معرفى نشريات ويژه کنگره بزرگداشت شيخ ابو الفتوح رازى
الف. آينه پژوهش
سال شانزدهم، شماره چهارم، مهر و آبان ۱۳۸۴، پياپى ۹۴.
در اين شماره از دوماهنامه آينه پژوهش ـ که ويژه کنگره بزرگداشت ابو الفتوح رازى است ـ، علاوه بر سرمقاله،
مقالاتى با موضوع انديشه ها و آثار ابو الفتوح رازى به چاپ رسيده است که چکيده آنها بدين قرار است:
۱. برخى از انديشه هاى کلامى شيخ ابو الفتوح رازى
اکبر فايدئى
براى آشنايى با انديشه هاى کلامى اين دانشور شيعى گزيرى جز مرور صفحات تفسير او متصور نيست و بايد براى بيان طرحواره اى کلى از انديشه هاى اين چنينى وى بدان کتاب ـ که بخش اعظمى از آن به بيان احکام فقهى اختصاص يافته ـ مراجعه کرد.
نويسنده اين مقاله، پس از اشاره به روش هاى کلامى از ديدگاه ابن خلدون، نظرگاه هاى ابو الفتوح رازى را درباره مباحثى چون: اراده خداوند، امکان رؤيت خدا، کلام خدا، تکليف، هدف خلقت، رابطه عمل و ايمان، جبر در ايمان و کفر، ارتداد مؤمن، جبر و اختيار، بداء، توبه، امر به معروف و نهى از منکر و عدل خدا، با استفاده روض الجنان تبيين ساخته است.
۲. خاندان ابو الفتوح رازى در يک نگاه
احسان فتاحى
نويسنده اين مقاله، با بيان اين که خاندان ابو الفتوح رازى از خاندان هاى شيعى است که اصلى عرب نژاد داشته اند و از قبيله بنو خزاعه بودند که در اواخر قرن اول يا دوم هجرى به نيشابور آمدند، به معرفى قبيله بنو خزاعه پرداخته، سطورى درباره شخصيت هايى از اين خاندان چون: بديل بن ورقاء بن نوفل خزاعى، ابوبکر بن احمد بن حسين بن احمد خزاعى نيشابورى، ابو الفتح محسن بن حسين بن احمد خزايى نيشابورى، مفيد نيشابورى، ابو سعيد محمّد بن احمد بن حسين بن احمد نيشابورى، و پدر و فرزندان ابو الفتوح رازى قلمى نموده است.
وى ادامه مقاله را به زندگى ابو الفتوح و آثار وى اختصاص داده و در پى آن، به معرفى مشايخ و شاگردان او پرداخته است.
۳. شرح حال ابو الفتوح رازى
ابوالفضل عرب زاده
اين نوشتار به زندگى نامه ابو الفتوح رازى اختصاص يافته و بر اساس آنچه در منابع متقدم آمده، مطالبى را درباره وى نگاشته است. برشمارى اسامى عده اى از مشاهير خاندان ابو الفتوح از ديگر مطالب مقاله است. از نکات مفيد اين نوشتار، تهيه فهرستى از منابع شرح حال ابو الفتوح رازى است.
۴. شاگردان ابو الفتوح رازى
محمّد نورى
هر چند برخى از اسامى شاگردان ابو الفتوح رازى در مقالات پيشين يادآورى شده است، اما اين نوشتار به بيان زندگى چند تن از مشهورترين ايشان پرداخته، ابن شهر آشوب، منتجب الدين، شريف شرفشاه بن محمّد و ابو طالب نصير الدين عبدالله بن حمزه طوسى را به تفصيل معرفى نموده است.
۵. کلامِ «اهل اشارت» در تفسير روض الجنان
جويا جهان بخش
بر آشنايان با تفسير روض الجنان پوشيده نيست که بيان عبارات و حکايات صوفيان در اين تفسير، بسيار است. نويسنده اين مقاله، به بيان اختصاصات «تفسير اشارى» پرداخته، بر اين باور است که شيخ ابو الفتوح رازى از جهت نوع رويارويى اش با صوفيه با بسيارى از علماى پيش از خود و حتى هم روزگارانش تفاوت آشکار دارد. وى، بر خلاف کثيرى از شيعيان متقدم، به معارف صوفيانه و شمارى از مشاهير تصوف تا حدودى روى خوش نشان مى دهد، و ردپاى اين دلبستگى هايى از اين جنس در نوشتارش هويداست.
