نیم نگاهی به زندگی و شخصیت سیّد مرتضی
نیم نگاهی به زندگی و شخصیت سیّد مرتضی[۱]
سیّدِ مرتضی ابوالقاسم علی بن ابو احمد الحسین بن موسی بن محمد بن موسی بن ابراهیم بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب(ع)، در ماه رجب سال ۳۵۵ ق در محله کرخ بغداد متولد شد. او از خاندان‌های بزرگ علمی و سادات هاشمی است که از ناحیه پدر و مادر حسینی است و به همین دلیل به وی «شریف» گفته میشود. از ناحیه پدر نیز با پنج واسطه به امام کاظم(ع) و از ناحیه مادر با چند واسطه به امام سجاد(ع) می‌رسد.
برادر وی سیّد رضی است که همچون خود او از نبوغ سرشاری برخوردار بود و در علوم بسیاری تبحّر داشت. عالم، شاعر و نویسنده‌ای کم‌نظیر که مناصب مهمی نیز بر عهده داشت.
بر اساس برخی گزارش‌ها، سیّد مرتضی دو فرزند پسر به نام‌های ابو محمد الحسن ملقّب به «اطهر ذی المحتدین» و دیگری ابو جعفر محمد بن المرتضی داشت که نسل او از این دو ادامه یافت، ولی بسیاری برای او تنها یک فرزند پسر ذکر کرده‌اند که برخی او را ابوجعفر محمد و برخی دیگر ابوعبدالله الحسین (م ۴۴۳ ق) دانسته‌اند.
علم الهدی از محضر بزرگانی چون: عبد الرحیم بن نباته خطیب (م ۳۷۴)، ابوعبدالله محمد بن محمد بن نعمان معروف به مفید (۳۳۶ ـ ۴۱۳)، محمد بن عمران الکاتب معروف به مرزبانی (م ۳۸۴)، حسین بن علی بن یوسف، وزیر مغربی (۳۷۰ ـ ۴۱۸)، ابوالحسن علی بن حبش الکاتب، سهل بن احمد الدیباجی (۲۸۶ ـ ۳۸۰)، حسین بن علی بن الحسین بن بابویه القمی، ابوالحسن احمد بن محمد بن عمران معروف به ابن جندی بغدادی بهره برده است.
محمد بن الحسن بن علی الطوسی شیخ الطائفه (۳۸۵ ـ ۴۶۰)، حمزة بن عبدالعزیز الدیلمی ملقّب به سلّار (م ۴۴۸)، قاضی عبدالعزیز بن نحریر بن عبدالعزیز بن البراج الطرابلسی (م ۴۸۱). نظام الدین ابوالحسن (یا ابوعبدالله) سلیمان بن الحسن (یا الحسین) الصهرشتی الدیلمی، ابوالفتح محمد بن علی الکراجکی (م ۴۴۹)، ابوعبدالله جعفر بن محمد الدُوْرْیَستی، ابوالفرج یعقوب بن ابراهیم الفقیه البیهقی (زنده در ذیقعده ۴۰۳)، ابوالصلاح تقی بن نجم الحلبی (۳۷۴ ـ ۴۴۷)، ابوالمعالی احمد بن قدامه (م ۴۸۶) و ابویعلی محمد بن الحسن بن حمزه الجعفری (م ۴۶۳) از پرورش‌یافتهگان مکتب او هستند.
