خدمات مرحوم دکتر حسین کریمان به تاریخ ری
شهر تهران، دنبالۀ تاریخی و فرهنگی شهر کهن بنیاد شش هزار سالۀ «ری» است که روزگاری با بابل و نینوا و در عهد اسلامی با بغداد و دمشق و نیشابور همسانی داشته و در کتابهای اوستا, تورات و آثار یونانی و همۀ کتابهای تاریخی و جغرافیایی مسلمانان از آن به تفصیل یاد شده است. این شهر زادگاه مردان بزرگ, فرهنگواران نامدار و دانشمندان و فقهای مشهوری است که هر یک به نوبۀ خود, از این خطۀ ایران زمین, سراسر کشور را ارشاد و راهبری کرده‌اند.
جغرافی‌دانان و مورخان مسلمان، خاصه در ایران، یکی از مهم‌ترین کوششهای پژوهشی خود را در نگارش تاریخ و جغرافیای منطقه‌ها و شهرها به کار بسته‌اند؛ به گونه‌ای که ادب تاریخی «مسالک و ممالک» نگاری، «بلدان» نویسی و «شهرنامه» پردازی یکی از مهم‌ترین بخشهای علوم انسانی ایرانیان مسلمان بوده است.
دربارۀ تاریخ ری چند اثرِ از میان رفته، شهرت دارند: نخستین اثر از منصور بن حسین آبی، وزیر ابو سعید آبی (م ۴۲۱ ق) و اثر دوم از ابوالحسن علی بن عبیدالله بن حسن بن حسین منتجب الدین (م ۵۸۵ ق) است. از آن پس, احوال و آثاری را می‌توان در کتابهای مختلف جست و جو کرد.
در عصر ما دانشمند فرزانه مرحوم استاد دکتر حسین کریمان چند تحقیق و بررسی چشمگیر دربارۀ ری و گذشتۀ این منطقه و روستاها و سرزمینهای اطراف آن و آثار باستانی و تاریخی موجود به زبان فارسی سامان داده است که در نوع خود بی‌نظیر است.
در این نوشتار با اشاره‌ای گذرا بر زندگی آن مرد دانشمند به شناخت و بیان آثار و خدمات ایشان پرداخته می‌شود.
این محقق فرزانه در سال ۱۲۹۲ شمسی, در اطراف تهران دیده به جهان گشود و در سال ۱۳۲۲ تحصیلات خود را در دورۀ لیسانس ادبیات فارسی در دانشسرای عالی تهران به پایان رساند و چونان آموزنده‌ای ممتاز, راهی شهر مقدس قم گردید تا ضمن تدریس در دبیرستانها به آموختن علوم دینی و معارف اسلامی نیز بپردازد.
استاد کریمان در سال ۱۳۳۵ به اخذ درجۀ دکتری در ادبیات فارسی از دانشگاه تهران نایل شد و از آن زمان در دانشگاه شهید بهشتی (ملی) به تدریس پرداخت.
وی علاوه بر تألیفاتی که به معرفی آنها خواهیم پرداخت, دارای تألیفات بسیاری چون جغرافیای شهرستان قم, طبرسی و مجمع البیان, سیره و قیام زید بن علی علیه السلام, فرهنگ نویسی در ایران و بیش از هشتاد مقاله و رسالۀ دیگر است که تمامی آنها برای محققان ذی قیمت و ارجمند است.
دکتر کریمان در محضر خوشنویسان نامی ایران با بهره‌گیری از خطوط میر عماد قزوینی و درویش عبدالمجید، صاحب خطی خوش گردید و آثار زیبایی در خوشنویسی از خود برجای گذاشته است.
استاد کریمان سرانجام پس از نیم قرن تحقیق و تتبع دربارۀ «ری» و برجای گذاشتن آثاری که نه تنها زنده کنندۀ تاریخ و جغرافیای تاریخی منطقه به شمار می‌رود، بلکه نشان دهندۀ فرهنگ گرانبار ایران اسلامی است، در آذر ماه سال ۱۳۷۲ رخ در نقاب خاک کشید.
