نیم‌نگاهی به «موسوعة الشریف المرتضی»
علی بن حسین بن موسى بن محمد بن موسى بن ابراهیم بن امام موسى کاظم (ع)، معروف به «سیّد مرتضی»، «شریف مرتضى» و «علم الهدى» در رجب سال ۳۵۵ ق در بغداد متولد شد و در ربیع‌الاول سال ۴۳۶ ق دار فانی را وداع گفت. آرامگاه وی در کربلا در جوار بارگاه امام حسین (ع) است.
وی پس از پدر و سپس برادرش سید رضی (گردآورنده «نهج البلاغه»)، برای سی سال سرپرست حاجیان بود و به کار و زندگی سادات دودمان ابوطالب در بغداد (نقیب طالبیان) رسیدگی می‌کرد و قاضی القضات و مسئول دیوان مظالم بود.
سیّد مرتضی و برادرش، فقه و اصول را نزد شیخ مفید آموختند و سیّد مرتضی پس از استادش شیخ مفید، مرجع شیعیان بود. وی علاوه بر فقه و اصول، در دانش‌‌های تفسیر، کلام، ادب، تاریخ و تراجم، صاحب نظر و اثر بود.
آثار مختلف سیّد مرتضی علم الهدی، بار‌ها در ایران به چاپ رسیده است. در سال ۲۰۱۲ از سوی دار احیاء التراث العربی در بیروت، مجموعه‌ای از آثار ایشان با نام «موسوعة الشریف المرتضی» در ۲۲ جلد به صورت افست منتشر شده است. در ادامه، عناوین مجلدات (به ترتیبی که در این مجموعه آمده است) و معرفی کوتاه هر یک از این آثار را می‌خوانید.
ذکری الفقیه السید علی بن الحسین بن موسی الشریف المرتضی
موسوعة الشریف المرتضی «قدّس سرّه» (۳۵۵ ـ ۴۳۶ ق)
بیروت: مؤسسة التاریخ العربی، چاپ اول، ۱۴۳۳ ق / ۲۰۱۲ م
جلد ۱: الذریعة إلى اصول الشریعة
این کتاب، اولین کتاب کامل در اصول فقه شیعه است. صاحب‌نظران این اثر را مبدأ استقلال علم اصول شیعه می‌دانند. سید مرتضی در «الذریعة الی اصول الشریعة» در هر مسئله آرا و ادله اصولیان اهل سنّت چون ابوحنیفه و شافعى را نقل و سپس نظر مختار خود را بیان می‌کند.
وی در مقدمه کتاب در بارۀ روش تألیف کتاب می‌گوید که مسائل اصول فقه را از مسائل اصول دین جدا می‌کند در حالى که در کتب پیشین این مسائل با یکدیگر خلط شده است. کتاب اصولی سید مرتضی در چهارده باب تنظیم شده است:
خطاب؛ اوامر؛ نواهی؛ عموم و خصوص؛ تخصیص؛ مجمل و مبیّن؛ نسخ؛ اخبار؛ صفت متحمل خبر و متحمّل‌عنه و کیفیت الفاظ روایت؛ افعال؛ اجماع؛ قیاس؛ اجتهاد؛ حظر و اباحه؛ در نافى و مستصحب حال.
جلد ۲: الانتصار
«الانتصار فی انفرادات الامامیة» قدیمی‌ترین کتاب فقهی شیعه در مسائل اختلافی است. سید مرتضی در این کتاب، ۳۳۶ مسئله فقهی را مطرح می‌کند که امامیه قطعاً یا ظناً در آنها منفردند. این مسائل در مباحث ذیل آمده است:
طهارة؛ صلاة؛ صیام؛ زکاة (و خمس)؛ حج؛ نکاح؛ طلاق ظهار؛ ایلاء؛ لعان؛ عدۀ زنان (طلاق و مرگ)؛ ایمان؛ نذور و کفارات؛ عتق؛ تدبیر؛ مکاتبه؛ صید و ذبائح؛ اشربه و لباس؛ بیوع و ربا و صرف؛ شفعه؛ قضاء؛ شهادات؛ حدود و قصاص؛ دیات؛ فرائض؛ مواریث و وصایا.
