نگاهی به مجموعه های مخطوط رسائل سید مرتضی
آثار سیّد مرتضی از نظر حجم و کمّیت، به دو بخش: کتاب‌ها و رساله‌ها تقسیم می‌شوند. فهرست‌نگاران نسخ خطّی در بارۀ شناسایی و معرفی کتاب‌های سیّد مرتضی، کمتر دچار مشکل شده‌اند؛ امّا در خصوص شناسایی و معرّفی رساله‌های وی گاه به خطا رفته‌اند. منشأ این کاستی را می‌توان این گونه برشمرد:
۱. بیشتر رساله‌های سیّد مرتضی در ضمن مجموعه‌ها گنجانده شده‌اند و نسخۀ جداگانه‌ای نداشته‌اند. بنا بر این، تفکیک رساله‌ها زمان و دقت دوچندانی را می‌طلبیده است.
۲. برخی از رساله‌های سیّد مرتضی، عنوان خاصّی نداشته‌اند. لذا هر کس به دلخواه خود برای آن عنوانی را بر ساخته و آن را به همان عنوان، معرّفی کرده است.
۳. برخی از رساله‌ها چون حجم اندکی داشته‌اند، فهرست‌نگاران، چندین عنوان رساله را در ضمن یک عنوان کلّی مانند «مسائل شتی» معرّفی کرده‌اند.
و نیز برخی عوامل دیگر که بر اهل فن و فهرست‌نگاران، پوشیده نیست.
با توجّه به برگزاری کنگرۀ بزرگداشت هزارۀ وفات سیّد مرتضی و تصمیم برگزارکنندگان آن به تصحیح آثار آن عالم نامدار، شناسایی نسخه‌های خطّی آثار سیّد مرتضی و دریافت تصویر نسخه‌ها از کتاب‌خانه‌های ایران و دیگر کشورها در دستور کار قرار گرفت. پس از کنترل نسخه‌های گردآوری شده، معلوم گردید رساله‌های جدیدی از سیّد مرتضی در این مجموعه‌ها قرار گرفته‌اند که در فهارس گزارش نشده‌اند. همچنین برخی اشکالات جزئی دیگر مانند انتساب اثری به سیّد مرتضی که از او نیست و یا انتخاب عنوانی اشتباه برای رساله‌ای که خود، عنوان خاصی داشته است و ... .
این نوشتار، بر اساس فهرست کتاب‌خانه‌ها و به ترتیب شمارۀ نسخه، به بررسی و معرّفی دوبارۀ نسخه‌های خطّی رسائل سیّد مرتضی، به ویژه مجموعه‌هایی که پیش از این، اشکالاتی در معرفی آنها وجود داشت، می‌پردازد.
لازم به یادآوری است که این قلم، نه مدّعی فهرست‌نگاری است و نه در صدد عیب‌جویی از فهرست‌نگاران؛ بلکه مستدرکی بر فهرست نسخ خطّی کتاب‌خانه‌ها و تکمله‌ای بر زحمات فهرست‌نگاران سخت‌کوش و بی‌ادعایی است که یک تنه و با امکاناتی اندک و تلاشی خستگی‌ناپذیر و پشتکاری ستودنی، به شناسایی و معرّفی میراث ماندگار علما و دانشمندان پرداخته‌اند و شیفتگان دانش را تا ابد، وامدار زحمات خود نـموده‌اند.
بخش اوّل: کتاب‌خانۀ آیة الله مرعشی
الف. مجموعۀ ۶۸۶۲ (فهرست، ج ۱۸، ص ۵۰ _ ۵۷)
این مجموعه در فهرست کتاب‌خانه، مشتمل بر ۲۲ رساله گزارش شده که رسالۀ ۱ _ ۴ و نیز رسالۀ ۱۳ _ ۲۲ از غیر سیّد مرتضی است و تنها رسالۀ ۵ _ ۱۲ (جمعاً هشت رساله) از سیّد مرتضی دانسته شده است؛ امّا بعد از کنترل تصویر نسخه، معلوم گردید که در بین این هشت رساله، رساله‌ها و مسائل متعدّد دیگری از سیّد مرتضی موجوداند که جمع عناوین آثار سیّد مرتضی را به ۳۲ رساله و مسئله می‌رسانند که ۲۴ عنوان آن در فهرست نیامده‌اند. اگر چه در پایان و به صورت کلّی و مجمل بیان شده است که: «در این مجموعه، جز رساله‌های ذکر شده، فوائد و مسائل مختلفی آمده است».
نخست، چهار رسالۀ اوّل را که از سیّد مرتضی نیستند، با استناد به فهرست و به اختصار گزارش می‌کنیم و در ادامه، رساله‌های سیّد مرتضی را با استناد به نسخه و با ذکر آغاز و انجام آن گزارش خواهیم نمود.
_ رساله‌هایی که از سیّد مرتضی نیستند:
۱_ المسائل الطبریة بالأجوبة الجلیة (ص ۶ _ ۱۱)
از: محقّق حلّی، جعفر بن حسن بن یحیی بن سعید (۶۷۶).
۲_ المسائل النافعة للمباحث الجامعه (ص ۱۲ _ ۱۳)
از: عمید الدین عبد المطلب بن محمد بن الأعرج حسینی (۷۵۴).
۳_ تفسیر البسملة (ص ۱۳ _ ۲۲)
مؤلّف: مجهول.
۴_ أجوبة مسائل الخواری (ص ۲۲ _ ۲۵)
از: محقّق حلّی، جعفر بن حسن بن یحیی بن سعید (۶۷۶).
_ رساله‌هایِ سیّد مرتضی:
۵_ مسألة فی المسح علی الخفیّن (ص ۳۰ _ ۳۱)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۸۳ _ ۱۸۵.
آغاز: «بسمله، فی شعبان سنة خمس عشرة و أربعمائة فی دار أبیه ... جواباً عن مسألة وردت من خراسان فقال: الشیعة الامامیة تنکر المسح علی الخفّین و تبدّع فاعله و تخطّئه و خالف فقهاء العامة فی ذلک».
انجام: «و یدلّ أیضاً علی صحّة ما ذهبنا إلیه أنّ الشیعة الامامیة مطبقة علی إنکار المسح علی الخفّین و عندنا الفرقة المحقّة التی فی جملتها الامام المعصوم و قولها حجّة لا یجوز العدول عنه».
۶_ مسألة فی نکاح المتعة (ص ۳۱ _ ۳۲)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۴، ص۳۰۳ _ ۳۰۶.
آغاز: «مسألة خرجت فی المحرّم سنة سبع و عشرین و أربعمائة، قال الشریف المرتضی _ رضی الله عنه _ : استدلّ بعضهم علی نکاح المتعة بأنّه نکاح لا یصحّ دخول الطلاق فیه».
