نسخه‌شناسی آثار سیّد مرتضی علم الهدی؛ بخش اول: کتاب‌ها
{به همت دبیرخانه کنگره بین المللی سیّد مرتضی علم الهدی، تحقیق و تصحیح آثار وی در حال انجام است. به همین بهانه، در چند شماره گزارشی از شناسایی و تهیه نسخه‌های خطی این آثار از سوی حجت الاسلام و المسلمین محمد حسین درایتی، مشاور دبیر علمی کنگره و مدیر بخش احیا و تصحیح آثار، ارائه می‌شود. بخش اول این گزارش، به نسخه‌شناسی هجده کتاب سیّد مرتضی علم الهدی و تهیه آن‌ها تا پایان مهر ماه ۹۳ اختصاص دارد.}
آثار سیّد مرتضی علم الهدی را می‌توان به دو بخش کلی تقسیم نمود. یک. آثاری که از آن نسخه‌ای در کتاب‌خانه‌ها موجود است. دو. آثار مفقود که تاکنون هیچ نسخه‌ای از آن یافت نشده است.
در این گزارش به آثاری اشاره می‌شود که تاکنون نسخه یا نسخه‌هایی از آن در دسترس است یا اطلاعی از آن وجود دارد. لازم به ذکر است که در بین آثاری که نسخه‌ای از آن گزارش شده، انتساب برخی از آثار به سیّد مرتضی، قطعی است و در انتساب برخی دیگر تردید و تشکیک شده است که در این گزارش به آن اشاره می‌شود.
این گزارش در دو بخش کتاب‌ها و رساله‌ها تنظیم شده است و در این شماره، نسخه‌شناسی کتاب‌ها ارائه می‌شود. در این بخش، عناوین کتاب‌ها بر اساس موضوع غالب آن‌ها در چهار عنوان کلی جا گرفته است: الف. تفسیر و علوم قرآن؛ ب. کلام و عقاید؛ ج. فقه و اصول؛ د. شعر و ادبیات.
بخش اول: کتاب‌ها
الف: تفسیر و علوم قرآن
۱. الأمالی
نام‌های دیگر: غرر الفوائد و درر القلائد؛ الغرر و الدرر؛ غرر الفرائد؛ الغرر؛ الغرر و الفوائد.
از این اثر بیش از ۱۰۵ نسخۀ خطی شناسایی شده است و بیست نسخه از مهم‌ترین آن‌ها تهیه شده و یا در دست تهیه است. برخی از آن‌ها عبارت‌اند از:
کتاب‌خانه آیة الله مرعشی به تاریخ ۴۸۲ ق؛ مرکز احیاء میراث اسلامی با بلاغی به تاریخ ۴۸۴ ق؛ کتاب‌خانه دانشگاه تهران به تاریخ ۵۴۴ ق؛ کتاب‌خانه اسکوریال اسپانیا به تاریخ ۵۶۷ ق؛ کتاب‌خانه مجلس به تاریخ ۵۷۴ ق؛ کتاب‌خانه فیض الله استانبول به تاریخ ۵۶۸ ق؛ موزه ملی تهران، قرن ۵ و ۶؛ کتاب‌خانه سلیمانیه، مجموعۀ راغب پاشا، ترکیه، به تاریخ ۶۰۳ ق؛ دار المکتب المصریة به تاریخ ۶۱۹ ق؛ کتاب‌خانه آیة الله مرعشی، قرن ۶ با وقف‌نامه‌ای به تاریخ ۶۵۰ ق؛ کتاب‌خانه آستان قدس به تاریخ ۷۸۶ ق.
لازم به ذکر است که «الأمالی» سیّد مرتضی همچنان که از نظر محتوا از مهم‌ترین آثار سیّد مرتضی است، از نظر کثرت نسخه‌های خطی و نیز از نظر قدمت و کهن بودن آن‌ها، از ممتازترین آثار سید به شمار می‌رود و در هیچ یک از آثار وی، این تعداد از دست‌نویس‌های کهن یافت نمی‌شود.