در اینجا گزارشی از خدمات آن فاضل ارجمند ارائه می‌گردد. امید که ارجی باشد بر زحمات آن فقید سعید!
الف. مقالات
۱. برج طغرل,
۲. نظری به مقالۀ ری مندرج در دایرة المعارف اسلام،
۳. توضیحی بر مقالۀ «معرفی کتاب ری باستان»،
۴. آستانۀ حضرت عبدالعظیم،
۵. ابوالفتوح رازی،
۶. بی‌بی شهربانو،
۷. تفسیر ابوالفتوح،
۸. قصران.
ب. کتابها
۱. ری باستان (مجلد اول)
یکی از مهم‌ترین آثار استاد کریمان، کتاب ارزندۀ ری باستان است که در دو مجلد از سوی انجمن آثار ملی در سالهای ۱۳۴۵ ـ ۱۳۴۹ انتشار یافته است.
مجلد اول، مباحث جغرافیایی شهر ری به عهد آبادی (سی و دو ۷۵۸ ص . مصور) شامل مقدمه و هفده فصل است. در مقدمه دربارۀ تاریخهای از میان رفتۀ ری سخن به میان آمده و در فصلهای کتاب به محل شهر ری و پهناوری آن، ذکر ری در کتب مقدس و منابع باستانی، موقعیت جغرافیایی ری، مردم ری، پایۀ ارجمندی مقام و احترام و اعتبار ری، نهرها و کاریزهای ری، فتح ری، پهنۀ شهر ری به هنگام آبادی، اماکن عمدۀ ری، برخی از بناهای تاریخی و خانه‌های رجال، مضاجع و مقابر، دروازه‌های ری، خانه‌ها و برخی اماکن دیگر ری، درهای دیگر ری، فرهنگ و مدارس و کتابخانه‌ها، اقتصاد ری و برخی از اوصاف و خصال و خصایص مردم ری پرداخته شده است.
جلد نخست از چندین نقشه و عکس هوایی و تصویر برخوردار است که خواننده را با بطن جریانهای تاریخی آشنا می‌سازد.
۲. ری باستان (مجلد دوم)
مجلد دوم، مذهب و تاریخ و رجال و نواحی ری باستان (هیجده ۹۳۲ ص، مصور، نقشهای جغرافیایی) شامل سه باب (هفت فصل) و یک خاتمه است به شرح زیر:
مذهب ری در پیش از اسلام و دورۀ اسلامی، تاریخ عمومی ری، ری در مسیر تاریخ (پیش از اسلام و در دورۀ اسلامی)، حوادث طبیعی مهم ری در طول تاریخ، تمثیلات و ضرب المثلها و نمونۀ طرایف که بر مبنای ری مبتنی است، رجال و معاریف، درگذشتگان و مدفونان در ری از رجال دیگر بلاد، خرابی ری و علل آن، نواحی ری، کلیاتی در باب روستاها و دیه‌ها، نام آبادیها، کوه البرز و کوف قاف. جلد دوم مجموعه نیز از چندین نقشه و عکس و تصویر پرارزش برخوردار است.
استاد کریمان، در روزگاری که علم و هنر خوشنویسی را با هم، به مردم مشتاق وطنش عرضه می‌کرد، دربارۀ چگونگی تهیه این کتاب نفیس نوشته است:
«از همان زمان با اشتیاق تمام میان طلب دربست و دست در کار این مهم زد و آنچه از مؤلفات مورخان و جغرافی نویسان قدیم و جدید ایران و عرب و یونان و نیز شرق نویسان ـ که نام و مشخصات کامل آثارشان در پایان مجلد دوم این کتاب خواهد آمد ـ می‌شناخت, جزء به جزء در مطالعه آورد و سالیانی چند از عمر خویش بر سر آن نهاد .. . به مدد عکسهای متنوع هوایی و نقشه‌های متعدد در حوزۀ تهران و جست و جو و تفحص در آثار برجای مانده و بازدید مکرر در مکرر این آثار در محل و تطبیق نصوص تاریخی و جغرافیایی با آنها, نرم نرمک جغرافیای تاریخی این سرزمین کهن را گرد آورد».