انجام: «و ذلک دلیل واضح علی فساد هذه العلّة و ما یفسد به هذا القیاس کثیر، و فی هذا القدر کفایة».
۷_ مسألة فی صیغ البیع = القبول فی النکاح و البیع (ص ۳۲ _ ۳۳)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۴، ص ۳۱۹ _ ۳۲۱.
آغاز: «مسألة خرجت فی محرّم سنة سبع و عشرین و أربعمائة. قال الشریف المرتضی _ رضی الله عنه _ : عند الشافعی أنّ الرجل إذا قال لغیره بعنی کذا، فقال: بعتک، کان ذلک إیجاباً و قبولاً».
انجام: «فإذا اعتبروا الارادة و أنّ قوله “بعنی” یدلّ علی الارادة لزمهم فی الایجاب مثله، لأنّه إذا قال: “تبع منّی” فقوله یدلّ علی الارادة، و مع هذا فلم یغن ذلک عن لفظ الإیجاب».
۸_ مسألة فی ألفاظ الطلاق (ص ۳۳)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۴، ص ۳۲۱ _ ۳۲۲.
آغاز: «مسألة خرجت فی شهر ربیع الآخر سنة سبع و عشرین و أربعمائة. قال الشریف المرتضی _ رضی الله عنه _ : إن اعتمد بعض أصحابنا فی أنّ الطلاق الثلاث بلفظ واحد لا یقع منه واحداً».
انجام: «فکذلک لا یمنع قوله “ثلاثاً” الذی هو مبدع فی التلفّظ به من أن یکون قوله “أنت طالق” الذی لم یکن مبدعاً واقعاً».
۹_ أجوبة المسائل الرملیة (ص ۳۳ _ ۳۵)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۴، ص ۴۷ _ ۵۰.
آغاز: «مسألة من المسائل الرملیة: إذا کان الطلاق لایقع بالمرأة إلّا و هی طاهرة فی طهر لا ملامسة فیه، فما الحکم فی رجل قصد إلی امرأة و هی طاهر فلامسها».
انجام: «لأنّ الاختلاف إذا کان عن دلیل موجب للعلم و حجّة صحیحة لم یکن معیباً و إنّما عبناهم بالاجتهاد و القیاس فی الشریعة لأنّه لا دلیل علیهما و التطریق إلیها».
۱۰_ مسألة فی استمرار الصوم مع قصد المنافی له (ص ۳۵ _ ۳۷)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۴، ص ۳۲۲ _ ۳۲۷.
آغاز: «مسألة، قال _ رضی الله عنه _ : کتبت و أملیت قدیماً مسألة أنظر فیها أنّ من عزم فی نهار شهر رمضان علی أکل و شرب أو جماع، یفسد بهذا العزم صومه».
انجام: «لأنّ الحدث و إن أبطل الصلاة فالعزیمة علیه لایبطلها؛ لأنّه لا منافاة بینه و بینها و بین عزمه علی المشی منافاة لنیة الصلاة من الوجه الذی ذکرناه».
۱۱_ مسألة فی اضافة الأولاد إلی الجّد اضافة حقیقیة (ص ۳۷ _ ۳۸)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۴، ص ۳۲۷ _ ۳۲۸.
آغاز: «مسألة: ما تقول فی رجل من ولد أبی طالب تزوّج امرأة حسنیّة أو حسینیّة فرزقا مولوداً».
انجام: «فمن وصّی بمالٍ لولد فاطمة علیها السلام کانت عاماً فی أولاد بنیها و أولاد بناتها، و الاسم یتناول الجمیع تناولاً حقیقیاً».
۱۲_ مسألة فی تحدید نسبة الأولاد إلی الآباء (ص ۳۸)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۴، ص ۳۲۸.
آغاز: «مسألة، ما تقول فیمن وقف علی ولده و ولد ولده ذکورهم و إناثهم بالسویة بینهم أبداً ما تناسلوا».
انجام: «لأنّ الاسم یتناول الجمیع علی سبیل الحقیقة، اللّهم إلّا أن یستثنی اللفظ و یخصّصه بما یخرج منه ولد البنت، و إلّا فالإطلاق یقتضی ما تقدّم ذکره».
۱۳_ أجوبة المسائل الواسطیات (ص ۳۸ _ ۴۰)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۴، ص ۳۹ _ ۴۴.
آغاز: «المسألة الخامسة من المسائل الواسطیات: هل یجوز للمؤمن أن یزوّج ابنته الناصب أو الغالی، أو فیهما ما یخرج عن حدّ النکاح إلی السفاح».
انجام: «و إنّما العدّة شرط فی إباحة نکاح غیره لها و لیست شرطاً فی نکاحه هو إیّاها».
۱۴_ مسألة فی الفرق بین نجس العین و نجس الحکم (ص ۴۰)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۴، ص ۳۲۸ _ ۳۲۹.
آغاز: «مسألة، سئل _ رضی الله عنه _ عن قول القائل: هذا نجس العین و هذا نجس الحکم و ما هو نجس العین و ما هو نجس الحکم».
انجام: «و قد علمنا أنّ الجنب یجری علیه الوصف بأنّه غیر طاهر، و معلوم أنّ نجاسته حکمیّة و أمثال هذا یتّسع، و المذکور منه فیه کفایة».
۱۵_ مسألة فی تنجیس البئر (ص ۴۰ _ ۴۱)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۴، ص ۳۲۹ _ ۳۳۱.
آغاز: «مسألة: بئر سقطت فیه نجاسة و غار ماؤها حتی لم یبق منه فیها شیء قبل التعرّض لنزحها
انجام: «لأنّ هذا یقتضی غسل البئر بعد نزح مائها، و هذا لا یقوله محصّل».
۱۶_ ثلاث مسائل من کتاب العمد (= من کتاب الغرر) (ص ۴۱ _ ۴۵)
این سه مسئله، به صورت کامل از کتاب الأمالی سیّد مرتضی گرفته شده‌اند[۱] و رسالۀ مستقلی نیست. عنوان این رساله در این نسخه و نیز برخی دیگر از نسخه‌های خطّی،[۲] به اشتباه «من کتاب العمد» آمده که صحیح آن _ همان گونه که در چند نسخۀ خطی[۳] آمده _ ، «من کتاب الغرر» است.
آغاز: «مسألة من کلام المرتضی _ رضی الله عنه _ فی الرؤیة من جملة کتاب العمد. اعلم أنّ أصحابنا لما استدلّوا علی نفی الرؤیة بالأبصار بقوله تعالی: <لا تدرکه الأبصار و هو یدرک الأبصار و هو اللطیف الخبیر>».
انجام: «و لو لم یخلق الحیاة و الشهوة لم یکن ما یوصل إلیه مما ذکرناه منفعة و لا نعمة، و لو لم یخلق المشتهی الملذوذ لم یکن لنا سبیل إلی النفع و الإنعام، فبان بهذه الجملة ما قصدناه».
