چهار فرهنگ‌نامۀ کلامی

فرهنگ‌نامه‌های کلامی این کتاب عبارت‌اند از: ۱. الحدود والحقائق؛ ۲. المقدمه فی المدخل إلی علم الکلام؛ ۳. الحدود و الحقائق: یا شرح حدود الفاظ مصطلح بین متکلمان شیعه؛ ۴. اصطلاحات المتکلمین. این اثر را محمدتقی دانش‌پژوه، گردآوری و تصحیح کرده است. الحدود و الحقائق سیّد مرتضی نیز جزو یکی از این چهار فرهنگ‌نامه، بررسی شده است. این اثر در معالم العلماء با همین نام (الحدود و الحقائق) آمده است.[۱] آغا بزرگ در الذریعه از او با نام اعلام الطرائق فی الحدود والحقائق یاد کرده است.[۲] با توجه به گستردگی علوم اسلامی، ضرورت شناخت اصطلاحات در حوزه‌های مختلف اسلامی از دیرهنگام، امری مشهود بوده است. از این رو، سیّد مرتضی در این رساله، ۳۸۲ اصطلاح در حوزه‌های گوناگون علوم اسلامی، چون: کلام، فقه، اصول، درایة الحدیث، فرق اسلامی، اخلاق و ... را به ترتیب حروف الفبا مورد شناسایی و تعریف قرار داده است. افندی در ریاض العلماء و آغابزرگ در الذریعه، مدعی اند که نسخه ای از الحدود و الحقائق را دیده اند. آغا بزرگ افزوده که نسخۀ خود را از روی نسخۀ نونویس سماوی و نسخۀ نوشتۀ مهدی بن حسن بن محمّد نیرمی گرگانی در سبزوار در سال ۶۵۷ ق نوشته و چون آغازش اندکی افتادگی داشته، آن را از روی نسخه ای که در بغداد یافته، کامل کرده است.[۳] این رساله توسط محمّدتقی دانش‌پژوه در سی صفحه در ضمن مجموعه نگاشته‌های کنگرۀ هزاره شیخ طوسی به همّت دانشگاه فردوسی مشهد به چاپ رسیده است.

[۱] . معالم العلماء: ص۷۱.

[۲] . الذریعة: ج۲، ص۳۳۹.

[۳] . الذریعة:ج۶، ص۳۰۱؛ ادب المرتضی، ص۱۲۴.