۳. قصران (بخش نخستین)
کتاب قصران یا کوهسران یکی دیگر از آثار ارزشمند استاد حسین کریمان است که در نوع خود بی‌نظیر است. این کتاب شامل «مباحث تاریخی، جغرافیایی و اجتماعی و مذهبی و آتشگاه منطقۀ کوهستانی ری باستان و تهران کنونی است که به بهترین صورت در دو مجلد از طرف انجمن آثار ملی در سال ۱۳۵۶ (۱۱۷۲ ص، مصور، با نقشۀ جغرافیایی) انتشار یافته است.
موضوع این کتاب به کوهستانهای اطراف ری قدیم و آبادیها و مردم و مذهب و گویش و آداب و رسوم و مثلها و واژهای آنان مربوط می‌شود. حدود منطقۀ مزبور از جنوب کوه بی‌بی شهربانو (شمال غربی ورامین) و از شمال نور مازندران و از شرق دماوند و از غرب دره کرج است.
استاد کریمان دربارۀ واژۀ قصران و وسعت و چگونگی آن و تقسیم نواحی ری به دو بخش می‌نویسد:
۱. منطقۀ کوهستانی، که اراضی شمال و پاره‌ای از شرق و غرب حوزۀ ری را شامل می‌شده و تا مرز مازندران ادامه می‌یافته و به سبب خنکی و اعتدال هوا جنبۀ ییلاقی برای ری داشته است.
۲. منطقۀ جلگه‌ای، که بخشی عمده از اراضی جنوبی و جنوب شرقی و جنوب غربی این حوزه را در برداشته و تا حد قم می‌رسیده و گرمسیر بوده است.
منطقۀ نخستین موضوع سخن در کتاب حاضر است و به تفصیلی که بیاید ظاهراً به مناسبت کوهستانی بودن محلْ آنجا را «قصران» معرّب «کوهسران» یا «کوهساران» می‌خواندند.
این منطقه خود به «قصران داخل» و قصران خارج انقسام می‌یافته و «قصران داخل» آبادیهای داخل دره‌های متفرع از سلسله کوه دماوند و توچال تا نور و لاریجان مازندران و «قصران خارج آبادیهای واقع در جنوب این سلسله کوه تا شهر بزرگ ری را فرا می‌گرفته است و خود اعتدال هوای آبادیهای «قصران داخل» بیش از «قصران خارج» است.
تهران پایتخت کشور که اکنون بدین پایه از وسعت و شهرت رسیده است در ازمنۀ پیشین یکی از دیه‌های کم اهمیت قصران خارج بوده است.
نام قصران، بر پایۀ پژوهشهای مؤلف کتاب، نخستین بار در منابع مورد استفاده و در احوال محمّد بن ابان قصرانی معاصر با هارون الرشید و مأمون (نیمۀ دوم قرن دوم هجری) آمده است و ظاهراً آخرین منبع هم سفرنامۀ سانسون در عهد شاه سلیمان صفوی است که در آن به جای «ایالت ری»، عنوان «ایالت قصران» دیده می‌شود و اندک اندک با توسعۀ شهر تهران (در قصران خارج)، کاربرد این نام از میان می‌رود.
