معرفی کتاب جنة النعیم فی احوال عبدالعظیم علیه السلام و التکریم
جنة النعیم را می‌توان فرهنگواره‌ای شیعی در بیان اعتقادات و تاریخ شیعه دانست. مؤلف در این اثر علاوه بر بیان احوال و تاریخ حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام، در صدد بیان یک دوره معارف شیعی بوده است.
سیری کوتاه در بیست و چهار «روح و ریحان» کتاب، که عناوین ابواب آن هستند، و نگاهی به فهرست جزئیات، نشانگر این موضوع است. در این کوتاه نوشتار برآنیم تا از نام و نشان مؤلف، عناوین ابواب کتاب، مشخصات تنها چاپ سنگی آن، و چاپ جدیدش گزارشی ارائه کنیم.
مؤلف
حاج محمد باقر واعظ تهرانی کجوری مازندرانی فرزند عالم جلیل القدر مرحوم ملا محمد اسماعیل، به سال ۱۲۵۵ ق، در تهران دیده به جهان گشود. پدر و جدّ وی از علمای ری بودند و مورد احترام آن سامان. خود نیز پس از گذران تحصیلات حوزوی، به مطالعات وسیع پرداخته و به وعظ و ارشاد مردمان برخاست. وی در تألیفات خود به واعظ بودند خویش اشارات فراوان دارد، در عین حال رشتۀ تألیف را نیز پیشۀ خویش ساخته و آثار فراوانی را از خود به جای گذاشت.
از آثار مؤلف می‌توان بدین عناوین اشاره کرد:
ارائة الطریق فیمن یؤم البیت العتیق، الاصرار فی الاستغفار، إیقاظ القوم فی آداب الصوم، برهان التجارة فی تبیان الزیارة، برهان العباد فی اثبات المعاد، الثمرات الجنیّة من الحدیقة الحسینیّة، الخصائص الفاطمیة لتشیید قلوب الامامیة (خصائص فاطمیه للفرقة الامامیة)، خطوات الشیطان فی خطرات الانسان، السراج الوهّاج فی العروج و المعراج، الشمائل العلویة و الخصائل المرتضویة، المنتخب فی شرح دعاء الرجب و منیر القلب و مبیر الکرب.
جنة النعیم یکی از مفصل‌ترین تألیفات وی، و خصائص فاطمیة آخرین نگارش خامۀ اوست.
طبع جوّال مؤلف، او را به عرصۀ شعر نیز کشاند، چنانکه در جنة النعیم نیز برخی از سروده‌های خویش آورده است.
صاحب کتاب در طلوع فجر جمعه ۲۱ ربیع المولود ۱۳۱۳ ق، در ۵۸ سالگی در مشهد مقدس رضوی به بیماری استسقا دار فانی را وداع گفت، و به روح و ریحان دایمی شتافت، و مطابق وصیت، در بقعۀ شیخ بهایی در جوار بارگاه رضوی مدفون گشت.
کتاب جنة النعیم
نام کامل این کتاب جنة النعیم و العیش السلیم فی أحوال السید الکریم و المحدث العلیم عبدالعظیم بن عبدالله الحسنی ـ علیه السلام و التکریم ـ است. مؤلف دربارۀ مقدار تتبّع و جامعیت این کتاب، در صفحات آغازین می‌گوید:
در تمام شب، خود را با کتب انساب و احادیث مأنوس نمودم و در تمام روز به کسب احکام مسائل حلال و حرام مشغول شدم تا این نامۀ نامی و صحیفۀ گرامی مملوّ از اخبار و محشو از اسرار گردید.
سپس به نقل از اهل فضل و ادب در جامعیت کتاب، ضرب المثل مشهور عربی را می‌آورد که: «کلّ الصید فی جوف الفرا».
جنة النعیم به سال ۱۲۹۶ ق، و در عصر مؤلف و تحت نظر وی به چاپ رسیده است، و کجوری حواشی بسیاری در تکمیل یا توضیح مطالب، بدان افزوده است.
از نکات حایز اهمیت در کتاب حاضر، مستند بودن مطالب آن است، و تبحّر مؤلف در دسته‌بندی و نظم بخشیدن به مطالب تاریخی، اعتقادی و انساب و نیز ضمیمه کردن اشعار فارسی و عربی و احادیث گوناگون.
