تأثير و تأثّر قاضى عبد الجبّار معتزلى و سيّد مرتضى در ديدگاه هاى كلامى
از جمله ادّعاهايى كه از گذشته دور در باره شيعه اماميّه به وسيله افرادى چون خيّاط، اشعرى، ابن تيميّه و... مطرح شده، تأثيرپذيرى دانشمندان اين مكتب، از جمله سيّد مرتضى در ديدگاه هاى كلامى از معتزليان عقل گراست. اصل اين ادّعا توسّط بزرگان اماميّه چون شيخ مفيد و ديگران، به طور كلّى مردود شناخته شده است. در دوران معاصر نيز پژوهش هاى خوبى در اين باره انجام شده كه بعضا مورد استناد اين مقاله نيز قرار گرفته است.
اين مقاله به صورت جزئى، سراغ مصداق رفته و با بررسى ديدگاه هاى دو شخصيّت تأثيرگذار، يعنى سيّد مرتضى فرد شاخص اماميّه و قاضى عبد الجبّار، معاصر سيّد مرتضى و فرد شاخصِ معتزله كه دارى آثارى گرانسنگ در اين باره است، به بررسى اين موضوع نشسته و با برشمردن موارد عمده اختلاف، در ابطال اين ادّعا تلاش كرده است. در اين پژوهش، البتّه از موارد كلّى اشتراك نيز غفلت نشده؛ امّا در عين حال، اگر در مواردى اختلاف نيز داشته اند، تذكّر داده شده است.
اشتراک شيعه و معتزله در پذيرش عقل به منزله منبعى از منابع شريعت، سبب همگونى شيعه با معتزله در اعتقاد به اصولى چون توحيد، عدل، حُسن و قبحِ عقلى و... شده است و اين، از تبعات اين مشرب فكرى است و به نظر ما ربطى به تأثير و تأثّر دو مكتب از يكديگر ندارد. بنا بر اين براى يافتن تأثير و تأثّر، بايد نگاهى جامع به اعتقادات آن دو انداخت از اين رو، در بحث اشتراكات، به سه موضوع عقل، علم و معرفت و در بحث اختلافات، به مباحثى چون معجزه، كرامت، صفات خداوند، آلام و شرور، منزله بين المنزلتين، اِحباط و تكفير، امر به معروف و نهى از منكر و امامت پرداخته ايم.
واژگان كليدى: كلام شيعه، سيّد مرتضى، معتزله، قاضى عبد الجبّار، اماميّه، عقل.
*. دانشجوی دکتری تخصصی شیعه شناسی دانشگاه ادیان و مذاهب.