این اثر در دو جلد منتشر شده و در تصحیح آن به چهار نسخه خطی به تاریخ ۵۶۷ اسپانیا، ۵۸۶ استانبول، ۶۱۹ دار المکتب المصریة و ۱۰۶۷ استناد شده است و به هیچ یک از نسخه‌های کهن موجود در ایران، استناد نشده است.
۲. الموضح عن جهة إعجاز القرآن (الصرفه)
نام‌های دیگر: الموضح عن جهة القرآن أو الصرفة؛ کتاب الموضح عن جهة أعجاز القرآن و هو الصرفة؛ کتاب الصرفة فی إعجاز القرآن.
از این کتاب تاکنون فقط یک نسخه خطی شناسایی شده که آن هم از آغاز، افتادگی دارد. این دست‌نویس ارزشمند که از کهن‌ترین نسخه‌های خطی در بین آثار سیّد مرتضی است در سال ۴۷۸ ق به خط نسخ خوانا و به صورت کاملاً معرب کتابت شده است. این نسخۀ منحصر به فرد در کتاب‌خانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.
۳. المحکم و المتشابة
نام دیگر: الآیات الناسخة و المنسوخة.
از این اثر تاکنون بیش از سی نسخه خطی شناسایی و هشت نسخه سفارش شده است. مهم‌ترین و قدیمی‌ترین نسخه به خط شیخ حر عاملی است که در سال ۱۰۶۳ ق کتابت شده است. هفت نسخه دیگر در قرن ۱۱ به سال‌های ۱۰۶۷ تا ۱۰۸۴ استنساخ شده است.
این کتاب با تحقیق علی جهاد الحسانی و به نام «الآیات الناسخة و المنسوخة» در بیروت چاپ شده است و محقق به سه نسخه خطی اعتماد کرده است که دو نسخه بدون تاریخ بوده و نسخۀ سوم هم به سال ۱۳۳۱ کتابت شده است.
همچنین این کتاب در ایران با تحقیق سید عبدالحسین غریفی بهبهانی منتشر شده است. در این تحقیق، به چهار نسخه خطی استناد شده است که در بین آن‌ها نسخۀ شیخ حرّ عاملی دیده نمی‌شود.
البته در انتساب این اثر به سیّد مرتضی تردید و تشکیک شده است و نظر درست‌تر آن است که این اثر بخشی از «تفسیر نعمانی است» که حداکثر سیّد مرتضی آن را به خط خود استنساخ کرده است. وانگهی قراین و شواهدی داخلی متعددی، مؤید عدم انتساب این اثر به سیّد مرتضی است.
ب: کلام و عقاید
۴. الشافی فی الامامة
تاکنون ۷۵ نسخه خطی از این اثر مهم سیّد مرتضی شناسایی شده است. سیزده نسخه از برترین آن‌ها درخواست شده است که تمام آن‌ها به جز یک نسخه ـ که از کهن‌ترین نسخه‌های «الشافی» است ـ در اختیار قرار گرفته است.
قدیمی‌ترین نسخه این اثر به سال ۴۸۲ ق کتابت شده است و در کتاب‌خانه دانشکده فقه دانشگاه کوفه نگهداری می‌شود. این نسخه تاکنون در اختیار قرار نگرفته و از صحت اطلاعات مندرج در فهرست نسخه‌های خطی آن کتاب‌خانه اطلاع دقیقی در دست نیست. امیدواریم اطلاعات مندرج در فهرست صحیح بوده و این نسخه در اختیار قرار گیرد.
تاریخ کتابت برخی دیگر از نسخه‌های خطی این اثر به سال‌های ۹۸۵ ق (دانشگاه تهران)، ۱۰۳۲ ق (کتاب‌خانه آیة الله مرعشی)، ۱۰۴۹ ق (مرکز احیاء میراث اسلامی)، ۱۰۶۴ ق (کتاب‌خانه ملی) و ... است.