سید مرتضی از جامعیت علمی کم‌نظیری برخوردار بوده است. مراتب فضل و کمال او در علم و ادب، حسب و نسب، کلام و حکمت، نحو و لغت، فقه و اصول، تفسیر و حدیث و رجال، شعر و معانی و خطابه و دیگر علوم مسلّم است. نجاشی که هم‌عصر او بود و با او نزد شیخ مفید درس می‌خواند، در مورد وی می‌نویسد: «علومی را فراگرفت که هیچ کس در زمان وی به پای او نرسید. احادیث بسیاری از استادان شنید. او عالم و متکلم و ادیب و شاعر بود و در علم و دین و دنیا جایگاهی بس بزرگ داشت و کتاب‌ها تصنیف کرد».[۲]
شیخ طوسی، فقیه و دانشمند بزرگ شیعه که خود شاگرد سید مرتضی بود، استاد خویش را چنین توصیف می‌کند: «ادب و فضل او از همۀ اهل زمانش بیشتر است؛ متکلم، فقیه و حاذق همۀ علوم است».[۳]
علامه حلّی نیز در عظمت شخصیت وی می‌نویسد: «در علوم بسیاری یگانه روزگار بود. تمام دانشمندان درباره فضل او اتفاق نظر دارند. در دانش‌هایی مانند علم کلام، فقه، اصول، ادب، نحو، شعر، معانی و لغت و غیره بر همه کس تقدم داشت. دیوان شعری دارد که مشتمل بر بیش از بیست هزار بیت است. طایفه امامیه از زمان وی تا عصر ما که سال ۶۹۳ هجری است از کتاب‌های او استفاده کرده‌اند. او رکن طایفه شیعه و معلم آنهاست».[۴]
حتی دانشمندان اهل سنّت نیز مقام علمی وی را ستوده و از او به بزرگی یاده کرده‌اند. خطیب بغدادی در «تاریخ بغداد»، ثعالبی در «یتیمة الدهر»،[۵] ابن جوزی در «المنتظم»، ابن اثیر در «الکامل فی التاریخ» و «ابن کثیر»[۶] مقام علمی او را ستوده‌اند.
او اندیشه‌های نو و روشی جدید در تحقیق علوم و معارف اسلامی عرضه کرده است. برای نمونه: در تفسیر قرآن در مواردی که آیات، به ظاهر با عقل سازگار نیست، به تفسیر درایی روی می‌آورد و به تأویل آیات دست می‌زند.
گفته میشود، در زمینه فقه تطبیقی نخستین کسی است که کتاب نوشت. در اصول فقه برخی اصولِ پذیرفته شده اهل سنت نظیر قیاس (به جز منصوص العله) را مردود می‌شمارد و به نقد آنها همت می‌گمارد. اجماع را به شرط وجود امام در میان اجماع‌کنندگان حجت می‌شمارد.[۷]
در علم کلام و مناظره جانشین استاد خویش شیخ مفید بود. در مجلس درس او علمای بزرگی از مذاهب مختلف شرکت می‌کردند. چنان که ابن جوزی در ابتدای شرح حال او می‌نویسد: «کان ... یناظر عنده فی کل المذاهب».[۸]
«شرح قصیده حمیری» نشانگر آن است که وی در لغت نیز تبحّر زیادی داشته است. «الغرر و الدرر» تسلط او بر نحو و بلاغت و سایر علوم ادبی را میرساند.
در مجموع، آشنایی سید با علوم مختلف، از او شخصیتی جامع و بلند آوازه ساخته است، چنان که «روضات الجنات» می‌نویسد: «سید مرتضی آشناترین مردم به کتاب و سنّت بود و وجوه تأویل در آیات و روایات را می‌دانست. از آنجا که او عمل به خبر واحد را جائز نمی‌شمرد، به استنباط شریعت از کتاب و اخبار متواتر و محفوف به قرائن علمی رو کرد و این نیازمند آگاهی بر احادیث و احاطه به اصول اصحاب و مهارت در علم تفسیر و استخراج مسائل از قرآن بود».[۹]
تألیفات سید مرتضی در زمان خود او منتشر می‌شد و به آن توجه می‌شد. موافقان در شرح و تأیید و مخالفان در نقد و نقض آنها کتاب‌ها نوشتند (مانند: شرح جمل العلم و العمل، ابن براج طرابلسی؛ تتمة الملخص، سلار بن عبدالعزیز؛ تلخیص الشافی، شیخ طوسی؛ نظیر نقض الشافی؛ ابوالحسین بصری). حتی گاه این نقض‌ها در زمان خود او دوباره نقد می‌شد. همۀ اینها نشانۀ جایگاه و منزلت سید مرتضی در میان معاصران خویش است؛ چنان که عناوین رساله‌ها و آثار وی نیز حاکی از موقعیت ممتاز و جامعیت علمی اوست.