دو جلد کتاب قصران که برخی از مورخان و جغرافی‌دانان معاصر ایران آن را بحث‌انگیز و حتی قابل تجدیدنظر دانسته‌اند، بی‌هیچ تردید یکی از منابع ارزشمند تحقیقات تحقیقات دربارۀ تهران بزرگ خاصه در بخش کوهستانی آن است و با در نظر گرفتن دو جلد کتاب دیگر مؤلف، به نام ری باستان، پژوهشگران امروز می‌توانند به بسیاری از مسائل پژوهشی گذشتۀ این منطقۀ ایران زمین، آگاهی یابند.
فهرست مطالب این کتاب دو جلدی نشانگر اهمیت و تنوع موضوعهای پژوهشی است که استاد کریمان یک تنه به انجام آن کوشیده و یادگاری گرانبها از خود به یادگار گذاشته است:
پایۀ اعتبار و ارجمندی ناحیۀ قصران، قصران و شاعران بزرگ، حدود قصران، ناحیۀ قصران و تقسیمات کشوری کنونی آن، وجه تسمیه قصران، زمین شناسی قصران، تقسیم قصران به دو قسمت قصران داخل و قصران خارج، تاریخ قصران، آبادیهای قصران، قصران داخل، قصران خارج و رجال قصران.
۴. قصران (بخش دوم)
این مجلد که دومین بخش از کتاب قصران است، مذهب قصران پیش از اسلام، پرستش ناهید در قصران، معابد ناهید، آتشگاه قصران، بقعۀ بی‌بی شهربانو حرم ناهید است، مذهب قصران بعد از اسلام، کلیاتی دربارۀ گویش مردم قصران و انتخاب گویش دیه آهار، پاره‌ای از آداب و رسوم و مثلهای رایج و واژه‌ها بخشی از عناوین این بخش است. مؤلف محترم برای تبیین بیشتر مطالب، چندین عکس و تصویر و نقشه بر کتاب اضافه کرده است.
۵. برخی از آثار بازمانده از ری قدیم
کتاب برخی از آثار بازمانده از ری قدیم (از انتشارات دانشگاه ملی ایران، ۲/۳۷ ـ ۱۳۵۶ ش»، ۲۴۶ ص، مصور، نقشۀ جغرافیایی) یکی دیگر از آثار استاد حسین کریمان است که پس از انتشار کتابهای ری باستان و قصران به زیور طبع آراسته شده و در آن از «بقایای بناهای ری کهن که بر فراز کوهها و تپه‌های آن حدود از شاهان و امرا و بزرگان پیشین به جا مانده» گفت و گو شده است. مؤلف محترم این کتاب اعتقاد دارد که:
«این بناها در چند قرن اخیر به عللی که تفضیل آن فراخور این مقام نیست، گذشته از متروک ماندن و گزندی که از باد و باران و تابش آفتاب دیده، به کلنگ جمعی سودپرستِ غارتگر، برای استفاده از آجرهای سوخته و آفتاب خوردۀ آنها خراب و ویران گردیده است و علاوه بر آنها در سالهای اخیر گروهی آزمند دیگر جهت به دست آوردن اشیاء عتیقه و نفیس حفاریهای غیر علمی در خرابه‌های ری به عمل آوردند و تتمۀ بیشتر آثار موجود را بدین ترتیب از میان بردند.»
در بیان ادوار این ویرانگریها، استاد اضافه کرده است:
«در این باب توان گفت گزندی که در مدت سی و اندی سال اخیر ]= از جنگ جهانگیر دوم تا انقلاب اسلامی[ به تیشۀ آز این جمع سودجویان بر آثار بازمانده از ری قدیم، وارد آمده، برابر است با ویرانیهایی که در طی صد سال پیش از آن ]= به تقریب از تحمیل قرارداد ترکمانچای تا جنگ جهانگیر دوم[ بر این پهنۀ کهن سال روی آورده، و خود آنچه در این صد سال از خرابی و نابودی بر سر ری آمده، با اعصار و قرون پیش از آن پهلو می‌زند، از این روست که امروز از بیشتر این آثار جز پیها و تلهای برخی از بناها و مقادیری کلوخ پاره چیزی برجای نمانده است.»