نسخه افست این کتاب، چاپ دفتر انتشارات اسلامی (وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم) است.
جلد ۳: مسائل الناصریات
«مسائل الناصريات» شرح و تصحيح کتاب «الفقه الناصريّة» تأليف ناصر کبير (۳۰۲ ـ ۳۰۴ ق)، جد مادرى سيد مرتضى است.
«الفقه الناصرية» حاوی فتاواى سيد ابو محمد اطروش است که سید مرتضی آنها را بحث استدلالی می‌کند و بعضى از فتاواى او را می‌پذيرد و بعضى را نيز رد می‌کند.
«مسائل الناصريات» شامل ۲۰۷ مسئلۀ فقهى و عقيدتى است که در کتب طهارت (۶۴ مسئله)، صلاة، زکاة، صيام، حج، طلاق، بيوع، شفعه، رهن، غصب، ديات، ايمان، فرائض، قضاء و مسائل متفرقه تنظیم شده است.
جلد ۴: الملخّص فی اصول الدّین
سید مرتضی به این کتاب خویش در «الشافی» و «الذخیرة» اشاره می‌کند. وی «الملخّص فی اصول الدّین» را به دلایلی نمی‌تواند به پایان برساند. از این رو کتاب «الذخیره» را می‌نگارد و مباحث آغازین آن را به اعتبار مباحث کتاب «المخّص» به اختصار می‌آورد. وی در خاتمه «الذخیره» به این موضوع اشاره می‌کند.
دو کتاب «الملخّص» و «الذخیره» تقریباً در بردارنده همه مباحث کلامی‌اند.
در این مجموعه آثار، کتاب «الملخّص فی اُصو الدّین» بازنشری از تحقیق محمد رضا انصاری قمی است که به همت مرکز نشر دانشگاهی و کتاب‌خانه مجلس شورای اسلامی چاپ شده است.
جلد ۵: الذخیرة فی علم الکلام
سید مرتضی در کتاب «الذریعة» خود از این کتاب با همین نام یاد کرده است اما در برخی نسخه‌های خطی، نام آن «ذخیرة العالم و بصیرة المعلم» آمده است.
این کتاب از مهم‌ترین کتب کلامی شیعه است و شاگرد سید مرتضی، تقی الدین بن نجم حلبی آن را شرح کرده است که نسخه آن در دسترس نیست.
اصل کتاب با تحقیق سید احمد حسینی و از سوی انتشارات اسلامی در قم منتشر شده است.
جلد ۶ ـ ۹: الشافی فى الإمامة
این کتاب را سید مرتضی با هدف نقد کتاب «المغنى من الحجاج» نوشته قاضى عبدالجبار تألیف کرده است.
در این کتاب تفاوت میان امامیه با زیدیه و معتزله روشن می‌گردد و از برخی اعتقادات شیعی و مسائل فقهی امامیه (مانند علم امام و موضوعات مرتبط، بداء، فرق بین اجماع نزد امامیه) دفاع و اتهامات وارد بر آنها رد می‌شود.
پس از تألیف این کتاب و در دوران حیات سید مرتضی، شیخ طوسى «تلخیص الشافی»، ابوالحسین بصرى «نقض الشافی» و ابویعلى سلار بن عبد العزیز «نقض النقض على النقض» را تألیف می‌کنند.
در این مجموعه، این کتاب بازنشر چاپ مؤسسة الصادق(ع) در تهران است. محقق کتاب نیز عبد الزهراء حسینی خطیب است.
جلد ۱۰: تنزیة الأنبیاء و الأئمة
کتاب «تنزیة الأنبیاء و الأئمة» را سید مرتضی در باره عصمت انبیا می‌نگارد. این موضوع از مسائل احتلافی امامیه و معتزله بوده است.
امامیه معتقد است که انبیا هیچ گناه بزرگ یا کوچکی را قبل یا بعد از مقام نبوّت مرتکب نمی‌شوند. معتزله فقط گناهان کبیره و نیز گناهان صغیره موجب استخفاف را محال مى‌دانند اما ارتکاب گناهان صغیره‌ای را که موجب استخفاف نمی‌گردد چه قبل و چه بعد از مقام نبوّت را جایز می‌دانند.