بیش از ۱۲۰ عنوان اثر علمی از ایشان به یادگار مانده است که به شرح زیر است:
۱. ابطال القیاس. این اثر جزئی از «المسائل الموصلیات الأولی» است که شیخ در «الفهرست» از آن با نام «مسألة فی القیاس و ابطاله» یاد کرده است (الذریعة، ج ۱، ص ۷۰).
۲. أحکام أهل الاخرة یا مسألة فی احکام الآخرة (الذریعة، ج ۱، ص ۲۹۵ و ج ۲۰، ص ۳۸۲).
۳. الأمالی، (الذریعة، ج ۲، ص ۳۱۲ و ج ۸، ص ۱۴۰ و ج ۱۶، ص ۴۲ و ج ۱۹، ص ۳۶۵). از این کتاب در «اجازه‌نامه بصروی» با نام «الغرر و الفوائد» یاد میشود و نام کامل آن «غرر الفوائد و درر القلائد» است.
۴. الانتصار یا انفرادات الامامیة، (الذریعة، ج۲، ص ۳۶۰ و )۴۰۰. سید مرتضی این کتاب را برای وزیر عمیدالدین نوشت و در آن فروعی را مطرح کرده است که به ادعای برخی شیعه در آنها با اجماع مخالفت کرده است. او با بیان دیدگاه فقهای سایر مذاهب نشان داد که آرای شیعه مخالف اجماع نیست.
۵. الانصاف. سید بن طاووس در باب ۱۷۴ کتاب «الیقین» خود از این کتاب یاد کرده است. (الذریعة، ج ۲، ص ۳۹۵).
۶. انقاذ البشر من الجبر و القدر (الذریعة، ج ۲، ص ۴۰۱).
۷. الرسالة الباهرة فی العترة الطاهرة (الذریعة، ج ۳، ص ۱۵ و ج ۱۱، ص ۱۲۶، ج ۲۰، ص ۳۳۷).
۸. کتاب البرق فی علم الادب (الذریعة، ج ۳، ص ۸۶). در «رساله بصروی» با عنوان «کتاب البروق» آمده است.
۹. تفسیر الخطبة الشقشقیة (الذریعة، ج ۴، ص ۳۴۸ و ج ۱۳، ص ۲۲۲).
۱۰. تفسیر القصیدة المیمیة (الذریعة، ج ۴، ص ۳۵۰).
۱۱. تفضیل الانبیاء علی الملائکة (الذریعة، ج ۴، ص ۳۵۹ و ج ۲۰، ص ۳۸۵).
۱۲. تقریب الاصول فی علم کلام (الذریعة، ج ۴، ص ۳۶۵).
۱۳. تکمله الغرر و الدرر (الذریعة، ج ۴، ص ۴۱۵).
۱۴. تنزیه الانبیاء و الائمة علیهم السلام (الذریعة، ج ۴، ص ۴۵۶).
۱۵. الثمانین (الذریعة، ج ۵، ص ۱۱).
۱۶. جمل العلم و العمل یا جمل العقائد (الذریعة، ج ۵، ص ۱۴۴).
۱۷. جواب السؤال عن وجه تزویج أمیرالمؤمنین ابنته من عمر (الذریعة، ج ۵، ص ۱۸۳).
۱۸. جواب بعض المعتزله فی ان الامامة لاتکون الا بالنص (الذریعة، ج ۵، ص ۱۷۹).
۱۹. جواب شبهات بعض العامه (الذریعة، ج ۵، ص ۱۸۵).
۲۰. جواب المسائل (الذریعة، ج ۵، ص ۱۸۶).