در این کتاب، نام و نشان اماکن از میان رفته یا آنچه باقی مانده به دقت تبویب گردیده است و البته در شناسایی و تبیین آنها «از استناد به مآخذ نامعتمد و تکیه بر استنباط غیر مستند» خودداری شده است.
آتشکدۀ ری، کلیاتی در باب تاریخچۀ آتشکدۀ ری، مدرس ری باستان، مدفن زکریای رازی، زاویه ابراهیم خواص، گنبد مراویچ زیاری، سرای صاحب عباد، تپۀ نقاره‌خانه، گنبد فخرالدوله، برج طغرل، کوه سرسره و کوه بی‌بی شهربانو عناوین برخی از مکانهایی است که دربارۀ آثار برجای مانده بر آنها در این کتاب سخن به میان آمده است. فهرست نقشه‌ها و عکسهای هوایی و تصاویر، بخش پایانی کتاب را تشکیل می‌دهد.
آثاری که مؤلف کتاب دربارۀ آنها سخن گفته، گه گاه از نظر باستان شناسان نیز پنهان مانده، یا به تخمین و تقریب از آنها گفتگو شده است، خاصه اینکه این گروه غالباً از احوال بانیان بناها غافل بوده‌اند. به همین اعتبار، کتاب حاضر می‌تواند یکی از کلیدهای پژوهشی باستان شناسان کشورمان هم به شمار آید.
در این رسالۀ گرانبها استاد حسین کریمان همچنین با آوردن انواع فهرستها و منابع و مآخذ، خوانندگان را مدد فراوان رسانده است.
۶. تهران در گذشته و حال
آخرین کتاب استاد، در این باره، تهران در گذشته و حال، از انتشارات دانشگاه ملی ایران «۷۸»، دوازده ۵۵۸ ص، مصور، نقشۀ جغرافیایی است که به سال ۱۳۵۵ انتشار یافته است. استاد کریمان به دنبال پژوهشهای تاریخی و باستانی دربارۀ مسائل یاد شده، مطالعات خود را دربارۀ دیه و به مرور شهر تهران تنظیم کرده و به گونۀ کتابی تاریخی، اجتماعی و فرهنگی انتشار دادند. در مقدمه این کتاب که بی‌تردید بسیاری از پژوهندگان مسائل تاریخی تهران را فایدت فراوان می‌رساند، آمده است:
«تهران در گذشته یکی از دیه‌های کم اهمیت شهر بزرگ ری به حساب می‌آمده است که در شش کیلومتری شمالی آن شهر افتاده بود و, از قرن ششم هجری به بعد که شهر ری در اثر تهاجم بی‌رحمانۀ مغول و جنگهای پی‌گیر داخلی و نزاعهای دینی و مذهبی و پراکندگیها و نفاقهای فرقه‌ای به تدریج روی به ویرانی نهاد و آن همه عظمت و عزت را از دست بداد، تهران، این فرزند مادر ری، خردک خردک بزرگ و بزرگتر شد و اندک اندک صورت شهر پیدا کرد تا به پایتختی برگزیده شد و صاحب نام و آوازه گردید و در شهرت جای ری را بگرفت.»
کتاب تهران در گذشته و حال، شامل مقدمه و چهار بخش و چند فهرست به شرح ذیل است:
ذکر تهران در منابع باستانی، کلیاتی در باب پهنۀ تهران به روزگار پیش از اسلام، آیین مُغان، تعریف ناهید، گنبد بی‌بی شهربانو معبد ناهید است، پهنۀ تهران به عهد باستان تابع ری بوده است، پهنۀ تهران در قرون اسلامی، کلیات اخبار تهران به عهد قاجاریه تا پایان، وضع تهران در آغاز حکومت رضاخان، اماکن تهران، رجال تهران و فهرست تصویرها و نقشه‌ها.