۱۷_ مسألة فی استحقاق مدح الباری (ص ۴۵ _ ۴۸)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۴، ص ۳۳۱ _ ۳۳۵.
آغاز: «مسألة خرجت فی سنة سبع و عشرین و أربعمائة. قال _ رحمه الله _ : اعلم أنّه لا یجب أن یوحش من المذهب فقد الذاهب إلیه و العاثر علیه».
انجام: «و إن کانوا عند الضرب الآخر من المدح الذی من شأنه أن یسقط عند خلوص الصوارف فقد زلّوا فی ذلک ، و الزلل جائز علیهم لا سیّما فی هذه المواضع الضیّقة المشتبهة».
۱۸_ مسألة فی المنع من العمل بأخبار الآحاد (ص ۴۸ _ ۴۹)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۴، ص ۳۳۵ _ ۳۳۷.
آغاز: «مسألة خرجت فی شهر ربیع الأوّل سنة سبع و عشرین و أربعمائة. قال _ رحمه الله _ : مما یجب الاعتماد علیه فی فساد العمل بأخبار الآحاد فی الشریعة قوله تعالی: <ولا تقف ما لیس لک به علم>».
انجام: «و لما دلّت الأدلّة الظاهرة علی العمل عند الظنون فی مواضع من الشریعة خصّصنا ذلک بتناوله النهی، و بقیت مسائل الخلاف یتناولها الظاهر، فلا نخرجها منه إلّا بدلیل، و لا دلیل یوجب إخراجها».
۱۹_ مسألة فی الجسم لم یکن کائناً بالفاعل (ص ۴۹)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۴، ص ۳۳۷ _ ۳۳۸.
آغاز: «مسألة خرجت فی ربیع الأوّل سنة سبع و عشرین و أربعمائة. دلیل ثمّ سبق إلیه علی أنّ الجسم لم یکن کائناً بالفاعل، قال _ رحمه الله _ : الذی یدلّ علی ذلک أنّه لوکان الجسم کائناً بالفاعل لوجب أن یکون المؤثّر فی هذه الصفة من صفات الفاعل».
انجام: «من حیث کانت هذه کلّها أحوالاً زائدة علی الأحداث. فیجب أن لا یؤثّر کونه قادراً فی کون الجسم کائناً لما ذکرناه».
۲۰_ مسألة فی النظر قبل الدلالة (ص ۴۹ _ ۵۰)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۴، ص ۳۳۸ _ ۳۳۹.
آغاز: «مسألة، قال _ رضی الله عنه _ : اعلم أنّ عادة الشیوخ جرت إذا ذکروا فی کتبهم أنّ أوّل الواجبات النظر فی طریق معرفة الله تعالی أن یبتدءوا بالدلالة».
انجام: «لأنّه مما یمکن أن یدل علیه عاجلاً من غیر حوالة علی ما یطول من أصول کثیرة و أخّروا الکلام فی وجوبه لما ذکرنا من تعلّقه بما لا یمکن الکلام فی هذا الموضع، و الله أعلم».
۲۱_ أجوبة المسائل المصریّة = جوابات المسائل المصریّات (۵۰ _ ۵۶)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۴، ص ۱۷ _ ۳۵.
آغاز: «مسألة، ما وجد من المسائل الواردة من النیل و جوابها سوی ما سدّ بها. المسألة السادسة: قول تمامة إنّ حشرات الأرض و البراغیث حوادث لا محدث لها من أی طریق قاله».
انجام: «و أمّا التکلیف فإنّه یسقط عنهم لأنّه لا یصحّ أن یکونوا مکلّفین مثابین فی حالة واحدة. و الکلام فی الجنّ یجری هذا المجری».
۲۲_ رسالة فی غیبة الحجّة = رسالة فی الغیبة (ص ۵۶ _ ۵۸)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۲، ص ۲۹۳ _ ۲۹۸.
آغاز: «بسمله، الحمد لله حمد مرتبط النعم، مستدفع للنقم، و صلّی الله علی خیر العرب و العجم ... و بعد: فإنّ المخالفین لنا فی الاعتقاد یتوهّمون صعوبة الکلام علینا فی الغیبة و سهولته علیهم».
انجام: «و أمّا مع عدمه و الحال ما ذکرناه فلا. و هذه جملة مقنعة فی هذه المسألة، و الله المستعان و به التوفیق».
۲۳_ مسألة فی معجزات الأنبیاء (ص ۵۸ _ ۶۸)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۴، ص ۲۷۹ _ ۲۹۹.
آغاز: «مسألة من کلام قاضی القضاة عبد الجبّار بن أحمد فی أنّ المجبّرة و المشبّهة لا یمکنهم الاستدلال علی النبوّة».
انجام: «لولا ذلک لم یکن إجماع المسلمین أولی بالصحّة مما أجمع علیه غیرهم من طریق الرأی و دخول الشبهة. تمّت المسألة الشریفة و الحمد لله ربّ العالمین».
۲۴_ مسألة فی الاعتراض علی من یثبت حدوث الأجسام من الجواهر (ص ۶۹ _ ۷۱)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۳۳۱ _ ۳۳۴.
آغاز: «مسألة، ما یقال لمن یدّعی عند اقامة الدلیل حدث الجسم و الجوهر و العرض شیئاً لیس بجسم و لا جوهر أحدث الله تعالی الأشیاء منه».
انجام: «فیجب أن یکون للجمیع هیولی؛ لأنّ الطریقة واحدة. و کلام هؤلاء عابداً غیر محصل و لا مفهوم و هم یدعون التحدید و التحقیق و ما أبعدهم من ذلک».
۲۵_ مسألة فی العصمة (ص ۷۱ _ ۷۳)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۳۲۵ _ ۳۲۷.
آغاز: «مسألة، ما حقیقة العصمة التی یعتقد وجوبها للأنبیاء و الأئمة و هل هو معنی یضطرّ إلی الطاعة و یمنع من المعصیة».
انجام: «و هذا بمنزلة من سئل عن حدّ المتحرّک فقال هو الشهادة بأنّه متحرّک أو العلم بأنّه علی هذه الصفة. و فی هذا البیان کفایة لمن تأمّل».
۲۶_ مسألة فی أنّ التاء فی کلمة «الذات» لیست للتأنیث (ص ۷۳)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۴، ص ۳۳۹ _ ۳۴۰.
آغاز: «مسألة، سئل _ رضی الله عنه _ عن التاء فی قولنا “ذات القدیم تعالی” فی قولهم “صفات الذات” و “ذات الباری”، فقیل: هذه التاء فی “ذات” للتأنیث».