وى آن گاه، فرازهاى بسيارى در مقاله دراز دامن خويش از مطالب تفسير نقل مىکند. ابو الفتوح رازى در آشنايى تعبير اهل اشارت، يا تصريح به نام صوفيان به بيان ديدگاه هاى ايشان و نقل اقوال آنها پرداخته است.
۶. دکتر عسکر حقوقى و کتاب «تحقيق در تفسير ابو الفتوح رازى»
على اکبر زمانى نژاد
اين نوشتار ـ که پيشتر براى مقدمه تحقيق کتاب ياد شده آماده شده بود ـ به بيان زندگى نامه دکتر عسکر حقوقى پرداخته و ضمن ياد کرد از سال هاى علم آموزى و تدريس وى به برشمارى اسامى آثار او روى کرده است.
آن گاه، معرفى کتاب تحقيق در تفسير ابو الفتوح رازى را با بيان سبب و انگيزه تأليف کتاب آغاز نموده به نقد و معرفى آن مى پردازد و فهرستى از محتواى اين کتاب سه جلدى ارائه مى نمايد و شيوه تصحيح کتاب را متذکر مى گردد.
۷. مقايسه تفسير ابو الفتوح رازى با تفسير فخر رازى
مهدى حقيقت خواه
معرفى تفسير ابو الفتوح رازى و بيانِ تأثير اين تفسير بر تفاسير ديگر از بخش هاى آغازينِ اين مقاله است. نويسنده پس از تشريح همانند نبودن تفسير روض الجنان با ترجمه تفسير طبرى، به تشريح ويژگى هاى تفسير مورد نظر پرداخته و از جنبه هاى ادبى، روايى، کلامى و فقهى به بررسى آن اهتمام ورزيده است.
بخش بعدى مقاله به معرفى تفسير مفاتيح الغيب فخر رازى و نويسنده آن اختصاص يافته است. نگارنده، با بيان انگيزه فخر رازى از نگاشتن تفسير و جايگاه مفاتيح الغيب، سخن دانشوران را درباره آن نقل نموده است. بيان ويژگى هايى چون استفاده از منابع مختلف، جايگاه عقل در تفسير فخر رازى، ذکر قرائت هاى مختلف، توجه به جنبه هاى ادبى و ... از مباحثى اين بخش از مقاله است.
۸. گلگشتى در تفسير روض الجنان
محمّد رضا پاک
از آنجا که شکل گيرى برخى از مباحث کلامى در هر عصر با اوضاع سياسى، اجتماعى و فرهنگى همان عصر در ارتباط است، نويسنده ابتدا اوضاع سياسى، اجتماعى و فرهنگى رى در قرن پنجم و ششم هجرى را مورد بررسى قرار داده و آن دوران را عصر جنگ فرق کلامى نام نهاده است. تبيين جايگاه فرهنگى ـ اجتماعى ابو الفتوح و تأويل گرايى او و بيان دليل پارسى بودن زبان تفسير فصلى ديگر از نوشتار است.
سپس نويسنده، با بررسى چند مورد از ديدگاه هاى خاص فقه امامى ـ که از تفسير ابو الفتوح در چارچوب روايات اهل بيت عليهم السلام آمده است ـ و بيان ويژگى بارز آن تفسير، يعنى دفاع از مبانى کلام تشييع، خواننده را با چهره اى که ابو الفتوح از تشييع ارائه داده، آشنا ساخته است.
۹. نگاهى به شيوه کار ابو الفتوح رازى در تفسير «قصص قرآنى»
محمّد ايرانى
درآمدى بر تفسير قصص قرآنى، نخستين بخش نوشتار است که در آن تذکراتى در خصوص چگونگى بهره گيرى از قصه هايى که به نام قصه هاى قرآنى شهره شده، داده و بيان مى دارد که علاوه بر جعليات و افسانه سازى ها در اين قصص، قصه ها و حکايات صوفيه نيز در تفاسير و کتب اخلاقى و تعليمى وارد شده که استفاده و بيان آنها نياز به دقت دارد، زيرا که خالى از کژ انديشى نيستند.
با مباحثِ قصه و قصه گويى، قصه در قرآن و تفاسير آن و هدف خلقت در ادامه مقاله آشنا مى شويم. نويسنده، ضمن بيان تمالايات و تفکرات صوفيانه ابو الفتوح رازى، نمونه هايى را از ذکر اقوال و حالات مشايخ صوفيه در تفسير روض الجنان ياد آور مى شود.
