث احباط و تکفير را يکى از مباحث مهم اصولى اعتقادات و کلام مى داند و به ريشه يابى لغوى و اصطلاحى احباط و تکفير از منابع مهمّ لغت و تفسير و کلام مى پردازد. سپس در فصل ديگر، آراى متکلّمان در اثبات يا ابطال احياط را مطرح مى کند و به ديدگاه ابو الفتوح رازى درباره احباط مى پردازد. روش ابو الفتوح در تفسير آيات احباط، پاسخ به استدلال معتزله، ديدگاه وى در مورد کفر و ارتداد، ديدگاه ابو الفتوح درباره تکفير و عوامل احباط و تکفير از سرفصل هاى اين نوشتار است.
۶. اهل بيت عليهم السلام در تفسير ابو الفتوح رازى
رقيّه صادقى نيّرى
نگارنده در شروع، شيخ ابو الفتح رازى را از نسل يکى از صحابه معروف پيامبر کرم صلى الله عليه وآله معرفى و تفسير ابو الفتوح را يکى از قديمى ترين تفاسير فارسى شيعه عنوان مى کند و مطلب مطرح شده در اين زمينه را در تفسير به سه بخش تقسيم مى کند:
۱. آياتى که سبب نزول آنها حادثه اى بوده که براى على عليه السلام يا اهل بيت عليهم السلام روى داده است.
۲. آياتى که اختصاصاً به فضايل على عليه السلام اشاره مى کند.
۳. آياتى که به فضايل اهل بيت عليهم السلام به طور کلى پرداخته است.
على فدايى پيامبر، على سردمدار انفاق کنندگان، اطاعت على همگام با اطاعت پيامبر، على محسود حاسدان، بخش هايى از مبحث اول است ... در بخش دوم (آيات مربوط به فضايل اختصاص على عليه السلام) مباحث چون: بى مبالاتى امام على عليه السلام به مرگ، گواهى على معادل گواهى هفت قرشى، راه يافته ترين انسان ها، امام على عامل به آيه صدقات، آل عمران على است و برتر از داوود و خضر بحث و بررسى شده است. نگارنده در پايان مقاله (بخش سوم)، آياتى که به فضايل اهل بيت مى پردازند را دسته بندى و مطرح مى نمايد. صراط مستقيم، صراط محمّد و آل محمّد است، اهل بيت علت خلقت ومظهر اسماى متجلى بر آدم، اهل بيت بهترين امت، اهل بيت حبل الله المتين، حب اهل بيت، برترين حسنه، پيشگامان در امور خير و ذوى القربى همان ائمه اند عناوين مباحث اين بخش اند.
۷. جايگاه اهل بيت عليهم السلام و صحابه در تفسير ابو الفتوح
حميد رضا اسلاميه
نگارنده در مقدمه، ويژگى تفسير ابو الفتوح نسبت به تفاسير قبل از آن را مباحث مربوط به اهل بيت و امامت حضرت على عليه السلام و گستردگى طرح آن مباحث مى داند و سپس مقاله خود را در سه بخش عنوان مى کند.
۱. مباحث مربوط به جايگاه و ذکر مناقب اهل بيت در روض الجنان. نويسنده در اين بخش ابتدا به طور کلى آياتى را که ابو الفتوح در ذيل آنها به مناقب اهل بيت عليهم السلام پرداخته و از مبانى شيعه دفاع کرده است، تقسيم مى کند و سپس شواهدى از جزءهاى مختلف قرآن ذکر کرده و در پايان بخش، شواهدى را از اين تفسير در مورد برترى اهل بيت بر خلفا آورده است.
۲. مباحث مربوط به جايگاه صحابه در اين تفسير و ذکر مواردى از مناقب صحابه. نويسنده در اين بخش لغزش هاى ابو الفتوح را در بحث صحابه به تصوير مى کشد؛ مثل اين که ابو الفتوح حکايتى يا روايتى به ظاهر اخلاقى ـ تربيتى نقل مى کند که در ضمن آن، منقبتى به يکى از صحابه نسبت داده و به نحوى تطهير شده است.
۳. بررسى علت مطرح کردن جايگاه اهل بيت و صحابه در تفسير و علّت ذکر مناقب صحابه. نگارنده در اين بخش، با بررسى زمان و شرايط محيطى ابو الفتوح، به اين سوال پاسخ مى دهد که چرا مباحث مربوط به اهل بيت در اين تفسير رونق دارد و چرا در موارد محدودى ايشان به منقبت صحابه پرداخته است.
۸. حضرت مهدى (عج) در تفسير ابو الفتوح رازى
عبد الکريم عبد اللّهى
نويسنده در آغازِ مقاله، مستند به رواياتِ متواترى از پيامبر گرامى صلى الله عليه وآله ضرورت وجود امام زمان(عج) را اثبات مى کند.