این کتاب در چهار جلد چاپ شده که در سه جلد اول، به یک نسخه استناد شده است. در جلد چهارم، پنج نسخه که تاریخ کتابت آن‌ها از ۱۰۹۸ ق تا ۱۱۴۱ ق است، مستند تصحیح بوده است.
۵. الذخیرة فی علم الکلام
نام‌های دیگر: ذخیرة العالم و بصیرة المتعلّم؛ الذخیرة فی اُصول الفقه؛ الذخیرة فی الاُصول؛ الذخیرة.
از این کتاب تاکنون تنها پنج نسخه خطی شناسایی شده است که کهن‌ترین نسخه به سال ۴۷۲ ق کتابت شده است. این نسخه که از نادرترین نسخه‌های خطی در مجموع آثار سیّد مرتضی است، در سن‌پترزبورگ روسیه و در مجموعه «ابراهام فوکوفیتش» نگهداری می‌شود.
متأسفانه علی رغم تماس‌های مکرر و تلاش‌های فراوان تاکنون این نسخه در اختیار قرار نگرفته است و امیدواریم تا قبل از انجام تصحیح این اثر، این نسخه نفیس در اختیار محقق آن قرار گیرد و تصحیح کامل‌تری از این کتاب ارائه شود. با این حال به جز این نسخه، دست‌نویس‌های معتبر دیگری نیز از این کتاب موجود است که مهم‌ترین آن نسخه‌ای است که به سال ۸۹۲ ق از روی نسخه‌ای به تاریخ ۵۰۵ کتابت شده است و در دانشکده الهیات مشهد نگهداری می‌شود.
در چاپ موجود این اثر، به دو نسخه خطی استناد شده است.
۶. الملخّص فی اُصول الدین
از این اثر تاکنون تنها یک نسخه خطی شناسایی شده که آن هم از ابتداء ناقص است و چاپ موجود نیز بر اساس همان نسخه انجام شده است.
تنها نسخه خطی این اثر به سال ۱۰۲۷ ق کتابت شده است و در کتاب‌خانۀ مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود.
۷. تنزیه الأنبیاء و الأئمّة
نام‌های دیگر: تنزیه الأنبیاء؛ کتاب التنزیه؛ التنزیه فی عصمه الأنبیاء.
از این اثر فاخر تاکنون ۹۷ نسخه خطی شناسایی شده است و شانزده نسخه از بهترین دست‌نویس‌ها در اختیار است که پنج نسخۀ کهن در بین آن‌ها وجود دارد:
کتاب‌خانه مدرسه شهید مطهری، کتابت در آغاز قرن ۶؛ کتاب‌خانه آستان قدس، کتابت در قرن ۷؛ کتاب‌خانه آیة الله مرعشی، استنساخ در سال ۷۴۰ ق؛ نسخه‌ای دیگر در کتاب‌خانه آستان قدس، کتابت به سال ۷۸۷ ق؛ دانشگاه تهران، کتابت به سال ۸۹۱ ق.
گفتنی است این اثر تاکنون بیش از هشت بار به شکل‌های مختلف و تحقیق‌های گوناگون به چاپ رسیده است اما در تصحیح هیچ کدام از آن‌ها از این نسخه‌های کهن استفاده نشده است و تنها در چاپ این اثر به تحقیق فارس حسون از یک نسخۀ کهن استفاده شده است.
۸. المقنع فی الغیبة تکمله
از کتاب «المقنع» تاکنون پنج نسخۀ خطی شناسایی شده است که قدیمی‌ترین آن در سال ۱۰۷۰ ق کتابت شده است. از تکملۀ آن نیز یازده نسخۀ خطی شناسایی شده است که کهن‌ترین آن‌ها در قرن ۱۰ کتابت و نسخه بعدی در سال ۱۰۴۸ ق استنساح شده است.