در این مجموعه، این کتاب طبق چاپ پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی (قم) منتشر شده است.
جلد ۱۱: الموضّح عن جهة اعجاز القرآن (الصرفة)
سید مرتضی در این کتاب دیدگاه خود را در باره اعجاز قرآن یعنی «نظریه صرفه» به تفصیل بیان می‌کند و ضمن رد دیگر نظریات به اشکالات وارد به نظریه خود نیز پاسخ می‌دهد. وی در این کتاب از کتاب دیگرش «الذخیرة» یاد کرده است.
بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی این کتاب را با تحقیق محمد رضا انصاری قمی منتشر کرده است و در این مجموعه آثار تجدید چاپ شده است.
جلد ۱۲: الفصول المختارة من العیون و المحاسن
این کتاب، همان طور از نامش هویداست حاوی بخش‌هایی از کتب شیخ مفید بویژه کتاب‌های «العیون» و «المحاسن» است. همچنین از خلال کتاب به دست می‌آید که سید مرتضی آن چه را که شیخ مفید بر او املا کرده است به کتاب افزوده است.
برخی نسبت این کتاب را به سید مرتضی مشکوک می‌دانند و آن را به «مفید» نسبت داده‌اند (مانند ابن شهر آشوب) ولی به اعتقاد برخی دیگر با رجوع به خود کتاب به روشنی به دست می‌آید که این کتاب از سید مرتضی است.
این کتاب در نجف در دو جلد منتشر شده است و در این مجموعه در مجلد دوازدهم قرار گرفته است.
۱۳ ـ ۱۷: مجموعة الرسائل
«مجموعة الرسائل» در پنج جلد مشتمل بر رساله‌‌ها و آثار کوچک سیّد مرتضی علم الهدی است. این چهار جلد طبق چاپ دار القرآن مدرسه آیة الله العظمی گلپایگانی (قم) است. محقق این اثر سید احمد حسینی بوده است. فهرست این رسائل به تفکیک جلد‌ها چنین است:
جلد ۱۳: جواب المسائل التبانیات؛ جوابات المسائل الرازیة؛ جوابات المسائل الطبریة؛ جوابات المسائل الموصلیات الثانیة؛ جوابات المسائل الموصلیات الثالثة؛ جوابات المسائل المیا فارقیات؛ جوابات المسائل الطرابلسیات الثانیة؛ جوابات المسائل الطرابلسیات الثالثة.
جلد ۱۴: مسئلة فی المنامات؛ الردّ علی اصحاب العدد؛ حکم الباء فی آیة «و امسحوا برؤسکم»؛ وجه التکرار فی الآیتین؛ مسئلة فی الاستثناء؛ وجه العلم بتناول الوعید کافّة الکفار؛ مسئلة فی العمل مع السلطان؛ نفی الحکم لعدم الدلیل علیه؛ شرح الخطبة الشقشقیة؛ مناظرة الخصوم و کیفیة الاستدلال علیهم؛ أحکام أعل الآخرة؛ مسئلة فی توارد الأدلّة؛ تفصیل الأنبیاء علی الملائکة؛ المنع من تفصیل الملائکة علی الأنبیاء؛ انقاذ البشر من الجبر و القدر؛ الرسالة الباهرة فی العترة الطاهرة؛ الحدود و الحقایق؛ الرسالة فی غیبیة الحجّة؛ مسئلة فی الرّد علی المنجمین؛ جوابات المسائل الرسیة الأولی؛ جوابات المسائل الرسیة الثانیة.