در ادامه آياتِ مورد استنادِ «ايمان به غيبت مهدى، مشخص نبودن زمان ظهور، کشته شدن دجّال به دست مهدى(عج)» به ضميمه تفسير ابو الفتوح در ذيل را مطرح مى کند.
نگارنده در ادامه مبحث، آياتِ قابل استناد به موضوعات: دوازدهمين جانشين پيامبر، يکى شدن دين ها، نشانه هاى قيامت و ظهور، ختم خلافت با صاحب الزمان(عج)، نويد چيرگى اسلام در جهان، مهدى دوازدهمين امام دين قيّم، مهدى (عج) آخرين امام، بيت المقدس در عصر ظهور، وارث زمين و مباحثِ مهم ديگرى نيز مطرح مى شود.
۹. عصر مهدويت در تفسير ابو الفتوح رازى رحمه الله
على اصغر رضوانى
نويسنده، طى پيش گفتارى، اصل ظهور حضرت مهدى(عج) در آخر الزمان و پايان تاريخ بشر در روى کره زمين را از جمله مباحث مهم بحث مهدويت ذکر مى کند و يادآور مى شود که عصر طلايى، همان دوره اى که زمين پُر از عدل و داد خواهد شد، همين دوره است ونيز بيان مى کند که در اين نوشتار به گوشه اى از بيانات ابو الفتوح در اين موضوع مى پردازد.
ايمان به مهدى(عج)، ايمان به غيب است، مستضعفان وارثان زمين، عصر غلبه اسلام بر ساير اديان و طول عمر حضرت مهدى عناوين برخى مباحث مقاله است که در آن ضمن استناد به آيه مربوطه تفسير شيخ ابو الفتوح را نيز طرح و بررسى نموده است. نگارنده در ادامه، به اين سؤال مشهور «دجّال کيست؟» با نقل نظريه ابو الفتوح در اين زمينه مى پردازد و سپس کلام ابو الفتوح را توضيح داده و تحليلى جامع درباره دجال مى نمايد. سپس نزول عيسى در آخر الزمان را بحث و بررسى مى نمايد. در پايان به نقل از ابو الفتوح موقعيت انسان ها در عصر ظهور حضرت مهدى(عج) را بيان مى نمايد.
۱۰. تصوير شيطان در تفسير روض الجنان ابو الفتوح رازى دکتر مهدى جلالى
نگارنده، در شروع مقاله، عصرِحيات مؤلف تفسير روض الجنان را دوره برازندگى و کمال يافتگى زبان درى و او ج اعتلاى شعر و نثر پارسى مى داند و مهم ترين تفسير اين دوره خاص را تفسير گرانقدر روض الجنان و روح الجنان ـ که توسط شيخ ابو الفتوح رازى به سامان يافته است ـ مى داند. و ادعا مى کند اين اثر، صرف نظر از يک تفسير قرآن شايستگى آن را دارد که به عنوان متن پارسى و مجموعه اى کامل و عزيز الوجود همپاى متون معتبر نثر فارسى جاى خاص خود را باز يابد.
عناوينِ منشأ وجودى ابليس، ساختارشناسى کلمه ابليس، کفر ابليس و عصيان جاودان او، فريبکارى ابليس و فريفتگى بشر و هبوط ابليس به زمين، از جمله مباحثى است که نويسنده مطرح کرده و در ضمنِ طرح آيات قابل استناد به آن، عين کلامِ شيخ ابو الفتوح را در آن بحث آورده است. شيطان مانع خير و احسان و نيز رفيقى نا رفيق، وسوسه انگيزى و گمراه گرى اهريمن، تمثّل بشرى اهريمن نيز عنوان سر فصل هاى ديگر اين مقاله است.
عناوين بسيار جذّاب و بکر ديگرى توسط نگارنده اين مقاله بحث و بررسى شده که به چند نمونه آن اشاره مى کنيم: محدوديت نفوذ شيطان در انسان، شيطان و رخنه در آسمان و برادران اهريمن و دوستان ديو.
(۱۴)
مجموعه مقالات کنگره شيخ ابو الفتوح رازى (ج ۴) (فقه، عرفان، تاريخ، کتابشناسى و...)
جمعى از فضلا و نويسندگان
قم: دار الحديث، اول، ۱۳۸۴، ۳۸۰ ص، وزيرى.
۱. احکام کيفرى قرآن در مکاتب فقهى اسلامى به روايت ابو الفتوح رازى
حسين سليمانى
نگارنده مقاله در مقدمه، تسلّط ابو الفتوح بر فقه و علوم مختلف را چشمگير مى نماياند و در اين نوشتار بر آن است که احکام کيفرى قرآن را به ويژه از ديدگاه صاحبان مکاتب فقهى اهل سنّت ـ که در تفسير شريف روض الجنان آمده است ـ بيان کند؛ يعنى احکام باب هاى حدود، قصاص وديات.