نويسنده اين مقاله با بر نمودن رويکرد انتقادى ابو الفتوح رازى در کاربرد افسانه هاى اسرائيلى به مقاله خويش صورت اتمام مى دهد.
۱۰. نيم نگاهى به تفسير نور على نور (تعليقات علاّمه شعرانى بر روضالجنان)
ع. قشلاقى
در اين مقاله، ضمن نگاشتن شرح حالى از ابو الفتوح رازى و معرفى تفسير او و بيان اصطلاحات خاص مؤلف در تفسير روض الجنان، روش تفسيرى او را مورد بررسى قرار مى دهد و از چاپ هاى تفسير روض الجنان سخن مى گويد.
آنگاه احوال و آثار علاّمه شعرانى را از نظر گذرانده، تعليقات علاّمه شعرانى بر روض الجنان مى پردازد و مزاياى آن را بيان مى دارد. سپس شيوه کار را در نور على نور بيان مى کند و خصوصيات آن را بر مى شمارد.
بيان محتواى تعليقات و نقل نمونه پس از آن بخش پايان مقاله است.
۱۱. فهرست اشعار روض الجنان
على اکبر زمانى نژاد
نويسنده، ضمن بيان اين که ابو الفتوح رازى در تفسير خود به اشعار عربى و فارسى بسيارى استشهاد کرده است، اشاره مى نمايد که شايسته بود تعليقات علاّمه شعرانى بر تفسير روض الجنان در چاپ تصحيح شده آن نيز گنجانده مى شد؛ همان گونه که فهرستى از اشعار فارسى و عربى در پايان آن آمده است.
وى سپس اقوالى از مصححان اين تفسير درباره اشعار آن نقل نموده، به ترجمه اشعار عربى ـ که توسط علاّمه شعرانى، عبّاس هوتکانى، رضا اشرف زاده و آقاى خزاعى صورت گرفته ـ اشاره مى نمايد و بيان مى دارد که اشتباه هاى فاحشى در ترجمه اشعار عربى، در چاپ بنياد پژوهش هاى آستان قدس رضوى رخ داده و نمونه هايى از آن را بر مى شمارد. نويسنده، در پايان مقاله جهت استفاده از فهرست اشعار مذکور، تذکراتى داده است.
۱۲. معرفى هاى اجمالى
در اين بخش از نشريه، کتاب در حضرت وحى و ولا (تلخيص و بازنويسى منتخباتى از تفسير شيخ ابو الفتوح رازى) اثرهاى جويا جهان بخش توسط عبّاس جبارى مقدم معرف شده است و در ادامه، کتاب ترجمه رساله حُسنيه به زبان ترکى توسط عباسعلى مردى شناسانده شده است.
۱۳. شيخ ابو الفتوح رازى در کتاب شيخ آقا بزرگ تهرانى
اکبر متقيان
نويسنده اين مقاله با استفاده از الذريعة را سه فصل سامان داده است:
فصل اول. کتابشناسى و شرح آثار ابو الفتوح رازى و نيز آثار منسوب به وى و معرفى کتاب هايى که شامل شرح حال ابو الفتوح است و يا تعليقه ها و فهارس تفسير ابو الفتوح در الذريعة معرفى شده است.
فصل دوم. شامل کتابشناسى و شرح آثار خاندان ابو الفتوح.
فصل سوم. کتابشناسى و شرح آثار شاگردان و هم عصران و آنچه مرتبط با ابو الفتوح رازى.
ب. فصلنامه بيّنات
اين شماره در فصلنامه بيّنات ويژه کنگره ابو الفتوح رازى است و در آن مقالاتى مربتط با تفسير روض الجنان به رشته تحرير درآمده است. در اينجا چکيده اين مقالات عرضه مى شود.
۱. نگاهى به زندگى ابو الفتوح و تفسير او
حسين سيّاح گرجى
شناخت مفسران و قرآن پژوهان و روش تفسيرى آنها از مباحثى که درباره آن تأليفات فراوانى نگارش يافته است و در ميان شيعه و اهل سنت مورد بحث و گفتگو بوده است.