۲۱. جواب الملاحدة فی قدم العالم (الذریعة، ج ۵، ص ۱۹۴).
۲۲. جوابات المسائل البادرائیات (الذریعة، ج ۵، ص ۲۱۴ و ج ۲۰، ص ۳۳۷).
۲۳. جوابات المسائل التبانیات. این کتاب مشتمل بر سه مسئله است که سلطان آنها را پرسیده است (الذریعة، ج ۵، ص ۲۱۶ و ج ۲۰، ص ۳۴۰).
۲۴. جوابات المسائل التبانیات (الذریعة، ج ۵، ص ۲۱۷ و ج ۲۰، ص ۳۴۲).
۲۵. جوابات المسائل الجرجانیة (الذریعة، ج ۵، ص ۲۱۷ و ج ۲۰، ص ۳۴۲).
۲۶. جوابات المسائل الحلبیة الأولی (الذریعة، ج ۵، ص ۲۱۹ و ج ۲۰، ص ۳۴۵).
۲۷. جوابات المسائل الحلبیة الثانیة (الذریعة، ج ۵، ص ۲۱۹).
۲۸. جوابات المسائل الحلبیة الثالثة (الذریعة، ج ۵، ص ۲۱۹).
۲۹. جوابات المسائل الرازیة (الذریعة، ج ۵، ص ۲۲۱ و ج ۲۰، ص ۳۴۷).
۳۰. جوابات المسائل الرسیة الأولی (الذریعة، ج ۵، ص ۲۲۱ و ج ۲۰، ص ۸۲ و ۳۴۸).
۳۱. جوابات المسائل الرسیة الثانیة (الذریعة، ج ۵، ص ۲۲۲ و ج ۲، ص ۸۲).
۳۲. جوابات المسائل الرملیات (الذریعة، ج ۵، ص ۲۲۲ و ج ۲، ص ۸۳ و ج ۲۰، ص ۳۵۰).
۳۳. جوابات المسائل السلاریة (الذریعة، ج ۵، ص ۲۰۶ و ۲۲۳ و ج ۲۰، ص ۳۵۲).
۳۴. جوابات المسائل الصیداویة (الذریعة، ج ۵، ص ۲۲۶ و ج ۲۰، ص ۳۳۵).
۳۵. جوابات المسائل الطبریة. شیخ آقا بزرگ تهرانی می‌نویسد: «در "اجازه‌نامه بصروی" این چنین آمده است، ولی این همان "المسائل الناصریات" است که از "فقه ناصر" انتزاع شده که در طبرستان تألیف شده است. این مسائل ۲۰۷ مسئله است» (الذریعة، ج ۵، ص ۲۲۶ و ج ۲۰، ص ۳۵۵ و ۳۷۰).
۳۶. جوابات المسائل الطرابلسیة الأولی (الذریعة، ج ۵، ص ۲۲۶ و ج ۲، ص ۸۹ و ج ۲۰، ص ۳۵۶).
۳۷. جوابات المسائل الطرابلسیة الثانیة (الذریعة، ج ۵، ص ۲۲۶ و ج ۲، ص ۸۹).
۳۸. جوابات المسائل الطرابلسیة الثالثة (الذریعة، ج ۵، ص ۲۲۶ و ج ۲، ص ۸۹).
۳۹. جوابات المسائل الطرابلسیة الرابعة (الذریعة، ج ۵، ص ۲۲۶ و ج ۲، ص ۸۹).
۴۰. جوابات المسائل الطوسیة. در «اجازه‌نامه بصروی» آن را پنج مسئله و همان «المسائل البرمکیة» دانسته است (الذریعة، ج ۵، ص ۲۲۷ و ج ۲۰، ص ۳۵۶).
۴۱. جوابات المسائل المحمدیه (الذریعة، ج ۵، ص ۲۳۲ و ج ۲۰، ص ۳۶۶).
۴۲. جوابات المسائل المصریات الأولی (الذریعة، ج ۵، ص ۲۳۴).