نويسنده، در ادامه به ذکر برخى از صحابه، تابعين و فقهايى که در تفسير ابو الفتوح از آنها ذکر رأى شده است، مى پردازد. بخش اولِ مقاله ـ که حدود را در بر دارد ـ با تعيين چهار بزه، که صراحتاً در قرآن نهى و براى آنها مجازات تعيين شده است شروع مى شود. سرقت، محاربه، زنا و قذف. برخى از احکام کلى اى ـ که درباره همه حدود است ـ توسط نويسنده اين گونه بيان مى شود: اجرا کننده حدود، نحوه اقامه حد، نقش توبه. ماهيت حدود. عناوين موضوع سرقت در نوشته نويسنده به اين شرح است: الف. شرايط سرقت مستوجب حد؛ ب. احکام سرقت؛ ج. اثبات سرقت؛ د. حد سرقت؛ ه. فلسفه مجازات سرقت؛ و: نقش توبه در اجراى حد. تحت عنوان محاربه، تعريف محارب، حد محاربه و نقش توبه در مجازات محارب، را بيان مى نمايد. تعريف زنا و موجبات حد، اثبات زنا، اقسام حد زنا، ساير احکام زنا، کيفيت اقامه حد و ساير جرايم جنسى عناوين سرفصل هايى است که نويسنده در ادامه بحث به آن پرداخته است. اينک به طور اختصار به عناوينِ فصل هاى بخش دوم اين نوشتار (قصاص) مى پردازيم:
قصاص نفس که عناوين آلت قتل، آلت قصاص، فلسفه قصاص، شرايط قصاص، شرکت در قتل، فرزند کشى، اولياى دم، مطالبه ديه در قتل و معاوت در قتل را در بر دارد. تنوّع و جامعيّت عناوين و نيز مباحثِ تکميلى ذکر شده نويسنده در تحت هر عنوان، نشان از تسلّط کامل وى بر موضوعات مطروح دارد. نگارنده در ادامه بحث (ديات) مباحث قتل غير عمد، ديه اعضا، اقسام جراحات و ميزان ديه اعضا را مطرح مى کند. نويسنده با چيرگى تمام، نظريه هاى مختلف در موضوعات فوق را عنوان و در پايان هر فصل، نظر ابو الفتوح رازى را نيز مطرح و نقد و بررسى مى نمايد.
۲. پژوهشى فقهى در تفسير ابو الفتوح رازى
نوروز على حاجى آبادى
نويسنده در آغاز مقاله، به نقشِ کليدى قرآن در احکام اشاره دارد و در ادامه به رواج آيات الاحکام نويسى ميان دانشمندان اسلامى توجّه کرده و اولين آيات الاحکام را به گفته صاحب الذريعة به ابو النصر محمّد بن سائب نسبت داده است. او پس از اين مقدمه، به معرّفى اجمالى ابو الفتوح و تفسير پر ارزش وى مى پردازد و در ادامه، به نمونه هايى از تأثيرپذيرى روض الجنان از تبيان اشاره مى کند؛ در شيوه فقه پژوهى ابو الفتوح، به ويژگى هاى مباحث فقهى روض الجنان اشاره مى کند و بيان اقوال عامه، استدلال بر روايات، ذکر منفردات شيعه، استدلال به اجماع، تقسيم احکام، و بيان اسرار عبادات را از ويژگى هاى تفسير ابو الفتوح بيان مى کند.
۳. آراى اصولى ابو الفتوح در تفسير روض الجنان
سيد حسين هاشمى نصر آبادى
نگارنده در مقدمه مقاله اشاره به جامعيّت ابو الفتوح در علوم مختلف دارد و نيز از ابو الفتوح هم نقل مى نمايد که چون قرآن مشتمل بر همه علوم است، پس کسى که مى خواهد قرآن را تفسير کند، بايد جامع علوم باشد؛ تا جايى که در اصول و فقه تسلّطِ کامل به آراى مختلف دانشمندان آن رشته داشته باشد.
نويسنده در اين مقاله ابتدا مسئله اصولى را مطرح مى کند، بعد از آن اگر ابو الفتوح رازى بحث مستقلى در آن موضوع داشته باشد، مطرح و سپس به چگونگى کاربرد آن در تفسير آيات مى پردازد. لازم به ذکر است که نگارنده تنها برخى از مسائل اصولى را به صورت اجمالى مطرح مى کند و ديگر آنکه نگارنده تأکيد مى کند که تنها منبع اين نوشتار، تفسير روض الجنان و روح الجنان فى تفسير القرآنِ ابو الفتوح است. حقيقت شرعيه، علامت حقيقت و مجاز، استعمال لفظ در کثر از معنى، دلالت امر بر وجوب، امر به شىء نهى از ضد مى کند، امر عقيب حظر، دلالت نهى بر حرمت، دليل الخطاب، عام و خاص ظواهر قرآن، خبر واحد، اجماع، قياس، تأخير بيان از وقت حاجت و نسخ از جمله سرفصل هاى مطرح شده در اين مقاله ذکر شده است. وى در بيان مقاله به فرق بين نسخ و بدا و تخصيص هم اشاراتى دارد.