نويسنده، در اين مقاله، ابتدا به شخصيت ابو الفتوح پرداخته و نام و نسب و خاندان او را معرفى کرده و در مورد سال تأليف تفسير و نيز سال وفات وى ـ که مورد اختلاف است ـ بحث کرده و شاگردان و اساتيد وى و تأليفات ابو الفتوح را به تفصيل بر شمرده است. سپس به معرفى تفسير ابو الفتوح و ويژگى هاى آن پرداخته است و از جنبه هاى مختلف آن را کاويده است.
نثر تفسير، تأثير و تأثر آن، نسخه هاى تفسير ابو الفتوح و ... از مباحث مطرح در اين مقاله است.
۲. روض الجنان اجتهادى يا مأثور
رضا بابايى
تفسير قرآن به شيوه ها و گرايش هاى متعددى صورت گرفته است؛ اما مشهورترين شيوه هاى تفسيرى عبارت اند از: مأثور و اجتهادى. پس از توضيح درباره هر يک از اين دو شيوه تفسيرى، به تفسير ابو الفتوح رازى از منظر روش ها مى نگريم تا دريابيم که اين اثر عظيم متعلّق به کدام يک از مدارس تفسرى و شيوه فهم قرآن است.
۳. چند ويژگى زبانى روض الجنان
محمّد مهدى مهيار
در اين مقاله، به لحاظ تخصص نويسنده، به مباحث زبانى پرداخته شده و پس از مقدمه اى درباره تفاسير به ويژه تفاسير فارسى و ماندگار و نيز توجه به زبان فارسى، برخى از عبارات تفسير ابو الفتوح را با دو تفسير ديگر از جمله ترجمه تفسير طبرى و تفسير سورآبادى مقايسه کرده است.
۴. ويژگى و منهج تفسيرى روض الجنان
حميد رضا اسلاميه
تفسير روض الجنان و روح الجنان و مفسّر آن از جايگاه بلندى برخوردارند که پرداختن به آن از جهات مختلف ضرورى مى نمايد.
در اين مقاله درباره روش تفسير ابو الفتوح بحث شده است؛ زيرا يکى از مباحث عمده در ميان قرآن پژوهان بحث روش تفسيرى است، که در اين زمينه روش هاى مختلفى را بيان کرده اند.
ابتدا ويژگى هاى اين تفسير در چند بخش کاويده شده؛ از جمله: نحوه ورود و خروج در تفسير سوره ها و آيات، پيش فرض ها و مبانى در اين تفسير، کارکرد علم اصول فقه در تفسير، کارکرد علم کلام و مباحث اعتقادى در اين تفسير، نقش روايات در اين تفسير، نقش اهل بيت و کارکرد اشعار عربى و فارسى. سپس به روش و منهج تفسيرى ابو الفتوح پرداخته شده است. و در ابتدا روش هاى گوناگون مورد بحث قرار گرفته و در خاتمه روش تفسير ابو الفتوح تبيين شده است.
۵. سيرى در آيات الاحکام در تفسير ابو الفتوح
محمّد على کوشا
بحث آيات الاحکام از مباحثى است که از دير باز مورد توجه عالمان و فقيهان بوده است و گاه تأليفات مستقلى در اين زمينه سامان داده اند.
در اين مقاله ابتدا به ويژگى هاى تفسير ابو الفتوح پرداخته شده و سپس برخى از آياتى که به نحوى حکمى را بيان مى کنند، از ديدگاه ابو الفتوح مطرح شده است؛ بدين نحو که جايگاه آيات الاحکام در اين تفسير نشان داده شده و برخى مسائل اختلافى در مورد بعضى از احکام تبيين شده است.
آيات الاحکام، وضو، نماز، ازدواج موقت و ... از مباحثى است که در اين مقاله مطرح شده است.
۶. برخى مباحث علوم قرآنى در تفسير ابو الفتوح
دکتر محسن قاسم پور
علوم قرآن به دانش هايى گفته مى شود که در خدمت فهم بهتر قرآن است. علومى مانند شأن نزول آيات، احکام و تشابه، ناسخ و منسوخ، مجمل، مبين، اعجاز و ... از جمله آنهاست. قرآن پژوهان درباره اين علوم آثار مستقلى عرضه کرده اند و برخى مفسّران نيز در مقدمه هاى تفسير خود و يا لابه لاى آن به گونه اى مبسوط يا محدود آن را مورد بحث قرار داده اند. ابو الفتوح رازى نيز در تفسير خود به طور محدود به برخى از اين دانش ها پرداخته است. اين مقاله از آن ميان، تفسير و تأويل، ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه و نکته هايى در خصوص آيات مکى و مدنى را بررسى کرده است. در بحث تفسير و تأويل، ابو الفتوح افزون بر گفته هاى مفسّران پيشين چيزى اضافه ندارد و در واقع شارح آنهاست.