سبک نگارش کجوری بسیار ساده و بدون تعقید است و جز موارد اندکی که قصدش مشکل‌گویی بوده، از آوردن کلمات دشوار پرهیز کرده است.
اینک مروری بر عناوین کتاب:
مقدمه با عنوان رضوان از سه قسمت تشکیل شده است:
تکثیر. در کثرت نسل سادات.
تفضیل. در فضایل سادات.
تخصیص. در خصایص سادات.
سپس عناوین اصلی کتاب شامل ۲۴ روح و ریحان و یک خاتمه آمده است:
اوّل. در عدد اولاد حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام و در اینکه اعقاب و اولاد آن جناب، منحصر به حسن مثنی و زید گردید؛
دوم. در شرح احوال حسن مثنی؛
سوم. در شرح احوال زید و اولاد دیگر از ائمۀ هدی علیهم السلام که موسوم به زید بودند؛
چهارم. در شرح احوال اجداد حضرت عبدالعظیم علیه السلام که منتهی به زید می‌شوند؛
پنجم. در شرح کنیه و لقب و اسم حضرت عبدالعظیم، و بیان «السلام علیک أیها المحدث العلیم»، و مراتب حدیث و معنای «حدیث» و «محدّث»، و بیان «السلام علیک أیها الشخص الشریف»، و بیان «السلام علیک أیها السید الکریم»؛
ششم. در شرح برادران و فرزندان و عیال حضرت عبدالعظیم علیه السلام؛
هفتم. در درک خدمت آن جناب، ائمۀ ثلاثه را، یعنی حضرت جواد و حضرت هادی و حضرت عسکری علیهم السلام؛
هشتم. در شرح حدیث ابا حماد رازی و امر کردن به اخذ دین از حضرت عبدالعظیم علیه السلام؛
نهم. در شرح کسانی که خدمت ائمۀ طاهرین علیهم السلام عرض دین کرده‌اند، و عرض دین حضرت عبدالعظیم علیه السلام که تمام عقاید و اصول و فروع و مطالب حقّه در ضمن این شرح، مسطور و مذکور است؛
دهم. در شرح مهاجرت حضرت عبدالعظیم علیه السلام به طرف ری و ایّام توقف آن جناب و وضع عبادتش؛
یازدهم. در ترجمۀ چهل حدیث که از آن جناب مروی است و به فارسی ترجمه شده است، و بیان حدیث «مَن حَفظَ أربَعینَ حَدیثاً ...»؛
دوازدهم. در شرح کیفیت شهادت و وفات آن بزرگوار و مدفن شریف و بنای ری و مدح عجم؛
سیزدهم. در شرح معنای زیارت و اخباری که در ثواب زیارت آن بزرگوار مروی است؛
چهاردهم. در آداب زیارت زایر و خدّام مقابر و کرداری که از ایشان شایسته است، و بناهای حسنه‌ای که مقتضی است در جوار این مزار کثیر الانوار باشد از مدرسه و غیر آن؛
پانزدهم. در معنای «تولیت» و آداب زیارت کردن متولی این آستان و ثمراتی که در این اوقات کالشمس فی رابعة النّهار هویدا و آشکار است؛
شانزدهم. در شرح بنای قبّۀ حضرت عبدالعظیم علیه السلام در زمان مجد الملک اردستانی و تذهیب آن در این دولت جاویدْ مدّت، و بنای تذهیب قباب ائمۀ طاهرین علیهم السلام و بناهای جدیدۀ دیگر در آن روضۀ مبارکه؛
هفدهم. در شرح احوال حمزات و امامزاده حمزه موسوی و نسب سلاطین صفویّه، و نسب مرحوم حاجی سیّد محمّد باقر رشتی؛
نوزدهم. در شرح احوال امامزاده طاهر حسینی؛
بیستم. در شرح احوال امامزاده عبدالله ابیض؛
بیست و یکم. در شرح احوال قاضی صارونکی؛
بیست و دوم. در شرح عموم امامزادگان که وارد ری شده‌اند؛
بیست و سوم. در شرح علمای رازیّین از زمان ائمّه دین تا علمای این زمان که در تهران متولّد شدند و وفات یافتند؛
بیست و چهارم. در منامات و رؤیای حسنه و کراماتی که از این روضۀ معظمه ظاهر گردید به امر الله.