۴. عرفان و تصوف در تفسير ابو الفتوح
قاسم جوادى
نويسنده در مقدمه بحث، به چگونگى شکل گيرى انديشه هاى عرفانى، کلامى و فلسفى در طول تاريخِ جامعه اسلامى پرداخته و نتيجه مى گيرد که اولين کسى که در ميان شيعه اثناعشريه، مباحث عرفانى و صوفيانه را وارد نوشته هاى خود کرده، ابو الفتوح رازى است. وى سپس اقوال دانشمندان را در مورد عرفان و تصوف بيان داشته و به گفته خود، براى روشن شدن موضوع، نکات زير را توضيح و بررسى مى نمايد.
صوفيه و شريعت، صوفيان و گسترش اسلام، نقش صوفيه در حيات اجتماعى ـ سياسى جامعه، صوفيه و اهل بيت، عرفان و کسب و صوفيان و کرامت. سپس نويسنده جايگاه تصوف و اقوال صوفيه در تفسير روض الجنان را مطرح مى کند. بخش اول مقاله با عنوانِ نقل قول ابو الفتوح رازى از عرفا و صوفيه با عنوان اهل اشارت است و در بخش دوم، اقوال تعدادى از عرفا و صوفيه در روض الجنان به همراه آيه مورد بحث، گردآورى شده است. در ادامه نوشتار به نقل قول از يک عارف و صوفى در تفسير بعضى آيات بر مى خوريم. رابعه عدويه، جنيد بغدادى، ابو عبد الرحمن السلمى، عبدالله بن مبارک، سفيان ثورى، سهل بن عبدالله تسترى، ابراهيم ادهم، محمّد بن على الترمذى، ابو الحسين نورى الحسينى انطکى، حاتم اصم، عمر بن عبدالعزيز، يحيى بن معاذ، ذو النون مصرى و فضيل ابن عياض از جمله کسانى هستند که قول و رأى آنان نقل شده است.
۵. قصه آغاز وحى
سيد ابراهيم علوى
نويسنده، ابو الفتوح رازى را حق بين، روشنگر و دانشمند مى خواند و ادامه مى دهد که وى اسرائيلياتى را که وارد کتاب تفسير شده، پيرايش کند.
داستان آغاز وحى، مسئله وحى و بعثت پيامبر از مباحث بسيار حسّاس و دقيق تاريخ اسلام و سيره رسول کرم صلى الله عليه وآله است. نگارنده پس از بيانِ کامل اين داستان به بررسى حال رجال و راويان نخستينِ آن قصّه ها مى پردازد.
۶. تجلى حضرت خضر در تفسير ابو الفتوح رازى
سيد جليل ساغروانيان
نويسنده در مقدمه اى جامع، شخصيت حضرت خضر را اسطوره اى مذهبى که هاله اى از اعتقادات و قداست ها و باورهاى افسانه مانند برگرد خود دارد، مى نماياند و در ادامه، خضر را شخصيت مجهول الحقيقتى مى داند که معتقد است تحقيق درباره او به هيچ پاسخ صحيحى که مبتنى بر مقدمات علمى دقيقى باشد، نمى توان دست يافت.
نويسنده، تفسير ابو الفتوح را يکى از متون معتبر و مهم شيعه در قرن ششم مى داند و در اين تفسير در تحليل يازده آيه قرآن، از خضر و ماجراها و داستان هاى مربوط به او ياد شده که نويسنده سعى مى کند تمامى وقايع و داستان ها را بيان مى کند. ۱. پيامبرى حضرت خضر؛ ۲. زندگى جاويد حضرت خضر؛ ۳. علم و جايگاه حضرت خضر؛ و برخورد حضرت خضر با شخصيت هايى مانند حضرت على عليه السلام، پيامبر و حضرت موسى، از جمله داستان هايى است که نويسنده ذکر مى کند.
۷. نگاهى به باورهاى عاميانه در تفسير روض الجنان
دکتر محمّد ايرانى
نگارنده در پيش درآمدى کوتاه، انگيزه نگارش مقاله را موجز و مفيد چنين بيان مى کند:
«باورهاى عاميانه يا غير علمى که در محدوده ادبيات مردمى است، را در انواع و مراتبى ويژه گرد آوريم و جداگانه به مطالعه هر دسته بپردازيم.»