انجام: «فلولو لم تکن للتأنیث لما اختلفت فی التذکیر و لا تخالف المذکر و المؤنث فی الوصف بأنّه ذات علی ما بیّناه، و الله أعلم بالصواب».
۲۷_ مسألة فی منع کون الصفة بالفاعل (ص۷۳_ ۷۴)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۴، ص ۳۴۱.
آغاز: «مسألة، استدلّ من منع کون الصفة بالفاعل بأن قالوا: لو کانت الفاعل لکان متی قدر علی جعل الذات».
انجام: «فلا سبیل بالاعتبار بالذی اعتبر أن یقطع، علی أنّ الانتقال لا یجوز استناده إلی الفاعل من غیر توسّط معنی».
۲۸_ مسألة فی الدلیل علی أنّ الجوهر لیس بمحدث (ص ۷۴ _ ۷۵)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۴، ص ۳۴۲ _ ۳۴۳.
آغاز: «مسألة، و مما استدلّوا به علی أنّ الجوهر لا یکون محدثاً بمعنی أنّ ذلک لو وجب فیه لکان المعنی الذی یحتاج إلیه».
انجام: «و هذا أمر ملتبس لا سبیل معه إلی القطع علی أنّ الصفة مستندة إلی العلّة بل الشکّ فی ذلک و التجویز هو الواجب و إلی أن یدلّ دلیل».
۲۹_ مسألة فی إبطال قول أنّ الشیء لنفسه (ص ۷۵)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۴، ص ۳۴۳.
آغاز: «مسألة، لا یجوز أن یقال إنّ الشیء شیء لنفسه لأنّ ذلک المعلوم بأنّه شیء لیس بصفة الاشتراک».
انجام: «و إن کان معنی قولنا عرض أنّه الذی ... و هذا حکم و لیس بصفة».
۳۰_ مسألة فی النسبة بین الأفعال و ما هو لطف منها (ص ۷۵ _ ۸۰)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۴، ص ۳۴۳ _ ۳۴۵.
آغاز: «مسألة، إن سأل سائل عن وجه المناسبة بین الأفعال فی الفعل و بین ما هو لطف فیها من الشرعیات».
انجام: «فکذلک القول فی المصالح لأنّها إنّما تجب لما یتضمّن من إزالة المضرّة و اجتلاب المنفعة علی ما بیّن».
۳۱_ مسألة فی دور العقل و السمع فی النوافل (ص ۷۶ _ ۷۷)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۴، ص ۳۴۵ _ ۳۴۶.
آغاز: «مسألة، إذا قلنا إنّ النوافل إنّما نعلمها کذلک بالسمع، و هو استحقاق الثواب علیها و إن ترکها لا یستحقّ علیه العقاب».
انجام: «أنّها لو کانت مقرّبة إلی فعل الواجبات الشرعیة لوجبت کما وجبت الشرعیات لتقرّبها من الواجبات العقلیة. و فی هذا نظر».
۳۲_ مسألة فی الدلیل علی أنّ الجواهر مدرکة (ص ۷۷)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۴، ص ۳۴۶.
آغاز: «مسألة، استدلّ علی أنّ الجوهر مدرکة بأن النبی صلی الله علیه و آله لو خبر بأنّ زیداً فی الدار».
انجام: «لما کان متناول الخبر و الادراک واحد إذ لو کان مختلفاً لما وجب ذلک».
۳۳_دفع شبهة للبراهمة فی بعث الأنبیاء (ص ۷۷ _ ۷۹)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۴، ص ۳۴۶ _ ۳۴۹.
آغاز: «شبهة للبراهمة، قالوا: لو حسنت البعثة لکان یبعثه الله تعالی لأداء الرسالة لقطع علی أنّه سیبقی حتی یؤدیها».
انجام: «فإذا علم انتهاء تکلیفه عادت الحال إلی الإغراء، فیعلم أنّ هذا الجواب لیس بصحیح».
۳۴_ مسألة فی معنی النفع فی الضرر (ص ۷۹ _ ۸۱)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۴، ص ۳۴۹ _ ۳۵۳.
آغاز: «مسألة، قال _ رضی الله عنه _ : إنّ الألم یحسن إذا لم یکن ظلماً و لا عبثاً و لا مفسدة».
انجام: «فلما لم یفعل ذلک علمنا أنّ جمیع الأوقاف متساویة فی وجوب ذلک کلّه. و هذا بیّن».
۳۵_ مسألة فی نقد النیشابوری فی تقسیمه للأعراض (ص ۸۱ _ ۸۴)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۴، ص ۳۰۹ _ ۳۱۵.
آغاز: «مسألة، قال _ رضی الله عنه _ : تصفحت الأوراق التی عملها أبو رشید سعید بن محمّد فی ذکر أنواع الأعراض و أقسامها».
انجام: «فالأوّل هو الألم، و الثانی هو اللون و الحرارة و البرودة و الأصوات و الطعوم، و الثالث هو الأکوان».
۳۶_ مسألة فی أحکام أهل الآخرة (ص ۸۴ _ ۸۹)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۲، ص ۱۳۳ _ ۱۴۳.
آغاز: «مسألة فی بیان أحکام اهل الآخرة من إملاء السیّد المرتضی _ رضی الله عنه _ ، قال: سألت بیان أحکام أهل الآخرة فی معارفهم و أفعالهم و أنا ذاکر من ذلک جملة وجیزة».
انجام: «لأنهّم مستغنون عنه بالحسّ، فلا غمّ و لاحسرة فی الإلجاء إلی مفارقة القبیح. و هذه جملة کافیة لمن اطّلع علیها، و الله الموفق للصواب».
در ادامۀ این نسخه، به استناد آنچه در فهرست آمده، ده رسالۀ دیگر از سایر مؤلّفان آمده است که از بیان آنها صرف نظر می‌کنیم. بنا بر این، مجموع رساله‌های این مجموعه، بالغ بر ۴۶ عنوان است که ۳۲ عنوان آن برای سیّد مرتضی است.
ب. مجموعۀ ۶۸۹۶ (فهرست، ج ۱۸، ص ۸۹ _ ۹۰)
در فهرست کتاب‌خانه، رسالۀ سوم این مجموعه _ که آخرین رسالۀ آن نیز هست _ ، با عنوان «المسح علی الخفّین» به سیّد مرتضی نسبت داده شده است و بدون ذکر آغاز و انجام نسخه، تنها به نسخۀ شمارۀ ۶۸۶۲ این کتاب‌خانه ارجاع داده شده است؛ امّا پس از بررسی نسخه، مشخص شد که آغاز و انجام این نسخه، هیچ تناسبی با آغاز و انجام نسخۀ ارجاع داده شده و بالتبع هیچ تناسبی با رسالۀ «المسح علی الخفّین» سیّد مرتضی ندارد. بعد از بررسی بیشتر معلوم شد که نسخۀ موجود، رساله‌ای است به نام «المسح علی الرجلین» (و نه «المسح علی الخفّین») تألیف: حسین بن عبد الصمد عاملی (۹۱۸ _ ۹۸۴ ق) پدر شیخ بهائی. البته در انتساب این رساله به پدر شیخ بهائی نیز تردید وجود دارد، به گونه‌ای که در برخی از فهارس، این رساله به خود شیخ بهائی نسبت داده شده و در برخی دیگر، مؤلّف آن را ناشناس گزارش نموده‌اند.