۴۳. جوابات المسائل المصریات الثانیة (الذریعة، ج ۵، ص ۲۳۴).
۴۴. جوابات المسائل المطلبیات (الذریعة، ج ۵، ص ۲۳۴ و ج ۲۰، ص ۳۶۷).
۴۵. جوابات المسائل الموصلیات الأولی (الذریعة، ج ۵، ص ۲۳۵ و ج ۲۰، ص ۳۶۹).
۴۶. جوابات المسائل الموصلیات الثانیة (الذریعة، ج ۵، ص ۲۳۵).
۴۷. جوابات المسائل الموصلیات الثالثة (الذریعة، ج ۵، ص ۲۳۵).
۴۸. جوابات المسائل المیافارقیات (الذریعة، ج ۵، ص ۲۳۸ و ج ۲۰، ص ۳۷۰).
۴۹. جوابات المسائل الناصریة. این کتاب مشتمل بر ۳۳ مسئله است. این مجموعه را «ناصریات» نیز می‌نامند، به آن جهت که مشتمل سؤالات فرزند ناصر صغیر است (الذریعة، ج ۵، ص ۲۳۹ و ج ۲۰، ص ۳۷۱).
۵۰. حجیة الاجماع. این اثر مجموعه مقالات سید مرتضی دربارۀ حجیت اجماع است. (الذریعة، ج ۶، ص ۲۶۹).
۵۱. الحدود و الحقائق (الذریعة، ج ۶، ص ۲۶۹).
۵۲. دیوان علم الهدی (الذریعة، ج ۹، ص ۷۳۵ و ۱۰۲۷).
۵۳. الذخیرة فی علم کلام (الذریعة، ج ۱۰، ص ۱۱).
۵۴. الذریعة الی أصول الشریعة (الذریعة، ج ۱۰، ص ۲۶).
۵۵. الرائیة. قصیده‌ای در مدح امیر المؤمنین(ع) است. (الذریعة، ج ۱۰، ص ۵۴ و ج ۱۷، ص ۱۱۷).
۵۶. رجال السید علم الهدی. در «لسان المیزان» در ترجمه «جبلة من محمد» از آن نقل شده است: «ذکره الشریف فی رجال الشیعه». مراد وی نقل از کتاب اوست، چنان که گفته است: «ذکره النجاشی من رجال الشیعه». (الذریعة، ج ۱۰، ص ۱۳۳).
۵۷. الرد علی ابن جنی فی تعریضه لابیات المتنبی. شیخ آن را با عنوان «تتبع الابیات» آورده است (الذریعة، ج ۱۰، ص ۱۷۶).
۵۸. الرد علی ابن جنی فی الحکایة و المحکی. شیخ در «الفهرست» با عنوان «النقض علی ابن جنی» از آن یاد کرده است.
۵۹. الرد علی أصحاب العدد. در مورد ایام ماه رمضان و تعیین این ماه با عدد یا با رؤیت است (الذریعة، ج ۱۰، ص ۱۸۵ و ج ۱۱، ص ۱۰۸ و ۲۰۹، و ج ۲۴، ص ۱۷۶).
۶۰. الرد علی من أثبت حدوث الاجسام من الجواهر (الذریعة، ج ۱۰، ص ۲۲۶).
۶۱. الرد علی من تعلق بقوله تعالی و لقد کرمنا بنی آدم (الذریعة، ج ۱۰، ص ۲۲۶).
۶۲. الرد علی المنجمین (الذریعة، ج ۱۰، ص ۲۲۹ و ج ۲۰، ص ۳۸۲ و ۳۸۷ و ۳۹۲).
۶۳. الرد علی یحیی بن عدی النصرانی فیما یتناهی و لایتناهی (الذریعة، ج ۱۰، ص ۲۳۷).
۶۴. الرد علی یحیی بن عدی فی اعتراضه علی دلیل الموحدین فی حدوث الاجسام (الذریعة، ج ۱۰، ص ۲۳۷).