نويسنده در مقدمه بحث خود به تفاوت ميان اصطلاحات عاميانه و باورهاى عاميانه پرداخته و سخن خود را به باورهاى مردمى معطوف مى دارد. و در ادامه، مراد خود را آن دسته باورهايى معرفى مى کند که جنبه عام يافته و مفسّر اين باورها را از منشأ قرآنى و يا روايى نگرفته است.
نگارنده در آغازِ بحث وعده داده که، به باورهاى عاميانه دينى ـ اجتماعى پرداخته و عناوين داستان عصيان آدم و حوّا، قصه انس آدم با حوّا، تفاوت زمان پيدايى روح در جنين دختر و پسر و وجه تسميه رمضان موضوعات اصلى آن را تشکيل مى دهند.
سپس وى بارهاى عاميانه ـ صوفيانه را مدّ نظر قرار مى دهد و داستان هايى از قبيل: تمثّل گناه آدم به صورت حيوانات و قصه خبيب بن عُدى الانصارى از صحابه رسول خدا صلى الله عليه وآله را مورد نقد و بررسى قرار مى دهد. نگارنده در ادامه بحث، باورهاى عاميانه و شبه علمى درباره جهان هستى را مطرح و تعداد عوالم و جهان هاى مخلوق و قصه چگونگى آفرينش آسمان و زمين و سخنى درباره طبقات زمين را بحث و بررسى مى نمايد. وى در پايان، باورهاى عاميانه درباره اعداد، ايّام و مواليد ثلاثه را بيان مى کند و اعداد نمادين ايام هفته و نوبت خلق و باورهاى عاميانه درباره طبيعت و مسايل طبيعى از جمله سرفصل هاى اين نوع باورهاى عاميانه قرار گرفته است.
۸. شناخت ابو الفتوح رازى، و سيرى در مکالمات حسنيّه
مهدى عسکر آبادى
نويسنده، تحت عنوان نياى ابو الفتوح، به بررسى خاندان وى و دوران حيات اجداد وى پرداخته و وقايع تاريخى آن را از کتب معتبر نقل و بيان نموده است و در پايان بحث، جهت آشنايى بهتر خوانندگان، نسب نامه وى را به تصوير کشيده است. ولادت، وفات و مزار وى نيز مورد مناقشه است، ولى مشايخ و استادان وى در منابع، بى کم و کاست ذکر شده است.
نويسنده سپس به ذکر شاگردان ابو الفتوح مى پردازد و نيز شهرت والقاب وى را در فصل ديگرى مطرح مى کند. در ادامه به يکى از تأليفات منسوب به ابو الفتوح به نام مکالمات حُسنيه اشاره مى کند که ابتدا اين کتاب عربى بوده و ابراهيم استرآبادى آن را به فارسى برگردانده است. آغازِ ترجمه کتاب، چنين است: «روايت است از ... شيخ ابو الفتوح رازى مکى رحمه الله روايت کند که در زمان دولت و ايام خلافت هارون الرشيد ...» مردى بازرگان و از مشاهير بغداد بود که شهرت تمام به محبت خاندان طبين داشت و ...
۹. مکالمات حُسنيه
محمّد رضا زادهوش
نويسنده در آغاز بحث، پيشينه مکالمات و گفت وگوهاى مشابه کتابِ موردِ نظر را مطرح و به چند نمونه اشاراتى دارد. در ادامه موضوعِ کتاب را گفت وگو و مناظره ميان کنيزى شيعى به نام حسنيّه و گروه فراوانى از دانشمندان سنّى به سرکردگى ابراهيم بن خالد عوفى از پيشوايان معتزله در حضور هارون الرشيد خليفه عباسى بيان مى دارد. سپس در عناوين نام هاى کتاب، آغازها، گفت وگو کنندگان، مؤلّف و مترجم به شناساندن هر چه بيشتر کتاب به خواننده کمک مى نمايد. نويسنده در ادامه، مباحث مختلفى از قبيل چرا هارون؟ چرا ابو الفتوح؟ زبان کتاب، اصالت کتاب و غفلت ها را مطرح و بيان مى نمايد. در پايان به معرفى يکصد و دوازده نسخه خطى وهفده چاپ مختلف آن اشاره مى نمايد. نيز سه ترجمه و سه تلخيص از اين کتاب را به خوانندگان معرفى مى نمايد.
۱۰. دستنويس هاى روض الجنان و روح الجنان
سيد محمّد حسين حکيم
نگارنده در مقاله خود به معرّفى بيش از پنجاه دستنويس خطىِ کهنه و نو از تفسير ابو الفتوح رازى مى پردازد. نويسنده مدّعى است در جست وجوى ميان فهارسِ موجود کتب خطى، پنجاه و هفت دستنويس را شناسايى کرده بيست وهشت نسخه از آن را مربوط به پيش از سال هزار هجرى دانسته است.