آغاز: «الحمد لله علی نعمه و إرفاده، و الصلاة و السلام علی سیّدنا محمّد النبیّ الاُمیّ و خلّص أصحابه و أحفاده. و بعد، فإنّی لمّا رأیت الباری _ عزّوجل _ قد ذمّ التقلید فی کتابه المجید بقوله تعالی حکایةً عن الکفّار: <إنّا وجدنا آباءنا علی اُمّة و إنّا علی آثارهم مقتدون> علمت أنّه لیس حجّة عنده حیث أنّ کل فرقة حتّی من الکفّار یقلّد سلفها و یعتقد فیهم العلم و الصلاح».
انجام: «و لا شبهة أنّ الحقّ یقبل، و اتّباعه یحتاج إلی مزید إنصاف و ترک الهوی و التقلید المألوفین. اللّهمّ اکفنا شرور أنفسنا و سیّئات أعمالنا و وفّقنا للعلم و العمل بما تحبّه و ترضاه إنّه قریب مجیب».
از این رساله، تا کنون شش نسخۀ خطی در ایران شناسایی شده و به صورت کامل در «فنخا (فهرستگان نسخه‌های خطّی ایران)» گزارش شده است و با اضافه شدن این نسخه، جمع نسخه‌های این رساله به هفت نسخه می‌رسد (فنخا، ج ۹، ص ۴۴۶ _ ۴۴۷).
ج. مجموعۀ ۷۶۱۵ (فهرست، ج ۲۰، ص ۱۴ _ ۲۲)
این مجموعه در فهرست کتاب‌خانه، مشتمل بر بیست رساله گزارش شده و تمام رساله‌های این مجموعه، از سیّد مرتضی دانسته شده به جز رسالۀ هشت تا ده که به شیخ مفید نسبت داده شده‌اند.
بعد از کنترل تصویر نسخه، معلوم گردید که اشکالات گوناگونی در فهرست این مجموعه وجود دارد که ما قبل از گزارش تفصیلیِ رساله‌های این مجموعه، نخست و به اختصار به اشکالات موجود در فهرست اشاره می‌کنیم و سپس در ادامه به معرفی رساله‌های آن خواهیم پرداخت:
یک. عنوان رسالۀ اوّل این مجموعه «عدم حجیة خبر الواحد» انتخاب شده و گزارش شده که این رساله، از اوّل افتادگی دارد؛ امّا اوّلاً: نام این رساله «جوابات المسائل التبانیات» است؛ ثانیاً: افتادگی‌ای که در آغاز نسخه به چشم می‌خورد، در پایان همین نسخه (ص ۴۹۱ _ ۵۰۰) موجود است که فهرست‌نگار محترم هم عنوان رسالۀ بیستم این مجموعه را به آن قسمت اختصاص داده است بدون اشاره به این که ادامۀ این رساله در آغاز نسخه آمده است. بنا بر این، صفحات آغازین این رساله از ص ۴۹۱ _ ۵۰۰ نسخه و ادامۀ آن از ص ۴ _ ۵۷ نسخه را در برمی‌گیرد.
دو. عنوان رسالۀ سوم «أجوبة المسائل الرسیّة الاُولی» انتخاب شده و حال آن که نسخه شامل رسیّة اولی و ثانیة است.
سه. عنوان رسالۀ نُهم، «المخلّدون فی النار» گزارش شده و به سیّد مرتضی نسبت داده شده و حال آن که بخشی از «المسائل السرویة» شیخ مفید است.
چهار. عنوان رسالۀ سیزدهم، «مسائل شتی» است که خود مشتمل بر بیش از چهل رساله و مسئله از سیّد مرتضی است.
پنج. بعد از رسالۀ چهاردهم «أجوبة المسائل الطبریة» یازده رسالۀ دیگر از سیّد مرتضی موجود است که در فهرست کتاب‌خانه نیامده است.
شش. بعد از رسالۀ پانزدهم «أجوبة مسائل عن متشابه القرآن»، سه رسالۀ دیگر از سیّد مرتضی وجود دارد که در فهرست کتاب‌خانه از آنها نامی برده نشده است و نیز بعد از آن، پنج عنوان رسالۀ دیگر تکرار شده است. لازم به یادآوری است که برخی از رساله‌های سیّد مرتضی در این مجموعه، دو بار کتابت شده‌اند که در جای خودش به آنها اشاره خواهد شد.
رساله‌های این مجموعه:
۱_ جوابات المسائل التبانیات (ص ۴ _ ۵۷ ۴۹۱ _ ۵۰۰)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۱، ص ۵ _ ۹۶.
آغاز: «بسمله، بحمد الله نستفتح کلّ قول و نستعین علی کلّ عمل و بأنوار هدایته نسترشد فی الشبهات و نستضیء فی الظلمات».
انجام: «و یغنی عن ذلک کلّه ما بیّنّاه و رتّبناه، و قد أجبنا عن هذه المسائل بما اتّسع له وقت ضیّق».
۲_ اجوبة المسائل الرازیة (ص ۵۷ _ ۷۳)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۱، ص ۹۷ _ ۱۳۵.
آغاز: «بسمله، هذه مسائل وردت علی السیّد الأجل المرتضی علم الهدی _ رضی الله عنه _ من بلد الریّ. المسألة الاُولی: سئل _ رضی الله عنه _ من الفقاع و هو محرّم عند الامامیة هل علی تحریمه دلیل عقلی أو سمعی».
انجام: «الجواب: العبد یدخل باستحقاقه الجنّة کالحرّ. تمّت المسائل و أجوبتها و الحمد لله رب العالمین».
۳_ أجوبة المسائل الرسیة الاُولی و الثانیة (ص ۷۴ _ ۱۲۳)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۲، ص ۳۱۵ _ ۳۷۹.
آغاز: «بسمله، الحمد لله علی متوالی نعمه و متتالی قسمه، و له الشکر علی أن جعلنا و التفکّر حتّی نمیّز بین الحقّ المبین و الباطل المهین».
انجام: «بأنّ المخالف ینظر کنظرنا و یسلک فی الأدلّة طرقنا، فکیف یجوز أن یکون غیر عارف. و کلّ هذا بیّن لمن تأمّله».