خاتمه. در قصاید و اشعاری که از فضلا و ادبای عصر در مدح حضرت عبدالعظیم علیه السلام و تاریخ و جامعیّت این کتاب گفته شد با دو قصیدۀ فارسیّه و قصیدۀ عربیّه که داعی عرض کرده است.
عمده نظری که بر این تألیف گرانسنگ متوجه است، دور شدن مؤلف از موضوع اصلی مورد بحث و توجه وی به دیگر نکات است. از این رو بعضی کتاب را در غیر احوال حضرت عبدالعظیم شایسته‌تر می‌دانند تا در احوال آن حضرت، ولی توجه به نکات ذیل حایز اهمیت است:
اولاً. بنای مؤلف ایجاد چارچوبی در بیان حالات ائمه گرامی علیهم السلام و امامزادگان و تواریخ و انساب و احادیث شریف آنها بوده، یا به تعبیری جامع‌تر «فرهنگواره‌ای شیعی»، که این چارچوب را به نحوی شایسته و زیبا دربارۀ حضرت عبدالعظیم (ع) منعقد نموده و سپس در بنای ساختار آن از مطالب گوناگون بهره برده است.
ثانیاً. موضوع کتاب، رجال یا شرح حال صرف نیست؛ چنانکه ممکن است در نگاه اوّل به ذهن برسد و اکثر مطالب عنوان شده را تحت الشعاع قرار دهد، بلکه ساختار اصلی کتاب، علاوه بر شرح حال و تاریخ حضرت عبدالعظیم، شرح حدیث عرض دین حضرت عبدالعظیم و احادیث مرویّ از آن بزرگوار است (مسند حضرت عبدالعظیم علیه السلام) که خود نزدیک به نیمی از کتاب را دربردارد؛ لذا مؤلف از زوایای مختلف به شرح احوال این امامزادۀ جلیل القدر پرداخته است. علاوه بر اینکه بررسی تاریخی امامزادگان ری نیز مدّ نظر مؤلف بوده، و در این باره نیز سخنها گفته است، و البته بدون ارتباط با حضرتش نیست.
ثالثاً. در عین حال، مؤلف در موارد متعدد اشاره کرده که بنا بر اختصار داشته، در صدد توضیح بیش از حد نیست، و الّا کتاب کنونی از حدّ فعلی بسی مفصل‌تر می‌شد.
مشخصات چاپ کنونی
مهم‌ترین نکتۀ مورد توجه در چاپ جدید این کتاب ارائۀ متنی مصحَّح بوده که هم مراجعۀ بدان آسان باشد، و هم مطالب ارائه شده به نحوی نیکو جلوه نماید. از این رو، این مجموعه در پنج جلد به چاپ خواهد رسید و جلد پنجم آن به فهارس گوناگون و قابل استفادۀ پژوهشگران اختصاص یافته است.
اشعار فارسی از عربی تفکیک گشته، و مطالب فارسی نسبت به عربی در دو سیاق مجزّا واقع شده است.
در تخریج مصادر و منابع مورد استناد، که شمار آن بسیار است، با توجه به وقت محدود، اهتمام فراوان صورت پذیرفته است.
با توجه به کثرت مطالب عربی، اشتباه‌های نوشتاری فراوانی در چاپ سنگی به چشم می‌خورد، حتی در نقل آیات. علاوه بر تصحیح این موارد، کلماتی که در آن چاپ ناخوانا بوده، خصوصاً مطالبی که مرحوم کجوری با خطّ خویش در حاشیه افزوده است، با مراجعه به منابع اصلی تصحیح گشته است.
عنوانهای مطالبی که در حاشیۀ نسخۀ سنگی آمده، به مکان مناسب در متن منتقل گردیده، در مواردی که عنوان یا کلمه‌ای لازم به نظر می‌رسید و در متن کتاب نیامده بود، بین دو قلاب ] [ درج گردید.
حاصل این تلاش، مجموعه‌ای بالغ بر دو هزار و دویست صفحه است که در پنج جلد تدوین شده است.
