گزارشی از طرح مأخذشناسی حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام و شهر ری
اهمیت کتابشناسی و کاربرد آن در پژوهش از مسائل مورد قبول همگان است. هیچ پژوهشی بدون تکیه بر منابع و آثاری که در آن زمینه نگاشته شده، بخصوص در حوزه‌های تاریخ و جغرافیا، به سامان نخواهد رسید.
بدون شک، کسی که با تکیه بر نتایج تحقیقات سامان یافته و با احاطه بر نظریات محقّقان گذشته دربارۀ موضوع مورد بحث، تحقیق خود را سامان می‌دهد، تحقیق او از اتقان و ارزش علمی بالایی برخوردار است و فواید و نکات افزون‌تری نسبت به دیگران خواهد داشت.
در عصر انفجار اطلاعات، بازیافت منابعی که در موضوعی خاص به کار می‌آید، از میان کتابها، نشریات، نرم‌افزارهای رایانه‌ای و پایگاههای اینترنتی، که روز به روز در حال افزایش است، کار مشکلی می‌نماید؛ چه در هر سال، بیش از چهار میلیون کتاب به زبانهای گوناگون در سرتاسر جهان به چاپ می‌رسد. پژوهشگری که به دنبال موضوعی خاص است و در برابر خود، حجم عظیمی را از آثار مکتوب می‌بیند، فرصت بسیاری را برای دستیابی به منابع بحث باید اختصاص دهد. در اینجاست که اهمیت کتابشناسی‌ها و مأخذشناسی‌ها رخ می‌نمایاند و راه تحقیق و پژوهش با استفاده از آنها هموار می‌گردد.
به عنوان مثال، وقتی بخواهیم به تحقیق جامعی دربارۀ تاریخ و جغرافیای یک شهر خاص بپردازیم، وجود منبعی که در آن به نشانی مباحث مربوط به آن شهر در کتابهای مختلف اعم از دایرة المعارفها، سفرنامه‌ها، کتابهای تاریخی و جغرافیایی و انساب و همچنین مقالات موجود در نشریات و مجلّات و نیز شرح حال رجال و بزرگان آن شهر در تراجم و تذکره‌ها, اشاره شده باشد, کار جست و جو و تفحص در منابع را، که یکی از ارکان اساسی تحقیق است، برای محقّق، تسهیل خواهد کرد و او قادر به ادامۀ کار با در دست داشتن اطلاعات مورد نیاز خواهد بود.
در برگزاری کنگرۀ بزرگداشت حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام نیز از ابتدای کار، طرح مأخذشناسی حضرت عبدالعظیم علیه السلام و شهر ری به آقای ابوالفضل حافظیان و راقم این سطور پیشنهاد شد و بحمدالله، پس از ماهها جست و جو در کتابخانه‌ها و برنامه‌های رایانه‌ای، صدها فیش در این باره گرد آمد.
از رهگذر تدوین مأخذشناسی و جست و جو در منابع و مصادر مربوط به شهر ری و حضرت عبدالعظیم، تا کنون چندین جلد کتاب و طرح پژوهشی دیگر نیز فراهم آمده است که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
۱. کتابی مشتمل بر متون پراکنده در کتابها دربارۀ ری و حضرت عبدالعظیم علیه السلام،
۲. مجموعه‌ای از مقالات چاپ شده در مجلات و یادنامه‌ها دربارۀ ری و حضرت عبدالعظیم علیه السلام،
۳. تصحیح و تحقیق جدید کتابهای مستقلی که پیش‌تر دربارۀ دو موضوع فوق به چاپ رسیده بود،
۴. تصحیح و تحقیق رساله‌های خطی دربارۀ دو موضوع پیش گفته،
۵. ری در سفرنامه‌ها.
و ... .
در این طرح، برای مقالات و کتابها برگه‌های شناسایی مخصوصی آماده شد، که در برگه‌های کتابها اطلاعات زیر ثبت شده است: ۱. نام کتاب، ۲. زبان، ۳. موضوع ۴. نام مؤلف، ۵. نام مترجم، مصحح و یا دیگر همکاران پدیدآورنده، ۶. نوبت چاپ، ۷. محل نشر، ۸. تاریخ نشر، ۹. جلد، صفحه و قطع، ۱۰. توضیحات کتابشناسی، ۱۱. تذکّر اینکه کتاب مشتمل است بر تصویر، جدول، سند، طرح، کتابشناسی، کتابنامه، نقشه، نمایه و نمودار، ۱۲. نسخه‌های خطی دربارۀ کتابهایی که دارای نسخه است.