۶۵. الرد علی یحیی بن عدی فی مسألة سماها طبیعة المسلمین (الذریعة، ج ۱۰، ص ۲۳۷).
۶۶. الشافی فی الامامة و ابطال حجج العامة (الذریعة، ج ۱۳، ص ۸).
۶۷. شرح الرسالة. «تأسیس الشیعة» از آن یاد کرده و از کتب فقهی او شمرده است. (الذریعة، ج ۱۳، ص ۲۸۲).
۶۸. شرح قصیدة الحمیری البائیة (الذریعة، ج ۱۴، ص ۹ و ج ۳، ص ۳). همچنین در الذریعة (ج ۴، ص ۳۵۰) عنوان «تفسیر القصیدة المیمیه الحمیریة» آمده است.
۶۹. شرح مسائل الخلاف. این کتاب غیر از «الخلاف فی الفقه» اوست (الذریعة، ج ۱۴، ص ۶۴). در «اجازه‌نامه بصروی» از کتابی با نام «المسائل المستخرجات» یاد شده است که «کتابی در شرح مسائل "الخلاف فی الفقه" است».
۷۰. الشهاب فی الشیب و الشباب (الذریعة، ج ۱۴، ص ۲۴۸ و ۲۶۴).
۷۱. الطیف و الخیال فی الادب (الذریعة، ج ۱۵، ص ۱۹۶).
۷۲. عجائب الاغلاط (الذریعة، ج ۱۵، ص ۲۱۸).
۷۳. رسالة فی العصمة (الذریعة، ج ۱۵، ص ۲۳۷ و ج ۲۰، ص ۳۹۰).
۷۴. العهد (الذریعة، ج ۱۵، ص ۳۶۲).
۷۵. رسالة فی غیبة الحجة (الذریعة، ج ۱۶، ص ۸۲).
۷۶. الفقه الملکی (الذریعة، ج ۱۶، ص ۲۹۹).
۷۷. کشف آیات القرآن (الذریعة، ج ۱۸، ص ۶).
۷۸. مجالس المرتضی. همان «الغرر و الدرر» است که به آن «مجالس التأویلات» و نیز «مجالس کشف الآیات» گفته شده است. (الذریعة، ج ۱۹، ص ۳۶۵).
۷۹. مجموعة رسائل کثیرة. شامل «المسائل التبانیات»، «الموصلیات الثانیه و الثالثه»، «المیافارقین» و «الرد علی اصحاب العدد» است و در سال ۶۷۶ نوشته شده و در خزانه رضویه موجود است (الذریعة، ج ۲۰، ص ۱۱۹).
۸۰. مسائل انفرادات الامامیة. این همان کتاب موسوم به «الانتصار» است (الذریعة، ج ۲۰، ص ۳۳۶).
۸۱. مسائل الخلاف فی الاصول. نجاشی از این کتاب با عنوان «الخلاف فی اصول الفقه» یاد کرده است (الذریعة، ج ۲۰، ص ۳۴۵ و ج ۷، ص ۲۳۶).
۸۲. مسائل العدد و ابطاله (الذریعة، ج ۲۰، ص ۳۵۷).
۸۳. مسائل المفردات فی اصول الفقه (الذریعة، ج ۲۰، ص ۳۶۸).
۸۴. المسائل الناصریات (الذریعة، ج ۲۰، ص ۳۷۰).
۸۵. المسائل الدمشقیة. در «اجازه‌نامه بصروی» آن را همان «الناصریه» دانسته‌اند ولی این «المسائل الناصریه» غیر از «المسائل الناصریه فی الفقه» است که در «الجوامع الفقهیه» در سال ۱۳۷۴ منتشر شده است.
۸۶. المسائل الواسطیات (الذریعة، ج ۲۰، ص ۳۷۲).
۸۷. مسألة فی احکام النجوم (الذریعة، ج ۲۰، ص ۳۸۲).
۸۸. مسألة فی الارادة (الذریعة، ج ۲۰، ص ۳۸۲).
