یادداشت دوم
یکم
تفسیر روض الجنان و روح الجنان، معروف به تفسیر ابوالفتوح رازی از تفاسیر قرن ششم و یکی از کهن‌ترین تفسیرهای فارسی شیعی به شمار می‌رود. ابوالفتوح این تفسیر را با هدف عمومی‌سازی معارف قرآن در میان ایرانیان و فارسی‌زبانان تحریر کرد.
پس چون جماعتی از دوستان و بزرگان، از اماثل و اهل علم و تدین اقتراح کردند که در این باب جمعی باید کردن؛ چه اصحاب ما را تفسیری نیست مشتمل بر این انواع، واجب دیدم اجابت کردن ایشان و وعده دادن به دو تفسیر: یکی به پارسی و یکی به تازی؛ جز که پارسی مقدّم شد بر تازی؛ برای آن که طالبان این بیشتر بودند و فایدۀ هر کس بدو عام‌تر بود.۱
این تفسیر از همان آغاز مورد توجّه و اهتمام عالمان و دانشوران شیعی بوده است. قزوینی رازی در کتاب النقض می‌نویسد:
نسخت‌های بی‌مر و بی‌عدد است آن را در طوایف اسلام و ظاهر و باهر در بلاد عالم.۲
وجود ۵۴ نسخۀ خطی۳ از این تفسیر در طول هشت قرن از این مرکز توجّه حکایت دارد.
علاوه بر عالمان و اندیشمندان، سلاطین و حاکمان نیز نسبت به این تفسیر علاقه نشان داده‌اند. شاه عباس صفوی دورۀ چهار جلدی آن را وقف آستانه حضرت معصومه علیها السلام نمود. فتحعلی شاه قاجار در سال ۱۲۳۶ ق، نسخه‌ای از آن را وقف مدرسه محمّد ولی میرزا در سمنان کرد.۴
دوم
در دوران معاصر، سه شخصیت در ترویج این تفسیر گرانقدر در محافل علمی سهم فراوان داشته‌اند:
۱. علّامه محمّد قزوینی (۱۲۹۴ ـ ۱۳۶۸ ق)،
۲. علّامه ابوالحسن شعرانی (۱۳۲۰ ـ ۱۳۹۳ ق)،
۳. دکتر عسکر حقوقی (۱۲۹۹ ـ ۱۳۸۰ ش).
۱. علّامه محمّد قزوینی
علّامۀ قزوینی در سال ۱۳۱۵ ش، مقاله‌ای مفصل در شرح حال، اوصاف نسخه‌ها و برخی ویژگی‌های ادبی تفسیر ابوالفتوح به قلم آورده که در خاتمه الطبع تفسیر ـ که با تصحیح ملک الشعرای بهار همراه بود ـ به چاپ رسید. این مقالۀ بلند از آن رو که شرحی جامع در معرفی مفسر و تفسیر است، سهم بسزایی در شناساندن ابوالفتوح رازی داشت. این مقاله سپس در مجموعه مقالات قزوینی به چاپ رسید.
۲. علّامه ابوالحسن شعرانی
سومین چاپ تفسیر در دوازده جلد با تصحیح علّامه شعرانی به انجام رسید. وی مقدمه‌ای مفصل دربارۀ تفسیر و شخصیت ابوالفتوح دارد. علاوه بر آن، نثر طوبی، یا دایرة المعارف لغات قرآن مجید را می‌نگارد که آن را راهنمایی بر تفسیر قلمداد می‌کند.
۳. دکتر عسکر حقوقی
وی با تألیف کتاب سه جلدی تحقیق در تفسیر ابوالفتوح رازی، کارهای گذشتگان را به کمال رساند و یک تنه راه‌های بسیاری را پیمود و ابواب جدیدی را برای تحقیق به روی پژوهشگران گشود.
در شمارۀ نخست خبرنامه شرح نسبتاً مبسوطی از کتاب و احوال عسکر حقوقی ارائه شد.
امیدواریم در شماره‌های آتی خبرنامه نیز دربارۀ دو پیشگام دیگر، علّامه قزوینی و علّامه شعرانی مطالبی ارائه گردد.۵
۱. روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، ج ۱، ص ۲.
۲. النقض، ص ۲۸۰.
۳. خبرنامۀ کنگرۀ ابوالفتوح رازی، ش ۱، ص ۲۴؛ روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، ج ۱، ص ۷۳.
۴. خبرنامۀ کنگرۀ بزرگداشت ابوالفتوح رازی، شمارۀ ۱، ص ۳۶.
۵. نثر طوبی، ج ۱، ص ۲.