جلد ۱۵: جمل العلم و العمل؛ اجوبة المسائل القرآنیة؛ اجوبة مسائل متفرقة؛ مسئلة فی من یتولی غسل الإمام؛ عدم وجوب غسل الرجلین فی الطهارة؛ الحسن و القبح العقلی؛ المسح علی الخقین؛ خلق الأعمال؛ مسئلة فی الإجماع؛ علّة خذلان اهل البیت (ع)؛ أقاویل العرب فی الجاهلیة؛ قول النبی (ص): نیّة المؤمن خیر من عمله؛ علّة مبایعة علی (ع)؛ الجواب عن الشبهات علی خبر الغدیر؛ مسئلة فی إرث الأولاد؛ هدم تخطئة العامل بخبر الواحد؛ مسئلة فی استلام الحجر؛ مسئلة فی نفی الرؤیة؛ تفسیر الآیات المتشابهة من القرآن؛ إبطال العمل بأخبار الآحاد؛ علّة إمتناع علی (ع) عن محاربة الغاصبین؛ مسئلة فی العصمة؛ الإعتراض علی من یثبت حدوث الأجسام.
جلد ۱۶: جوابات المسائل المصریات؛ جوابات المسائل الواسطیات؛ المسائل الرملیة؛ شرح القصیدة المذهبة؛ الشهاب فی الشیب و الشباب؛ مسئلة فی معجزات الأنبیاء (ع)؛ مسئلة فی نکاح المتعة؛ نقد النیسابوری فی تقسیمه للأعراض؛ مسائل شتّی (۲۲ مسئلة).
جلد ۱۷: رسالة المحکم و المتشابه؛ شرح جمل العلم و العمل؛ المقنع فی الغیبة.
جلد ۱۸: طیف الخیال
سید مرتضی «طیف الخیال» را پس «الشهاب» و همانند آن در تتبع و عرض ابیات معانی و موازنۀ بین آنها و نقد «آمدی» در موازنه نگاشته است.
در این کتاب از اشعار «ابوتمام» و برادرش «سید رضی» هر کدام بیش از ۲۲۰ بیت، اشعار بسیاری از «بحتری»، ۳۲۵ بیت از اشعار خود، و نیز اشعاری از دیگران در مقام موازنه و تتبع ابیات معانی گرد آورده است.
محقق کتاب دکتر محمود حسن ابوناجی و محل چاپ مدینه است.
جلد ۱۹ ـ ۲۰: أمالی المرتضی (الغرر و الدرر)
کتاب «الأمالی» سید مرتضی نام‌های مختلفی دارد. این کتاب شامل هشتاد مجلس است که تاریخ آنها ذکر نشده است.
موضوع این مجالس به جز ده مجلس، تفسیر آیات مشکله قرآن است. وی ابتدا این آیات را تفسیر می‌کند و پس از تأویل و بیان وجوه معانی آن، مسئله‌ای کلامی را مطرح و بحث می‌کند.
در این مجالس حدود پانصد آیه مطرح می‌گردد و در برخی مجالس نیز اخبار و روایاتی نقل می‌شوند. چاپ این کتاب همان نشر ذوی القربی در قم است که توسط محمد ابوالفضل ابراهیم تحقیق شده است.
جلد ۲۱ ـ ۲۲: الدیوان
در این مجموعه «دیوان المرتضی» بر اساس چاپ مصر (دار البلاغة) و تحقیق رشید الصفار منتشر شده است.
کتاب مقدمه‌ای به قلم شیخ محمد رضا شبیبی در سیرت شریف مرتضی دارد که از اشعار خود او گرفته شده است. مقدمه دوم کتاب از دکتر مصطفی جواد در بارۀ مرتضی و دیوان و مدفن و خانۀ اوست. محقق در مقدمه سوم پس از ترجمه مبسوط سید مرتضی، نسخه‌هایی از دیوان را که بر آنها اعتماد کرده است معرفی و خصوصیات کار خود را تشریح می‌کند.
محقق دیوان، ترتیب اصل را که ظاهراً بر مبنای تاریخ بوده است به ترتیب حروف هجاء قوافی تغییر می‌دهد و نیز اشعار دیگری را که به طریقی صحیح نسبت آنها به سید مرتضی ثابت شده است ـ مانند اشعار کتاب‌های «الشهاب فی الشیب و الشباب» و «طیف الخیال» خود سید مرتضی، و آن چه در «مناقب» ابن شهر آشوب و «کشکول» شیخ بهائی و «انوار الربیع» و مانند این‌ها به سید مرتضی نسبت داده می‌شود ـ درج می‌کند.