۸۹. مسألة اخری فی الارادة (الذریعة، ج ۲۰، ص ۳۸۳).
۹۰. مسألة فی الاستثناء (الذریعة، ج ۲۰، ص ۳۸۳).
۹۱. مسألة فی الاعتماد. از مسائل سه‌گانه «الموصلیات الأولی» است، چنان که شیخ در «الفهرست» گفته است (الذریعة، ج ۲۰، ص ۳۸۳).
۹۲. مسألة فی التأکید (الذریعة، ج ۲۰، ص ۳۸۴).
۹۳. مسألة فی تقدیم القبول بلفظ الأمر فی العقود (الذریعة، ج ۲۰، ص ۳۸۵).
۹۴. مسألة فی توارد الأدلة (الذریعة، ج ۲۰، ص ۳۸۴).
۹۵. مسألة فی التوبة (الذریعة، ج ۲۰، ص ۳۸۵).
۹۶. مسألة فی دلیل الخطاب (الذریعة، ج ۲۰، ص ۳۸۶).
۹۷. مسألة فی صیغة النکاح (الذریعة، ج ۲۰، ص ۳۸۸).
۹۸. مسألة فی طریق الاستدلال علی فروع الامامیة (الذریعة، ج ۲۰، ص ۳۸۹).
۹۹. مسألة فی الطلاق (الذریعة، ج ۲۰، ص ۳۸۹).
۱۰۰. مسألة فی عدم حجیة خبر الواحد (الذریعة، ج ۲۰، ص ۳۸۹).
۱۰۱. مسألة فی عدم الدلیل دلیل العدم و بیان مورده (الذریعة، ج ۲۰، ص ۳۹۰).
۱۰۲. مسألة فی کونه تعالی عالماً (الذریعة، ج ۲۰، ص ۳۹۲).
۱۰۳. مسألة فی المتعة (الذریعة، ج ۲۰، ص ۳۹۲).
۱۰۴. مسألة فی المسح علی الخفین (الذریعة، ج ۲۰، ص ۳۹۳).
۱۰۵. مسألة فی معنی الباء [در آیه شریفه «فامسحوا برؤسکم»] (الذریعة، ج ۲۰، ص ۳۹۴).
۱۰۶. مسألة فی یتولی غسل الامام (الذریعة، ج ۲۰، ص ۳۹۵).
۱۰۷. مسألة فی المنع من تفضیل الملائکة علی الأنبیاء (الذریعة، ج ۲۰، ص ۳۹۵ و ج ۴، ص ۳۵۱).
۱۰۸. مسألة فی نفی الرؤیة (الذریعة، ج ۲۰، ص ۳۹۷).
۱۰۹. مسألة فی الولایة من قبل السلطان الجائر و الظالم (الذریعة، ج ۲۰، ص ۳۸۹). در دو جا از «اجازه‌نامه بصروی» نام‌های «جواز الولایة من جهة الظالمین» و «مسألة فی الولایة من قبل الظالمین» آمده است.
۱۱۰. مضافات الغرر و الدرر. این کتاب مشتمل بر تأویل برخی آیات است که سید مرتضی آنها را برای اضافه کردن به کتاب «الغرر و الدرر» برگزیده است (الذریعة، ج ۲۱، ص ۱۳۳).
۱۱۱. المعرفة [الصرفة] فی اعجاز القرآن (الذریعة، ج ۲۱، ص ۲۴۵). در «اجازه‌نامه بصروی» عنوان «الموضح عن جهة اعجاز القرآن» آمده است و یادآور شده که معروف به «الصرفه» است. «الذریعة» نیز نام علمی آن را «الموضح» دانسته است.
۱۱۲. المقنع فی الغیبة (الذریعة، ج ۲۲، ص ۱۲۲).
۱۱۳. الملخّص فی اصول الدین (الذریعة، ج ۲۲، ص ۲۱۰).
۱۱۴. مناظرة ابی العلاء المعری (الذریعة، ج ۲۲، ص ۲۸۶).