تصویر تمام نسخه‌های شناسایی شده در اختیار قرار گرفت و در تحقیق جدید از تمام آن‌ها استفاده می‌شود.
در چاپ «المقنع» با تحقیق محمد علی حکیم، تنها به یک نسخه و در تحقیق تکملۀ آن به سه نسخه استناد شده است.
۹. الفصول المختارة من العیون و المحاسن
نام‌های دیگر: الفصول المنتخبة من کتاب المجالس؛ کتاب العیون و المحاسن؛ الفصول.
این کتاب بنا به تصریح سیّد مرتضی در مقدمه، گزینشی است از سه اثر استادش شیخ مفید به نام‌ها «المجالس (الأمالی)»، «العیون» و «المحاسن». از این اثر تاکنون ۷۹ نسخه خطی شناسایی شده است که سیزده نسخه از کهن‌ترین و معتبرترین آن‌ها انتخاب و در اختیار قرار گرفته است. قدیمی‌ترین دست‌نویس نسخه‌ای است که به تاریخ ۹۵۰ ق از روی نسخه‌ای به تاریخ ۶۰۱ ق کتابت شده است. این نسخه در کتاب‌خانه آیة الله مرعشی نگهداری می‌شود. و نیز نسخه دیگری که در سال ۱۳۲۳ از روی نسخه‌ای به تاریخ ۴۶۶ کتابت شده است. این نسخه در کتاب‌خانه مجلس موجود است.
در چاپ این اثر از هیچ یک از نسخه‌های سیزده‌گانه فوق استفاده نشده، بلکه به نسخه‌هایی به تاریخ ۱۳۰۹ و ۱۳۴۵ و چند نسخه بدون تاریخ اعتماد شده است.
البته در انتساب این اثر به سیّد مرتضی تردید است اما قراین داخلی متعددی مؤیّد انتساب این تلخیص به سیّد مرتضی است.
۱۰. شرح جمل العلم و العمل
از این اثر تاکنون چهار نسخۀ خطی شناسایی شده است که تمام آن‌ها بدون تاریخ است. نسخه‌ای که در کتاب‌خانه مجلس به شمارۀ ۱/۶۴ و به تاریخ کتابت ۱۲۴۴ گزارش شده است، از سیّد مرتضی نیست؛ زیرا شرحی که به سیّد مرتضی منسوب است تنها شرح بخش اصول عقاید «جمل العلم و العمل» است و این نسخه شرح فروع بوده است و احتمالاً از «ابن براج» باشد. همچنین انتساب شرح جمل (بخش اصول) به سیّد مرتضی محل تردید است.
این کتاب با تحقیق شیخ یعقوب جعفری مراغی چاپ شده است و محقق قراین و شواهدی اقامه کرده و آن را قریب به یقین از سیّد مرتضی دانسته است. استاد گران‌مایه جناب آقای حائری در «فهرست کتاب‌خانه مجلس» این اثر را املاء سیّد مرتضی و کتابت یکی از شاگردانش می‌داند.
ج: فقه و اصول فقه
۱۱. الانتصار
نام‌های دیگر: نصرة ما انفردت به الشیعة الإمامیة من المسائل الفقهیه؛ الانتصار لما اجتمعت علیه الإمامیة؛ مسائل انفرادات فی الفقه؛ کتاب مسائل انفرادات الإمامیة؛ ما تفرّد به الإمامیة من المسائل الفقهیة.
از این اثر تاکنون ۹۴ نسخه خطی شناسایی و سیزده نسخه از بهترین آن‌ها تهیه شده است که قدیمی‌ترین آن نسخه‌ای است به تاریخ ۵۹۱ ق که در کتاب‌خانه آیة الله مرعشی نگهداری می‌شود و نیز نسخه دیگر به تاریخ کتابت ۵۹۶ که در کتاب‌خانه آستان قدس رضوی موجود است. قدمت نسخه‌های دیگر به تاریخ ۸۹۷ ق و نیز ۹۲۰ ق و ۹۶۷ ق و ۹۶۹ ق و ۹۷۳ ق و... .