۴_ أجوبة المسائل الطرابلسیات الثانیة (ص ۱۲۳ _ ۱۵۴)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۱، ص ۳۰۹ _ ۳۵۶.
آغاز: «بسمله، المسألة الاُولی: ذکر أعلی الله ذکره فی الدارین کلتیهما قدره فیما قدمته امام جواب المسألة الاُولی من الأدلّة التی لا یدخلها احتمال و لامجاز وجوب جنس الإمامة من الرئاسة فی کلّ زمان».
انجام: «و إنّما یضل عن فهم هذه الاُمور و سرعة الهجوم علیها من لا یعرف مواقع الکلام الفصیح و مراتبه و مذاهبه، و الحمد لله ربّ العالمین».
۵_ أجوبة المسائل الطرابلسیات الثالثة (ص ۱۵۴ _ ۲۰۴)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۱، ص ۳۵۹ _ ۴۴۳.
آغاز: «بسمله، حمد له، و صلّی الله علی سیّدنا محّمد النبی و آله و سلّم تسلیماً. المسألة الاُولی: فی نفی کون الله مدرکاً، [قال] الذاهبون إلی ذلک لوکان له سبحانه مثل صفة المدرک منّا».
انجام: «و ذلک منه علیه السلام غایة الحکمة و نهایة الاحتیاط للدین. نجزت المسائل الطرابلسیات و الحمد لله ربّ العالمین».
۶_ الرّد علی المنجّمین (ص ۲۰۵ _ ۲۱۱)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۲، ص ۳۰۱ _ ۳۱۱.
آغاز: «بسمله، مسألة: ما القول فیما یخبر به المنجمون من وقوع حوادث و یضیفون ذلک إلی تأثیرات النجوم ... الجواب و بالله التوفیق: اعلم أنّ المنجّمین یذهبون إلی أنّ الکواکب یفعل فی الأرض».
انجام: «و ما تبین لعلّه فیها من الاصابة فقد یتّفق فی المخمن أکثر منه، فحمل أحد الأمرین علی الآخر بهت و قلّة دین».
۷_ مسألة فی توارد الأدلّة (ص ۲۱۱ _ ۲۱۳)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۲، ص ۱۴۷ _ ۱۵۲.
آغاز: «مسألة، وجدت کلّ المتکلّمین قالوا فی کتبهم حتّی سیّدنا ... الجواب و بالله التوفیق: اعلم أنّه لا شبهة فی القول بأنّ من علم شیئاً من المعلومات بدلیل نظر فیه».
انجام: «و قد یجهل کون هذه الطریقة دالّة علی المدلول من لا یعلم المدلول، فالذی ذکرناه أوضح و أتمّ».
همان‌گونه که پیش از این بیان شد، رساله‌های هشت تا ده این مجموعه، مربوط به شیخ مفیدند.
۸_ أجوبة المسائل العشر (ص ۲۱۶ _ ۲۳۰)
از: شیخ مفید محمّد بن محمّد بن نعمان (م ۴۱۳ ق)
آغاز: «بسمله، حمدله ... المسألة الاُولی: ما قول الشیخ المفید أطال الله بقاؤه ... فیما یروی عن مولانا جعفر بن محمد علیه السلام فی الرجعة و ما معنی قوله لیس منّا من لم یقل بمتعتنا».
انجام: «و کلّ واحد منها کاف بنفسه مستغن عمّاسواه، و الله الموفق للصواب».
۹_ المسائل السرویة (ص ۲۳۰ _ ۲۳۲)
از: شیخ مفید محمّد بن محمّد بن نعمان (م ۴۱۳ ق)
این نسخه، بخش اندکی از این کتاب است. (المسائل السرویة، ص ۹۶ _ ۱۰۱).
آغاز: «مسألة، ما قوله _ أدام الله تعالی رفعته _ فی إخراج الله تعالی من یرتکب الکبائر من النار أو العفو عنه فی القیامة».
انجام: «و فیما ذکرناه أدلّة یطول شرحها و الذی أثبتناه ههنا مقنع لمن تأمّل إن شاء الله».
۱۰_ أجوبة المسائل العکبریة (ص ۲۳۳ _ ۲۵۱)
از: شیخ مفید محمّد بن محمّد بن نعمان (م ۴۱۳ ق)
آغاز: «بسمله، الحمد لله الذی یؤیّد بالتوفیق من یتم هداه ... المسألة الاُولی: ما قوله _ أدام الله توفیقه _ فی قول الله سبحانه: <إنما یرید الله لیذهب عنکم الرجس أهل البیت>».
انجام: «و جعلوا الأوّل ناطقاً و هذا خلاف فی عبارة و الأصل ما قدّمناه».
۱۱_ مسألة فی أحکام أهل الآخرة (ص ۲۵۲ _ ۲۵۶)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۲، ص ۱۳۳ _ ۱۴۳.
آغاز: «مسألة فی بیان أهل الآخرة. قال _ رضی الله عنه _ : سألت من بیان أحکام أهل الآخرة فی معادهم و أفعالهم و أنا ذاکر من ذلک جملة وجیزة. اعلم أنّ لأهل الآخرة ثلاثة أحوال».
انجام: «فلا غمّ و لا حسرة فی الإلجاء إلی مفارقة القبیح. و هذه جملة کافیة لمن اطلع علیها، و الله الموفّق للصواب».
۱۲_ رسالة فی طریق الاستدلال علی فروع الامامیة = کیفیة الاستدلال علی الخصوم = مناظرة الخصوم و کیفیة الاستدلال علیهم (ص ۲۵۷ _ ۲۶۵)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۲، ص ۱۱۷ _ ۱۳۰.
آغاز: «بسمله، اعلم أنّ الطریق إلی صحّة ما یذهب إلیه الشیعة الإمامیة فی فروع الشریعة فیما أجمعوا علیه هو إجماعهم؛ لأنّه الطریق الموصل إلی العلم».
انجام: «فقد بان أنّه لا یفوت طریق یسلکه مع الخصوم فی کلّ مسائل الخلاف فقد بیّنتها علی کیفیة ما یعلمه جمیع المسائل».
۱۳_ مسألة فی نفی المحکم بعدم الدلیل علیه
(ص ۲۶۵ _ ۲۶۷)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۲، ص ۱۰۱ _ ۱۰۴.
آغاز: «مسألة، إن سأل سائل فقال: أراکم تقولون فی کثیر من المسائل علی القول بأنّه لوکان کذا و کذا لکان علیه دلیل».
انجام: «و إذا فقدنا ذلک فلا بدّ من إثبات نبوّته. فإن رام الفصل بغیر ما ذکرناه لم نجده. و الحمد لله ربّ العالمین و الصلاة علی محمد و آله الطاهرین، و المنّة لله».
۱۴_ مسألة فی حکم الباء فی الآیة: <و امسحوا برووسکم>(ص ۲۶۷ _ ۲۶۹)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۲، ص ۶۷ _ ۷۱.