۱۱. امينان وحى (روايات روض الجنان در کتاب مستدرک نورى)
على عليزاده
نويسنده در آغاز بحث خود، پس از ذکر اهميت و استوارى تفسير ابو الفتوح، ضرورت تعريب برخى روايات ذکر شده در تفسير ابو الفتوح در زمان هاى مختلف گذشته و توسط دانشمندان مختلف اشاره مى کند و در پىِ اين بحث، نقل به معنا در حديث را امرى جايز دانسته و براى آن شرايطى را نقل مى کند. نگارنده مقاله در ادامه به ادله عقلى و نقلى در جواز نقل به معنا پرداخته و در پايان چهل روايت از تفسير ابو الفتوح رازى را ـ که در مستدرک الوسائل نورى تعريب شده است با ذکر منبع و سند آن، نقل مى نمايد.
۱۲. جايگاه زن در تفسير ابو الفتوح رازى
مهدى مهريزى
نگارنده در شروع بحث، نگاهى اجمالى به آيات قرآنى درباره زن مى اندازد و مباحث زير را مطرح مى کند:
۱. اصول کلى قرآن درباره زن و خانواده؛ شخصيت تکوينى زن، سير و سلوک معنوى زن، خانواده و مشارکت اجتماعى از جمله سرفصل هايى هستند که در اين فصل مورد بحثِ نويسنده قرار گرفته اند.
۲. اختلافات زن و مرد در قرآن؛ در اين فصل نيز مسائل اختلافى زن و مرد، مستند به آيات آنها ذکر شده است. موضوعاتى از قبيل: خلقت زن از مرد، نشو و نما در حليه، عظيم بودن مکر زنان، قواميت مردان، برترى مردان به عنوان درجه، حرث بودن زنان، گواهى زنان، تفاوت ارث، تعدد زوجات و حجاب عناوين مطرح شده در اين بخش اند.
نويسنده مقاله در ادامه، به گونه شناسى تفاسير قرآن در مسأله زن مى پردازد و چهار نوع تفسير در اين موضوع دسته بندى مى نمايد.
وى سپس به مسأله زن در تفسير ابو الفتوح پرداخته و ادّعا مى کند که اين تفسير، از سنخ تفاسير غالب دوره هاى پيشين است که با همان نگاه رايج سنتى آيات قرآنى را تفسير کرده است. نگارنده براى روشن شدن مطالب هجده مطلب از اين تفسير را در حوزه مسائل زنان انتخاب کرده و به اجمال گزارشى مى نمايد.
(۱۵)
مأخذشناسى ابو الفتوح رازى
محمّد نورى
قم: دار الحديث، اول، ۱۳۸۴، ۹۴ ص، وزيرى.
کتاب حاوى گزارش تطبيقى و توصيفى از آثار ابو الفتوح و آنچه درباره ابو الفتوح و در قالب کتاب، مقاله، پايان نامه و يا ضمن کتاب ها، به فارسى، عربى و برخى زبان هاى اروپايى، تا کنون عرضه شده است.
مطالب کتاب در دو فصل عرضه شده است: در فصل اول، آثار ابو الفتوح (قطعى الانتساب، مشکوک، منتسب و منحول)، که هر اثر در دو قسمت معرفى شده؛ ابتدا، مشخصات صورى و ظاهرى و چاپى آثار معرفى، آن گاه محتواى کتاب گزارش شده است. در اين فصل همچنين، آثار مرتبط با آثار ابو الفتوح معرفى شده است.
و در فصل دوم، آثار قلمى و مکتوب درباره ابو الفتوح شناسانده شده است.
اين معرفى هم در دو قسمت صورى و محتوايى صورت گرفته است. آثار درباره ابو الفتوح به ترتيب: الف. کتاب ها، ب. پايان نامه ها، ج. مقالات، مرتب شده است و کتاب ها به ترتيب تاريخ زندگى نويسندگان آمده است و بخش هاى بعدى بر اساس الفبايى نام خانوادگى نويسندگان.
(۱۶)
فهرست هاى مجلدات بيست گانه روض الجنان و روح الجنان (ج۱)
(نمايه موضوعى)
اصغر ارشاد سرابى
قم: دار الحديث، اول، ۱۳۸۴، ۲۵۶ ص، وزيرى.
از آنجا که سه چاپ اول (پنج جلدى، ده جلدى، دوازده جلدى) تفسير ابو الفتوح رازى فاقد فهرست هاى فنى است و چاپ اخير (بيست جلدى آستان قدس رضوى) نيز نمايه موضوعى ندارد و فهرست هاى هر جلد آن، به تفکيک، و در پايان همان جلد چاپ شده است، تهيه نمايه موضوعى و فهرست هاى فنى، براى استناد، از اين تفسير ضرورى مى نمود. بدين خاطر، پديد آورندگان اين اثر، آن را در سه جلد فراهم آوردند.