در برگه‌های مقالات، علاوه بر توصیف مقاله، به خصوصیات نشریه‌ای که مقاله در آن چاپ رسیده، اشاره شده است.
برگه‌های شناسایی تهیه شده بر دو موضوع اصلی «حضرت عبدالعظیم علیه السلام» و «ری» تقسیم شده، هر موضوع نیز بر حسب نوع سند به بخش‌های ذیل تقسیم شده‌اند:
۱. کتابهای مستقل
در این بخش، کتابهایی که به طور مستقل دربارۀ یکی از دو موضوع یاد شده به نگارش درآمده، به تفصیل معرفی شده و اطلاعات مربوط به آنها پس از رؤیت هر کتاب به دقت ذکر شده است.
۲. کتابهای مشتمل
در این بخش، مطالب پراکنده و در صفحات اندک و بسیار مرتبط با موضوعات مورد بررسیِ موجود در کتابهای تراجم، انساب، جغرافیا، تاریخ، سفرنامه‌ها و دایرة المعارفها با ذکر خصوصیات منابع فیش نویسی شده است.
۳. مقالات
در این بخش نیز با جست و جو در مجلّات و فهرستها و نمایه‌های مقالات، عناوین مربوط به دو موضوع مورد تحقیق، استخراج شده، با ذکر مشخصات کامل، اعم از نام مقاله، نام مؤلف و همکاران پدیدآورنده، عنوان نشریه، شمارۀ نشریه، تاریخ انتشار، شمارۀ صفحه، ویژگیهای نشریه در برگه‌های مخصوص تنظیم شده‌اند.
در تهیه و تنظیم برگه‌ها از کتابخانه‌های مرکز تحقیقات دارالحدیث، کتابخانۀ تخصصی تاریخ اسلام و ایران، کتابخانۀ تخصصی علوم حدیث، کتابخانۀ آیة الله مرعشی قدس سرّه و کتابخانۀ آستان حضرت عبدالعظیم علیه السلام استفاده شده است.
کتابهای مورد مراجعه در موضوعات متنوعی همچون کتب حدیثی، تاریخی، جغرافیایی، سفرنامه‌ها، انساب، تراجم، تذکره‌ها، فهارس نسخه‌های خطی، دایرة المعارفها، کتابشناسی‌ها، مجموعۀ مقالات، یادنامه‌ها، اسناد و فرامین و وقف‌نامه‌ها جای می‌گیرد و به زبانهای فارسی، عربی، اردو، انگلیسی و فرانسوی است. برگه‌های تنظیم شده از جهت گسترۀ کاری شامل انواع اطلاعات مکتوب، اعم از نسخه‌های خطی، کتابهای چاپی و مقالات و حتی برخی اطلاعات موجود در پایگاههای اینترنتی است و تلاش شده، حتی المقدور، مأخذشناسی از هر جهت کامل باشد.
در تنظیم نهایی، مقرر شد که اطلاعات در یازده فصل، بدین قرار ارائه شوند:
۱. حضرت عبدالعظیم علیه السلام ـ کتابهای مستقل،
۲. حضرت عبدالعظیم علیه السلام ـ کتابهای مشتمل،
۳. حضرت عبدالعظیم علیه السلام ـ مقالات,
۴. شهر ری ـ کتابهای مستقل,
۵. شهر ری ـ کتابهای مشتمل،
۶. شهر ری ـ مقالات,
۷. نشریات ری،
۸. اسناد و فرامین,
۹. گزارشها و پایان‌نامه‌ها،
۱۰. نقشه‌ها،
۱۱. منابع لاتین.
نتیجۀ این تحقیق به صورت کتابی در ضمن آثار منتشره به وسیلۀ کنگرۀ بزرگداشت حضرت عبدالعظیم علیه السلام به چاپ می‌رسد و به صورت برنامۀ رایانه‌ای نیز عرضه می‌شود.
ورود اطلاعات به رایانه با نظارت نویسندگان اثر، صورت پذیرفته و با استفاده از فهرستهای متعدّد، امکان جست و جو در آن فراهم شده است.
فهرستها شامل موارد ذیل است:
۱. عنوان کتب و مقالات،
۲. پدیدآورندگان،
۳. کمک پدیدآورندگان،
۴. ناشران،
۵. نشریات.
همچنین امکان جست و جوی ترکیبی بین موارد مختلف در نظر گرفته شده است.