آغاز: «مسألة فی حکم الباء فی قوله تعالی: <و امسحوا برؤوسکم>. لیس یمتنع القول من دخول الباء و إن لم یقتض التبعیض فی أصل اللغة».
انجام: «فلحظ معنی الکلام دون لفظه و بنی الکلام علیه، و هذا الجنس أکثر من أن یحصی».
۱۵_ مسألة فی الاستثناء (ص ۲۶۹)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۲، ص ۷۸ _ ۸۱.
آغاز: «مسألة فی الاستثناء. قال _ أدام الله علوّه _ : إذا اعترض معترض علی ما نقوله من أنّ الاستثناء إنّما یخرج من الجمل ما صلح دخوله فیها».
انجام: «مثل قولهم: ما جاءنی رجل، و ما ضربت رجلاً، و هاهنا یجوز أن یستثنی فنقول: إلّا زیداً».
۱۶_ مسألة فی العمل مع السلطان (ص ۲۷۰ _ ۲۷۴)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۲، ص ۸۹ _ ۹۷.
آغاز: «الحمد لله و سلامه علی عباده الذین اصطفی ... جری فی مجلس الوزیر السیّد الأجل أبی القاسم بن الحسین بن علی ... اعلم أنّ السلطان علی ضربین: محقّ عادل، و مبطل ظالم».
انجام: «و یجوز أن یسقط عقابها و یتمحض عن فاعلها بأن یفعل طاعة قصدها و تکون تلک الطاعة هی قضاء حاجات إخوان المؤمنین، و هذا واضح».
۱۷_ مسألة فی وجه العلم بتناول الوعید کافّة الکفّار (ص ۲۷۴ _ ۲۷۵)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۲، ص ۸۵ _ ۸۶.
آغاز: «مسألة، إن سأل سائل فقال: إذا لم یکن عندکم فی لغة العرب لفظ هو حقیقة فی الاستغراق فمن أیّ وجه علم تناول الوعید بالخلود کافّة الکفّار علی جهة التأیید».
انجام: «و تناوله سائر الأوقات و یضطر ذلک الملک غیره من الملائکة و یضطر من اضطره النبی صلی الله علیه و آله ثمّ إلی ذلک، و الحمد لله و صلاته علی محمّد و آله الأکرمین».
۱۸_ مسألة فی وجه التکرار فی الآیتین (ص ۲۷۵)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۲، ص ۷۴ _ ۷۵.
آغاز: «مسألة، قال _ رضی الله عنه _ : [معنی] لقوله تعالی: <و ما تتلو منه من قرآن> علی ما قاله النحویون أنّه للتوکید».
انجام: «فیتلون قوله بذلک راجعاً إلی الفرح بالفضل و الرحمة حتی یکون قد أفاد کلّ واحد من اللفظ فایدة».
۱۹_ مسألة فی المنامات (ص ۲۷۵ _ ۲۷۸)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۲، ص ۹ _ ۱۴.
آغاز: «مسألة فی المنامات. ما القول فی المنامات أصحیحة هی أم باطلة، و من فعل من هی و من أیّ جنس هی».
انجام: «و لیس یمتنع أن یجری الله تعالی للعادة بأن یخرج هذا الماء من الظهر عند اعتقاد النائم أنّه یجامع و إن کان هذا الاعتقاد باطلاً».
بعد از پایان «مسألة فی المنامات» (از ص ۲۷۸ _ ۲۷۹ خطی)، بخشی از «جوابات المسائل الطرابلسیات الثالثة» توسط کاتب دوباره کتابت شده است. لازم به یادآوری است، «طرابلسیات ثالثة» مشتمل بر ۲۳ مسأله است و این بخش از نسخه، تنها مسئلۀ ۲۲ از این رساله را آورده است.
۲۰_ مسألة فی معنی نقصان الدین و العقل فی النساء (ص ۲۸۰)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۲۳ _ ۱۲۴.
آغاز: «مسألة، ما معنی ما روی عن النبی صلی الله علیه و آله و هو مشیر إلی النساء لما رووا إلی نقص عقل و دین».
انجام: «فاتّقوا شرار النساء و کونوا من خیارهنّ علی حذر و لا تطیعوهنّ فی المعروف حتی لا تطمعن فی المنکر».
۲۱_ مسألة فی تفسیر قوله علیه السلام: «الولد للفراش» (ص ۲۸۰ _ ۲۸۱)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۲۴ _ ۱۲۵.
آغاز: «مسألة، ما معنی قوله علیه السلام : الولد للفراش و للعاهر الحجر. الجواب: معنی ذلک أنّ الولد تابع للفراش الذی اختلف الفقهاء فی معناه».
انجام: «و یقام علیها حدّ الزنا، فکنّی عن إقامة الحدّ بما به یقام الحدّ من الحجر، و هذه بلاغة عظیمة».
۲۲_ مسألة فی وجه النهی عن أکل الثوم (ص ۲۸۱)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۲۵ _ ۱۲۶.
آغاز: «مسألة [سأله] أبوالقاسم بن علیّ بن عبد الله بن شیبة العلوی الحسنی. روی عن النبی _ صلّی الله علیه و آله _ أنّه لما افتتح خیبر وقفوا فی الثوم فأکلوه».
انجام: «و یمکن وجه آخر و هو أن یرید بقوله تعالی: <أنبتنا فیها من کلّ زوج کریم> الخصوص دون العموم. و الوجه الأوّل أقوی».
۲۳_ مسألة فی وجه استغفار إبراهیم علیه السلام لأبیه (ص ۲۸۱ _ ۲۸۲)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۸۵ _ ۸۶.
آغاز: «مسألة، قال الله تعالی مخبراً من إبراهیم علیه السلام أنّه قال: <ربنا اغفرلی و لوالدی> و الذی أخبرنا الله تعالی أنّه وعد أباه بالاستغفار دون اُمّه».
انجام: «فأمّا القراءة بتسکین الباء فإن کانت مرویّة و قد روی بها جازت، و إلّا فالابداع غیر جائز».
۲۴_ مسألة حول کلام ابن جنی فی حذف علامة التأنیث (ص۲۸۲)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۲۶ _ ۱۲۷.
آغاز: «مسألة، قال ابن جنی فی مختصره الملقّب باللمع و إذا فصلت بین الفاعل المؤنّث و بین فعله بکلام».
انجام: «فإنّه لا یجری مجری ما هو لحن و خطاء لا یسوغ استعماله، و الأوّل أقوی».
۲۵_ مسألة فی الانجاب فی ولد قابیل (ص ۲۸۲)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۲۷ _ ۱۲۸.
آغاز: «مسألة، ما روی من أنّ ولد قابیل کانوا غیر نجباء و أنّ زوجته ما أنجب فمن أیّ جنس کانوا».