اين جلد ـ که جلد نخست از آن مجموعه است ـ به نمايه موضوعى مطالب موجود در تفسیر اختصاص يافته است.
اين فهرست موضوعى، کشف المطالب تفسير ابو الفتوح رازى محسوب مى شود و مانند اغلب فرهنگ هاى لغت فارسى به ترتيب حرف اول کلمه، به شيوه الفبايى، تنظيم شده است. مدخل هاى اصلى با خطى درشت آمده و سپس يک يا چند کلمه به عنوان فرعى در ذيل آن، داخل پرانتز قيد شده و شماره جلد و صفحه با خطى ريزتر در مقابل آن آمده است.
(۱۷)
فهرست هاى مجلدات بيست گانه روض الجنان و روح الجنان (ج۲)
فهرست هاى عمومى و فنى
به کوشش: اصغر ارشاد سرابى ـ محمّد عليدوست
قم: دار الحديث، اول، ۱۳۸۴، ۵۴۴ص، وزيرى.
دومين جلد از مجموعه فهرست ها به فهرست هاى عمومى و فنى اختصاص يافته و در آن فهرست هاى ادغام شده هر بيست جلد (۱. احاديث و اقوال پيامبر صلى الله عليه وآله و ائمه عليهم السلام؛ ۲. نام هاى خاص؛ ۳. کتاب ها؛ ۴. اديان و مذاهب و اقوام، قبايل، طوايف، فرق؛ ۵. امکن؛ ۶. واژه هاى مشکول؛ ۷. امثال عربى؛ ۸. امثال فارسى؛ ۹. واژه نامه) به ترتيب الفبايى منظم شده که با طبيعت زبان فارسى و فارسى زبانان مأنوس تر و دستيابى به آن آسان تر است.
شماره جلدها به ترتيب و به صورت سياه و شماره صفحات هر جلد پس از دو نقطه آمده است. علامت نقطه ويرگول (semicoion) جلدها را از هم متمايز و جدا مى کند.
به سبب صبغه ادبى اين تفسير، در فهرست واژه نامه بيشتر مفردات فارسى و عربى به ويژه ترکيبات فارسى آورده شده تا هم پژوهندگان به گستردگى دايره واژگان آن وقوف يابند و هم نوعى کشف الکلمات براى سهولت دستيابى به آنها باشد.
احاديث و امثال، بدون اعراب فهرست شده و فهرست واژه هاى مشکول، مطابق متن تفسير ضبط شد، تا تفاوت هاى آوايى آنها در دسترس زبان شناسان و سبک شناسان باشد.
در فهرست واژه نامه و نام هاى خاص، چنانچه چند واژه يا نام خاص به نوعى با يکديگر مرتبط بوده، با نشانه ارجاع ( ) به همديگر احاله گرديده اند.
در فهرست نام هاى خاص، در صورتى که يک نامه به چند تن اطلاق شده است، با توضيحى مختصر از هم متمايز گرديده اند.
اگر يک واژه يا ترکيب به معانى گوناگون به کار رفته است، معناى آنها را به تفکيک نشان شده است.
برخى عدد و معدودهاى متن ـ که داراى ارزش هاى نمادين و اسطوره اى است ـ در بخش واژه نامه آورده شده است.
املا و ضبط واژه ها و ترکيب فارسى و عربى مطابق متن تفسير آمده، اما اگر واژه اى در صفحات و جلدهاى متفاوت، به دو صورت ـ وصل و فصل ـ آمده و اصل بر جدانويسى (فصل) گذاشته شده است.
درباره واژه يا نام خاصى در داخل پرانتز به توضيح پرداخته شده، براى جلوگيرى از تکرار از نشانه خط تيره استفاده شده است؛ مانند: آتش (درخت ـ )؛ شعيب (قوم ـ ).
(۱۸)
فهرست هاى مجلدات بيست گانه روض الجنان و روح الجنان (ج۳)
(فهرست اشعار عربى و فارسى)
به کوشش: على کبر زمانى نژاد ـ سيد محمّد باقر نعمتى
قم: دار الحديث، اول، ۱۳۸۴، ۴۹۶ص، وزيرى.
سومين جلد از مجموعه فهرست، به فهرست اشعار عربى و فارسى تفسير اختصاص يافته است. پديدآورندگان در مقدمه اى با بيان روند تصحيح اشعار در اين تفسير در چاپ هاى مختلف، به پاره اى از اشکالات در تصحيح اشعار در چاپ آستان قدس رضوى اشاره نموده اند و در ادامه نکاتى را بدين شرح يادآور شده اند:
۱. تنظيم فهرست اشعار عربى براى سهولت امر، بر مبناى حرف آخر بيت، بدون در نظر گرفتن حرف قافيه يا روىّ واقعى تهيه شده است.