۱۱۵. مناظرة الخصوم و کیفیة الاستدلال علیهم (الذریعة، ج ۲۲، ص ۲۹۱).
۱۱۶. منقذ البشر من اسرار القضاء و القدر. این کتاب همان «انقاذ البشر» است و خود سید در آن کتاب، با همین نام از آن یاد کرده است (الذریعة، ج ۲۳، ص ۱۵۰).
۱۱۷. الاصول الاعتقادیه. نویسنده در این کتاب درباره صفات خدا، نبوت، امامت، قیامت، درستی وعد و وعید، شفاعت، عذاب قبر، فنای دنیا، میزان، صراط و بهشت و دوزخ بحث کرده است. نسخه خطی آن یک صفحه و نسخه چاپی آن چهار صفحه است.
۱۱۸. معنی قوله تعالی قل تعالوا اُتل ما حرم ربکم علیکم.
۱۱۹. تفسیر قوله تعالی لیس علی الذین آمنوا و عملوا الصالحات جناح فیما طعموا.
۱۲۰. مسألة فی الامامة.
۱۲۱. جواب الکراجکی فی فساد العدد.
۱۲۲. کتاب المصباح فی الفقه. سید مرتضی از این کتاب در آخر «جمل العلم و العمل» یاد کرده است.
۱۲۳. تفسیر سورة الحمد و مأة و خمس و عشرین آیة من سورة البقرة.
افزون بر اینها کتب دیگری نیز به سید مرتضی نسبت داده شده است:
۱. الفصول المختارة.
۲. تنبیه الغافلین عن فضل الطالبین فی الایات النازلة فی شأن الائمة الطاهرین. «الذریعة» این کتاب را تألیف برخی قدمای اصحاب می‌داند و می‌نویسد که به شریف مرتضی نسبت داده شده است (الذریعة، ج ۴، ص ۴۴۶).
۳. جواب أهل الحجاز فی نفی سهو النبی (صلی الله علیه و آله و سلم) (الذریعة، ج ۵، ص ۱۷۵). آقا بزرگ تهرانی در «الذریعة» از این کتاب یاد کرده و می‌نویسد که تألیف شیخ مفید یا سید مرتضی است.
۴. المحکم و المتشابه (الذریعة، ج ۲۰، ص ۱۵۴).
۵. نهج البلاغة. هر چند قرائن و شواهد زیادی وجود دارد که «نهج البلاغه» را سید رضی گردآورده است و حتی از مقدمه آن و دیگر آثار سید رضی این مطلب قابل استفاده است، برخی در انتساب «نهج البلاغه» به وی تردید کرده‌اند.
سید مرتضی سرانجام، پس از عمری تلاش بی‌شائبه علمی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی در روز یک‌شنبه ۲۵ ربیع الاول ۴۳۶ ق در بغداد وفات یافت. احمد بن حسین نجاشی، شریف ابویعلی، محمد بن حسن جعفری و سلّار بن عبدالعزیز از شاگردان بنام وی او را غسل دادند. پسرش بر وی نماز خواند و در خانه‌اش در محله کرخ دفن شد و بعدها به حرم مطهر امام حسین(ع) منتقل شد.
[۱] . برگرفته از کتاب: سید مرتضی، علی رضا اسعدی، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۱ (همراه با تلخیص و ویرایش).
[۲] . رجال النجاشی، ص ۲۷۰.
[۳] . رجال الطوسی، ص ۴۳۴.
[۴] . خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، ص ۱۷۹.
[۵] . یتیمة الدهر، ج ۵، ص ۶۹ ـ ۷۲.
[۶] . البدایة و النهایة، ج ۱۲، ص ۶۶.
[۷] . رسائل الشریف المرتضی، ج ۱، ص ۲۱۰.
[۸] . المنتظم، ابن جوزی، ج ۱۵، ص ۲۹۴.
[۹] . همان، ص ۳۰۰.