در موضوع ناسخ و منسوخ، در برخى مواضع اجتهاد و رويکردى نقادانه داشته و در بعضى موارد نيز صرفاً ناقل است. ابو الفتوح تأويل برخى آيات متشابه را مشروط به پاى بندى به موازين و قواعد تأويل براى غير راسخين در علم مجاز مى شمارد. مکى و مدنى در تفسير ابو الفتوح بازتابى ندارد و نکته هايى که وى در اين تفسير درباره آنها بيان کرده، در واقع گفته هاى کسانى چون شيخ طوسى و برخى مفسّران ديگر است.
۷. نخستين تفسير فارسى شيعه
يعسوب عبّاسى على کمر
قرآن کتابى است هدايتگر و منبع همه علوم که دانشمندان علوم مختلف هر کس به اندازه خود از آن بهره مند مى گردد، که اولين تفسير و تعليم اين کتاب آسمانى را پيغمبر بزرگوار شخصاً به عهده داشت و با زبان بسيار ساده و جالب و در خور فهم همگانى مفاهيم آن را بيان مى فرمود و پس از رحلت آن بزرگوار صحابه و تابعان عهده دار تبيين مفاهيم قرآنى شدند، ولى با وسعت گرفتن دامنه فتوحات اسلامى و تماس مسلمانان با فرق مختلف هر روز بحث هاى مختلفى مربوط به عقايد و آراى مذهبى و ... به ميان آمد و در نتيجه در روش استفاده از تفسير قرآن اختلافاتى بين علماى اسلامى ايجاد شد؛ زيرا متصوفه، متکلمان، فلاسفه، اخباريان هر کدام برداشت ويژه اى از مفاهيم قرآنى داشتند. بنا بر اين، نياز شديدى به تفسير و تبيين آيات احساس شد و از قرن دوم به بعد، دانشمندان تلاش کردند که به بيان (مراد الله) بپردازند و تفسير نويسى شروع و تا به امروز ادامه دارد. در قرن ششم زمخشرى کشّاف را و علاّمه طبرسى مجمع البيان را تأليف کردند و ابو الفتوح رازى هم تفسيرش را بر مذاق شيعه و به زبان فارسى نوشت که مورد توجه دانشمندان فريقين قرار گرفت و تذکره نويسان از او به تبحر در تفسير ياد کرده اند. تفسيرش در سبک و نگارش از نثر فصيح آميخته با علوم و فنون ادبى است و از اشعار عربى و فارسى براى تبيين مفردات جملات استفاده کرده و تفسيرش را با حمد و ستايش بر خداوند و سلام و درود بر پيغمبر اسلام آغاز کرده و به تنظيم اصولى در مرود علوم مختلف قرآنى به مطالب تفسير پرداخته است.
۸. گفت و گو با دبير علمى کنگره
در فصلنامه بيّنات چهار مصاحبه نيز انجام شده است که مصاحبه شوندگان عبارت اند از:
۱. دبير علمى کنگره حجة الاسلام و المسلمين مهريزى، در باره برنامه، اهداف، انتظارات و فعاليت هاى کنگره از آغاز تا کنون.
۲. حجة الاسلام و المسلمين سيد محمّد على ايازى، درباره خصوصيات تفسير ابو الفتوح.
۳. دکتر محمّد مهدى ناصح و دکتر محمّد جعفر يا حقى از مصححان تفسير بيست جلد ابو الفتوح چاپ آستان قدس رضوى.
۹. اسباب النزول در تفسير ابو الفتوح رازى
حسين سيّاح گرجى
بحث اسباب النزول و تأثير آن در فهم قرآن و رازگشايى برخى آيات، از مباحثى است که در بين عالمان و مفسّران و به ويژه آنان که در مبحث علوم قرآنى بحث کرده اند، مطرح بوده است. در اين زمينه کتاب هاى مستقلى تأليف شده است.
در اين مقاله اسباب النزول در تفسير ابو الفتوح کاويده شده که تا چه اندازه مؤلف به آن توجه کرده و در تفسير آيات از آنها بهره برده است.