۲. از آن جا که شعرى از اشعار عربى، اگر در بيش از يک جلد تکرار شده باشد ـ که بعضا يک بيت در بيش از ۷ الى ۸ جلد از مجلدات روض الجنان تکرار شده بود ـ بيتى از همه کامل تر و صحيح تر، و ترجمه اى گويا و زيباتر داشت، در همان مجلّد باقى گذاشتيم و مجلدات ديگر را به آن اضافه کرديم، بدين نحو که اگر بيتى از جلد هفتم انتخاب کرديم، و در مجلدات قبل از آن تکرار شده بود، در پاورقى اوّل مجلدات قبل از جلد هفتم را ثبت کرديم، سپس اگر در مجلدات بعد از آن هم تکرار شده بود، آن موارد نيز بعد از جلد هفتم اضافه کرديم.
۳. در موارد بسيارى اشعارى تنها يک کلمه يا يک حرف با هم فرق داشت، که به جهت حفظ امانت نسخه بدل ها، آن موارد را در داخل پرانتز جلوى همان کلمه اى که نسخه بدل آن بود اضافه کرديم مثلاً فإن (لئن) به اين معنا که «لئن» نسخه بدل «فإن» است و ....
۴. حروفچينى و تايپ ابتدايى فهرست اشعار از وى فهرست اشعارِ مجلدات بيست گانه چاپ بنياد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى ـ که در آخر هر جلد آمده بود ـ انجام گرفت.
۵. فهرست اشعار در دو بخش تنظيم شد؛ بخش اوّل: اشعار عربى، بخش دوم: اشعار فارسى.
(۱۹)
داستان هاى پيامبران بر گرفته از تفسير روض الجنان (دفتر اول)
(حضرت موسى و نوح عليهما السلام)
به کوشش: محمّد رضا موحدى
قم: دار الحديث، اول، ۱۳۸۴ ۱۵۲ ص، رقعى.
اين کتاب، گزيده اى است، باز نوشته از تفسير روض الجنان و روح الجنان که داستان حضرت موسى و نوح عليهما السلام را، آن گونه که در جاى جاى تفسير آمده، در خود جاى داده است. در اين بازنويسى بخش هاى ويژه اى از تفسير ابو الفتوح رازى ـ که به زندگى اين دو پيامبر و سرنوشت ايشان مربوط بوده از مواضع مختلف تفسير و بر مبناى اثرى که ساليان پيش مرحوم دکتر عسکر حقوقى به انجام رسانده، يک جا گرد آمده است و به زبانى ساده و نزديک به فهم و زبان امروزيان برگردانيده شده است.
در اين ساده سازى سعى بر آن بوده تا تنها عباراتى برگردانيده شود که براى خواننده امروزى ناآشنا يا نامفهوم باشد. واژگانى از متن که نياز به مراجعه به فرهنگ لغت داشته، در همان متن، معادل امروزى يافته است و تنها برخى واژگان يا اصطلاحات يا نام هاى خاص، در پاورقى توضيح داده شده است.
(۲۰)
داستان هاى پيامبران بر گرفته از تفسير روض الجنان (دفتر دوم)
(حضرت يوسف و سليمان عليهما السلام)
به کوشش: محمّد رضا موحدى
قم: دار الحديث، اول، ۱۳۸۴ ۱۴۴ ص، رقعى.
اين کتاب، گزيده اى است، باز نوشته از تفسير روض الجنان و روح الجنان که داستان حضرت يوسف و سليمان عليهما السلام را، آن گونه که در جاى جاى تفسير آمده، در خود جاى داده است. در اين بازنويسى بخش هاى ويژه اى از تفسير ابو الفتوح رازى ـ که به زندگى اين دو پيامبر و سرنوشت ايشان مربوط بوده ـ از مواضع مختلف تفسير و بر مبناى اثرى که ساليان پيش مرحوم دکتر عسکر حقوقى به انجام رسانده، يک جا گرد آمده است و به زبانى ساده و نزديک به فهم و زبان امروزيان برگردانيده شده است.
در اين ساده سازى سعى بر آن بوده تا تنها عباراتى برگردانيده شود که براى خواننده امروزى ناآشنا يا نامفهوم باشد. واژگانى از متن که نياز به مراجعه به فرهنگ لغت داشته، در همان متن، معادل امروزى يافته است و تنها برخى واژگان يا اصطلاحات يا نام هاى خاص، در پاورقى توضيح داده شده است.
۱. همان، ج ۱، ص ۱؛ ج ۲، ص ۲۳۲ ـ ۲۳۳.