در چاپ موجود این اثر، به دو نسخه ۵۹۱ و ۵۹۶ ق و نیز دو نسخه دیگر به تاریخ ۱۰۶۷ و ۱۰۶۸ ق اعتماد شده و به سایر نسخه‌های قدیمی‌تر، استناد نشده است.
۱۲. الناصریّات
نام‌های دیگر: المسائل الناصریّة؛ المسائل الناصریّات؛ جوابات المسائل الناصریّات.
از این کتاب تاکنون ۳۸ نسخه خطی شناسایی و هشت نسخه از بهترین آن‌ها تهیه شده است. قدیمی‌ترین نسخه به تاریخ کتابت ۱۰۴۸ ق است که در کتاب‌خانه آیة الله مرعشی نگهداری می‌شود. معتبرترین نسخه، دو نسخه دیگر است که یکی در کتاب‌خانه دانشگاه تهران موجود است که در قرن ۱۳ کتابت و با نسخۀ مورّخ ۵۷۴ ق مقابله شده است و دیگری در کتاب‌خانه مدرسه شهید مطهری است که در تاریخ ۱۲۴۸ ق از روی نسخۀ مورّخ ۱۱۰۱ ق کتابت و آن نسخه از روی نسخۀ مورّخ ۵۷۴ ق استنساخ شده است.
مستند تصحیح در چاپ موجود، چهار نسخه خطی بوده است که تاریخ کتابت همه آن‌ها قرن ۱۳ است.
۱۳. جمل العلم و العمل
در این کتاب، هر چند ظید مرتضی صفحات آغازین کتاب را به بیان اعتقادات اختصاص می‌دهد اما حجم بزرگی از کتاب را به ذکر مباحث فقهی اختصاص داده است.
از این اثر تاکنون بیش از ۶۰ نسخه خطی شناسایی شده است و ده نسخه از معتبرترین آن‌ها سفارش شده و تاکنون هفت نسخه در اختیار است. کهن‌ترین نسخه در سال ۸۱۷ ق کتابت شده است و در کتاب‌خانه آیة الله مرعشی نگهداری می‌شود. سایر نسخه‌های این اثر در قرن ۱۱ به بعد کتابت شده است.
یادآور می‌شود در هیچ کدام از چاپ‌های این اثر، از نسخۀ پیش‌گفته استفاده نشده است.
۱۴. الذریعة إلی اُصول الشریعة
نام‌های دیگر: الذریعة فی اُصول الشریعة؛ الذریعة.
از این کتاب بیش از ۵۰ نسخه خطی شناسایی شده و نه نسخه از مهم‌ترین آن‌ها تهیه شده است. قدیمی‌ترین نسخه در تاریخ ۹۶۹ ق کتابت شده است، اما معتبرترین نسخه، در تاریخ ۱۰۲۵ ق کتابت و با نسخۀ دیگری که بر ابن ابی الحدید قرائت شده، مقابله و تصحیح گردیده است. هفت نسخه دیگر، همگی با ذکر تاریخ، در قرن یازدهم استنساخ شده است.
در دو چاپ موجود این کتاب، به هیچ یک از نه نسخه فوق استناد نشده، بلکه به نسخه‌هایی به تاریخ ۱۲۲۴، ۱۲۳۸، ۱۲۴۷ و ۱۳۱۲ ق اعتماد شده است.
د: شعر و ادبیات
۱۵. دیوان الشریف المرتضی
از این اثر فاخر تاکنون ۱۱ نسخۀ خطی شناسایی شده که سه نسخه از آن‌ها در ایران و سایر نسخه‌های آن در عراق (نجف، کربلا، بغداد) موجود است.