ابتدا بحث لغوى درباره اسباب نزول مطرح شده و سپس شيوه بيان اسباب النزول در تفسير ابو الفتوح و استفاده هاى ابو الفتوح از اسباب نزول ها به ويژه در مباحث تاريخى و فقهى مطرح شده است.
۱۰. معرفى تفسير نور على نور
على مياندوآبى
از جمله منشورات کنگره تصحيح و تحقيق و چاپ مجدداً حواشى علاّمه شعرانى بر تفسير ابو الفتوح رازى است که به لحاظ جايگاه تفسير نيز مرحوم شعرانى از ارزش والايى برخوردار است.
در اين کتاب ابتدا بحث درباره تفسير روض الجنان و روش تفسير ابو الفتوح و سپس چاپ هاى تفسير و آثار و علاّمه شعرانى و تأليفات ايشان مطرح شده، سپس به معرفى اين تعليقات که با عنوان نور على نور ناميده شده پرداخته و به شيوه کار مرحوم شعرانى به تفصيل اشاره شده است.
فصلنامه بينات در خاتمه، تمامى بيست جلد منشورات کنگره را به اجمال معرفى کرده است.
ج. فصلنامه پژوهش هاى قرآنى
پياپى شماره ۴۱، بهار ۱۳۸۴.
۱. ابو الفتوح رازى و تفسير قرآن به قرآن
سيد حسين هاشمى
اين مقاله در صدد تبيين گستره کاربرد روش تفسير قرآن به قرآن در تفسير ابو الفتوح رازى است.
نويسنده، نخست به گرايش تفسيرى ابو الفتوح رازى اشاره مى کند. سپس از نظام ساختارى اين تفسير سخن مى گويد. آن گاه ابزارهاى تفسيرى ابو الفتوح را بر مى شمارد و گستره کاربرد روش تفسير قرآن به قرآن را در اين تفسير در زمينه هاى زير بيان مى کند:
۱. علوم قرآنى مثل تعيين محل نزول آيات، تشخيص سبب نزول آيات، نسخ آيات قرائت و اقسام آيات قرآن؛
۲. ۲. انديشه هاى کلامى مثل حقيقت ايمان، رؤيت خدا در قيامت، جبر و اختيار و رجعت؛
۳. آيات الاحکام مثل: تشخيص حکم و تشخيص موضوع حکم؛
۴. تاريخ مثل: داستان بنى اسرائيل، آفرينش حوا و داستان عزير؛
۵. تعين مفاهيم مشترک؛
۶. تعيين گستره آيات؛
۷. ايجاد سازگارى در مفاهيم و مداليل آيات؛
۸. مثل هاى قرآنى؛
۹. تفسير موضوعى؛
۱۰. کشف مطالب يا حالات مقدر در آيات؛
۱۱. برداشت هاى ذوقى؛
۲. معيارهاى نقد ديدگاه مفسران در روض الجنان
محمّد بهرامى
اين مقاله سيرى گذرا در معيارهاى سنجش نظريات تفسيرى از ديدگاه ابو الفتوح است. از ويژگى هاى برجسته تفسير روض الجنان، سنجش گرى هاى نويسنده آن است. معيارهاى ابو الفتوح در سنجش نظريات تفسيرى به دو گروه ملاک هاى سنجش تفاسير کلامى و ملاک هاى سنجش تفاسير فقهى تقسيم مى شود. مهم ترين معيارهاى وى در نقد تفاسير کلامى عبارت اند از: قرآن ـ ظاهر، سياق، عموم و آيات ـ آيات، عقل، سنت پيامبر ادبيات ـ لغت، قواعد زبان عربى و شعر، عادت و عرف، اتفاق مفسران، اجماع و تاريخ و ملاک هاى ابو الفتوح در ارزيابى تفاسير فقهى نيز عبارت اند از آيات، ظاهر، عموم، سياق، اسباب نزول و آيات ـ روايات، اجماع، ادبيات عرب ـ لغت و شعر، علم اصول، قياس عرف و سنت.
نويسنده در هر مورد، شواهدى را ذکر کرده است.
۳. نگاهى تطبيقى به روض الجنان و مجمع البيان
سيد موسى صدر
اين مقاله مقايسه و ارزيابى دو تفسير روض الجنان ابو الفتوح رازى و مجمع البيان طبرسى است.
نويسنده، نخست پيش فرض هاى دو مفسر را در ارتباط با فهم پذيرى قرآن، تقسيم فرايند فهم به دو قسم تفسير و تأويل، خاستگاه تأويل، چگونگى کشف مقصود، نيازهاى تفسير و يقين زايى ظواهر قرآن مورد بررسى قرار داده و سپس به رويکرد هر دو مفسر نسبت به تفاسير پيشين پرداخته و ضمن بيان اصلاحى بودن رويکرد هر دو مفسر، به الگوهاى قابل اصلاح آن دو اشاره کرده و تفسير ثعلبى را زمينه کار اصلاحى ابو الفتوح شمرده، امتيازات کار تفسير ابو الفتوح را نسبت به تفسير ثعلبى ذکر کرده است. در ادامه، روش تفسيرى هر دو مفسر را به ويژه در خصوص ساختار هر دو تفسير مورد بررى قرار داده و تفاوت هاى آن دو را در ضمن سه محور بيان نموده است.
۴. استقلال ترجمه قرآن در تفسير ابو الفتوح رازى
سيد حيدر علوى نژاد
هدف اين مقاله بررسى ارتباط يا عدم ارتباط ترجمه تفسير ابو الفتوح رازى با ترجمه تفسير طبرى است.
ترجمه هاى فارسى، تأثير قرآن بر زبان و ادب فارسى را نمايانده و به نقش اين ترجمه در بالندگى زبان و ادب فارسى اشاره کرده و پس از گزارش انواع ترجمه، ترجمه قرآن در اين تفسير را، از نوع تحت اللفظى دانسته است. نويسنده، پس از مقدمه اى درباره ترجمه تفسير طبرى، و گزارش نتايج مقايسه استاد دکتر ناصح بين اين ترجمه و ترجمه تفسير طبرى، با ذکر و مقايسه نمونه هاى فراوان از دو ترجمه، بر خلاف نظريه استاد ناصح، معتقد است که ترجمه ابو الفتوح استقلال زيادى داشته، تا جايى که حتى مى توان احتمال داد ترجمه طبرى در دسترس ايشان نبوده است، بلکه ابو الفتوح مستقيماً از تفسير طبرى استفاده مى کرده است، بر فرض در اختيار داشتن آن ترجمه، باز هم ترجمه ابو الفتوح اصالت استقلال خود را به اندازه زيادى حفظ کرده است.
۵. تأويل در تفسير روض الجنان و روح الجنان
سيد ابراهيم سجادى
اين مقاله شرح ديدگاه ابو الفتوح رازى درباره تأويل قرآن است. نويسنده نخست از ضروريات تأويل شناسى در تفاسير، آيات تأويل پذير و دستيابى به تأويل سخن به ميان آورده و سپس تأويل را از ديدگاه ابو الفتوح تبيين کرده و معتقد است وى آياتى را نيازمند تأويل مى داند که مبهم، شبهه زا و ترديد افکن باشند. ابو الفتوح، عالمان روش بين را نيز جزء آگاهان به تأويل مى داند و به دانش هاى کارآمد در فهم تأويل اشاره مى کند و بسيارى از دانش هاى زير مجموعه ادبيات عرب، عام کلام و اصول را خاستگاه احتمال و تأويل بر شمرده و عقل، قواعد اصولى، سنت و قرآن را مرجع اثبات آن ذکر کرده است و بارزترين نقش را در تأويل از نگاه ايشان، آيات محکمات بيان مى کند که به سه گونه ـ عرضه تأويل بر سياق و ظاهر، بر آيات کنش گر و بر آيات متشابه ـ انجام گرفته است. در پايان، نتيجه گرفته است که ابو الفتوح از آن گروه مفسرانى است که دستيابى به تأويل را در متن و قالب الفاظ قرآن جستجو مى کنند.
۶. عصمت پيامبران در نگاه ابو الفتوح رازى
محمّد بهرامى
اساس اين نوشتار بررسى نظريات ابو الفتوح رازى درباره عصمت پيامبران است. او از عقل، قرآن و روايات به عنوان مستندات عصمت سود مى برد. ابو الفتوح رازى، پيامبران را معصوم مى داند و انجام گناهان کبيره و صغيره و اعتقادات ناروا را با عصمت ايشان ناسازگار مى بيند. دليل عقلى ايشان ايجاد نفرت در مخاطبان وعدم پذيرش دستور پيامبر در صورت ارتکاب گناه بوده است.
امّا اين دليل عقلى از چند جهت با ديدگاه اماميه درباره عصمت پيامبران ناهمخوانى دارد.