اکثر نسخه‌ها شامل بخش‌هایی از دیوان سیّد مرتضی است. کهن‌ترین و معتبرترین نسخۀ خطی دیوان سیّد مرتضی، در سال ۱۰۸۸ ق از روی نسخه‌ای که سیّد مرتضی آن را رؤیت نموده و در حاشیۀ آن به خط شریف خود گواه قرائت نسخه و اجازۀ روایت آن را به سال ۴۰۳ ق به ابوالفرج یعقوب بن ابراهیم بیهقی داده است، کتابت شده است. این نسخه در تملک شیخ حرّ عاملی بوده است. اصل این نسخه در کتاب‌خانه آیة الله مرعشی نگهداری می‌شود.
دیوان سیّد مرتضی در دو جلد و به تحقیق رشید صفار چاپ شده است و در تصحیح آن از سه نسخه خطی استفاده شده که تنها یک نسخۀ آن تمام شش قسمت دیوان سیّد مرتضی را در بر می‌گیرد و دو نسخۀ دیگر آن ناقص است.
لازم به ذکر است که این چاپ، علاوه بر این که شامل دیوان اصلی سیّد مرتضی است، سایر اشعار سیّد مرتضی را که در کتاب‌های دیگر خود او یا در آثار دیگران وجود دارد جمع کرده است. و نیز همه اشعار را در هم آمیخته و بر اساس قافیه منظم ساخته و به عنوان «دیوان الشریف المرتضی» چاپ نموده است.
۱۶. طیف الخیال
نام‌های دیگر: الطیف و الخیال؛ أوصاف طیف الخیال.
تاکنون از این اثر تنها یک نسخه شناسایی شده است. این نسخه در کتاب‌خانه اسکوریال اسپانیا نگهداری می‌شود و تاریخ کتابت آن سال ۵۹۱ ق است.
دو چاپ از این اثر در دسترس است که هرکدام مزایا و نواقصی دارند:
ـ در چاپ قاهره در سال ۱۳۸۱ با تحقیق حسن کامل الصیرفی، محقق در پایان کتاب (ص ۱۸۲ ـ ۲۷۴) ملحقاتی را به کتاب می‌افزاید که شامل اشعار سایر شعرا در خصوص موضوع کتاب است.
ـ چاپ مدینه با تحقیق محمود حسن ابوناجی، بعد از انتشار چاپ قاهره بوده است و محقق با حذف ملحقات کتاب و برخی از پانوشت‌ها، چاپ مختصرتری را ارائه نموده است.
به جز این دو چاپ، چاپ‌های متعدد دیگری نیز از این اثر گزارش شده که استناد همه به همان تک نسخه کتاب‌خانه اسکوریال است.
۱۷. الشهاب فی الشیب و الشباب
نام دیگر: الشیب و الشباب.
از این اثر تاکنون تنها یک نسخۀ خطی شناسایی شده است که تاریخ کتابت آن قرن ۶ هجری قمری است. اصل این نسخه در کتاب‌خانه جستربیتی نگهداری می‌شود و تصویر آن در کتاب‌خانه آیة الله مرعشی، مرکز میراث اسلامی و نیز در دانشگاه محمدبن مسعود ریاض موجود است.
۱۸. تفسیر قصیدة السیّد الحمیری المذهّبة
نام‌های دیگر: تفسیر القصیدة المذهّبة؛ تفسیر قصیدة السیّد البائیة؛ شرح القصیدة الذهبیة؛ شرح القصیدة المذهّبة.
از این اثر تاکنون ۹ نسخه خطی شناسایی شده است. قدیمی‌ترین نسخه در سال ۹۹۶ ق کتابت شده است و در کتاب‌خانه دانشگاه تهران نگهداری می‌شود.
این اثر به صورت مستقل چاپ شده است و در تصحیح آن، تنها از دو نسخۀ خطی استفاده شده است.