در نگاه نويسنده روض الجنان مستندات قرآنى و روايى مخالفان عصمت، به نفسى عصمت از پيامبران نمى انجامد؛
چه اين که عقل، آيات، روايات و شرع از عصمت پيامبران حکايت دارد و در مقام ناسازگارى ناگريز از تأويل مستندات مخالفان هستيم.
رازى از عصمت آدم عليه السلام، ابراهيم عليه السلام، يوسف عليه السلام، ايوب عليه السلام، داود عليه السلام، سليمان عليه السلام و پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله دفاع مى کند و تمامى مستندات قرآنى و روايى مخالفان را يک به يک نقد مى کند. سنجش گرى هاى ابو الفتوح همانندى ها و تفاوت هايى با نقدهاى شريف مرتضى در تنزيه الأنبياء دارد. اين همانندى ها نشان از بهره گيرى ايشان از تنزيه الأنبياء دارد.
۷. نسخ از نظر روض الجنان
على رضوى
اين نوشتار بررسى ديدگاه ابو الفتوح رازى درباره آيات ناسخ و منسوخ را نمى پذيرد و نسخ را ازاله حکم مى خواند ـ او رخداد نسخ در آيات را باور دارد، اما وقوع بدا در آيات را نمى پذيرد و ميان نسخ و بدا فرق مى نهد. در شرايط نسخ رازى افراط و تفريط نمى کند و راه ميانه را بر مى گزيند. به طور کلى، ابو الفتوح در عرضه مطالب و موضوعات نسخ گزيده گويى اختيار کرده است. شرايط نسخ در تفسير روض الجنان عبارت اند از:
۱. شرعيت حکم، ۲. دستورى بودن، ۳. تراخى ناسخ و منسوخ، ۴. زمان نسخ، ۵. ناسازگارى دو حکم.
سپس نويسنده گزارشى از گونه هاى نسخ در تفسير روض الجنان به دست داده و قرآن پژوهان را در رويارويى با اين گونه ها به دسه دسته گزارش گر، موافق و مخالف برخى گونه ها تقسيم کرده است و ابو الفتوح رازى را از کسانى مى داند که گاه از مخالفت خود با نسخ تلاوت و نسخ حکم و تلاوت مى گويد و گاه موافق تمام گونه هاى نسخ اعم از نسخ در حکم نه در تلاوت، نسخ در تلاوت، نه در حکم و نسخ تلاوت و حکم نشان مى دهد.
ابو الفتوح در بحث از آيات ناسخ و منسوخ قرآن، گاه تنها گزارش گر است، گاه گزارش گر نظريه مخالفان و موافقان. در مواردى نيز گزارش گر نظريات موافق و مخالف و ناقد آنهاست. او در نقد نظريات مخالفان از سازگارى دو حکم، اخبارى بودن حکم، ناسازگارى با اجماع و تراخى ناسخ از منسوع بسيار بهره برده است.
۸. داستان پيامبران در تفسير ابو الفتوح رازى
محمّد فرجاد
اين مقاله بررسى ديدگاه هاى ابو الفتوح درباره گزارش هاى روايى داستان پيامبران در قرآن است.
ابو الفتوح با هدف ابهام زدايى از فرازهايى از داستان پيامبران، خرافه نمايى برخى از روايات تاريخى، نقد افکار و انديشه هاى مخالفان، نمايش کم خردى دشمنان و ارزيابى و نقد برخى اسناد و مدارک تاريخى گزارش روايات نادرست و مشکوک مى پردازد.
نويسنده روض الجنان در سنجش روايات تفسيرى از معيارهايى سود مى برد:
۱. نخستين معيار ابو الفتوح در ارزيابى فرازهايى از داستان يوسف، قصه موسى، داستان ايوب و موسى عليهم السلام است.
۲. مباحث ديگر ابو الفتوح آيات قرآن است او از ظاهر آيات در نقد شمارى از روايات قصه آدم بهره مى جويد. به باور ايشان در داستان ابراهيم و يعقوب عليهما السلام نيز رواياتى ناسازگار با ظاهر آيات وجود دارد. اين آيات نيز در نقد قصه ذبح اسماعيل عليه السلام کاربرد دارد.
۳. روايات از تاريخ نيز در ارزيابى از تفاسير تاريخى مانند: قصه ابراهيم عليه السلام و معرفى اسحاق به عنوان ذبيح يکى از معيارهاى سنجش است.