انجام: «فغیر واجب إذا لم ینجب ولد قابیل أن یکون من جنس غیر جنس المنتجبات، و هذا مالا شبهة [فیه]».
۲۶_ مسألة فی تفسیر قوله تعالی: (و لا کلمة سبقت من ربّک) (ص ۲۸۲ _ ۲۸۳)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۲۸.
آغاز: «مسألة، ما معنی قوله تعالی: <ولا کلمة سبقت من ربک لکان لزاماً>؟ الجواب: معنی هذه الآیة لو ما أخبر الله تعالی به».
انجام: «و یکون تقدیر الآیة لولا الأجل المضروبة للتبقیة و استمرار التکلیف لکان الهلاک مستمراً لازماً».
۲۷_ مسألة فی حکم أموال السلطان (ص ۲۸۳)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۲۸ _ ۱۲۹.
آغاز: «مسألة، هل یحلّ ما یحصل من جهة السلطان و خدمته إذا دعت إلی ذلک ضرورة؟ الجواب: أنّ أموال السلطان علی ضروب».
انجام: «قد أباح الفقهاء مع الاختلاط التصرّف فیه و الأخذ منه، و الأولی عندی أن یکون محظوراً و التنزّه منه».
۲۸_ مسألة فی حکم التصدّق بالمال الحرام (ص۲۸۳)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۲۹.
آغاز: «مسألة، ما القول فی رجل تصدّق من مال محظور. الجواب: أنّ الحرام غیر مملوک لمن هو فی یده».
انجام: «لأنّه لم یرض أن یکون هذا المال صدقة و لا أراد إخراجه فیها، لکنّها صدقة لا أجر لأحد علیها».
۲۹_ مسألة فی جواز التزکیه من المال الآخر (ص ۲۸۳)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۳۰.
آغاز: «مسألة، هل یجوز أن یزکّی الرجل مالاً له من مال آخر. الجواب: أنّ ذلک جائز».
انجام: «و لیس یمنع من إخراج زکاة کل مال من جملته و لا بعض من أبعاضه، و هذا واضح».
۳۰_ مسألة فی صحّة حمل رأس الحسین علیه السلام إلی الشام (ص ۲۸۳ _ ۲۸۴)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۳۰.
آغاز: «مسألة، هل ما روی من حمل رأس مولانا الشهید أباعبدالله علیه السلام إلی الشام صحیح و ما الوجه فیه».
انجام: «و إنّما تمکّن من ذلک کما تمکّن فی دار التکلیف من کلّ قبیح مما یکثر تعداده».
۳۱_ مسألة فی علم الوصی بساعة وفاته (ص ۲۸۴)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۳۰ _ ۱۳۱.
آغاز: «مسألة، هل یجب علم الوصی ساعة وفاته أو قتله علی التعیین، أم ذلک مطوی عنه».
انجام: «لأنّه لو علم ذلک لوجب أن یدفعه عن نفسه ولا یلقی هذه (= بیده) إلی التهلکة، و أنّ هذا فی علم الجملة غیر واجب».
۳۲_ مسألة فی حکم عبادة ولد الزنا (ص ۲۸۴ _ ۲۸۵)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۳۱ _ ۱۳۲.
آغاز: «مسألة، ما یظهر من ولد الزنا من صلاة و صیام و قیام لعبادة کیف القول فیه مع الروایة الظاهرة».
انجام: «و إن کان الظاهر بخلافه، فیجوز أن یکون هذا الظاهر منه من الطاعات موافقاً للباطن».
۳۳_ مسألة فی مشاهدة المحتضر الإمام علیه السلام قبل موته (ص ۲۸۵)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۳۳ _ ۱۳۴.
آغاز: «مسألة عن المحتضر هل یشاهد فی تلک الحال جسم الإمام نفسه أم غیر ذلک».
انجام: «أنّه أراد بملک الموت الجنس دون الشخص الواحد کما قال تعالی: <و الملک علی أرجائها> و إنّما أراد جنس الملائکة».
۳۴_ مسألة فیمن یتولّی غسل الإمام (ص ۲۸۵ _ ۲۸۶)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۵۳ _ ۱۵۸.
آغاز: «مسألة، من المتولّی لغسل الامام الماضی و الصلاة علیه و هل ذلک موقوف علی تولّی الإمام بعده».
انجام: «و قد نقل فی التاریخ من تولّی غسل هذین الإمامین علیهما السلام و سمّی و عیّن علیه، و هذا یقتضی أنّ الأمر علی ما اخترناه».
۳۵_ مسألة فی بیان قوله صلی الله علیه و آله : أنا و أنت یا علی کهاتین (ص ۲۸۶ _ ۲۸۷)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۳۴ _ ۱۳۵.
آغاز: «مسألة، ما معنی قول النبی صلی الله علیه و آله : أنا و أنت یا علی کهاتین و أشار إلی إصبعه، مع أنّه صلی الله علیه و آله، نبیّ و أمیر المؤمنین علیه السلام وصیّ».
انجام: «و بقی ما عداه من ضروب الفضائل کالعصمة و العلم و الحکم و غیر ذلکُ».
۳۶_ مسألة فی الرجعة (ص ۲۸۷ _ ۲۸۹)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۳۵ _ ۱۳۹.
آغاز: «مسألة فی الرجعة من جملة الدمشقیات. قال الأجل المرتضی _ رضی الله عنه _ : اعلم أنّ الذی یقوله الامامیة من الرجعة لا خلاف بین المسلمین».
انجام: «و مشاهدتهم لذلک أو علمهم به زائد فی عقابهم و مقوی لعذابهم و مضاعف لایلامهم، و هذا مما لا یخفی صحّته و اطراده علی متأمّل».
بعد از پایان «مسئلة فی الرجعة» و از ص ۲۸۹ _ ۲۹۲ بخشی از «مسألة فی العمل مع السلطان» و اندکی از «مسألة فی المنامات» توسط کاتب دوباره کتابت شده است.
۳۷_ رسالة فی عدم وجوب غسل الرجلین فی الطهارة (ص ۲۹۲ _ ۲۹۹)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۶۱ _ ۱۷۴.
آغاز: «قال السیّد _ قدّس الله روحه _ : وقفت علی کلام لأبی الحسن علی بن عیسی الربعی بنصرته أنّ القرآن قال علی وجوب غسل الرجلین فی الطهارة».
انجام: «لأنّ الحمل علی ما ذکرناه یفسد حقائق هذه الألفاظ و تقتضی خلط بعضها ببعض. و هذه جملة کافیة فیما قصدناه».
۳۸_ مسألة فی تفسیر آیة: <و السابقون الأوّلون من المهاجرین> (ص ۲۹۹ _ ۳۰۳)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۸۷ _ ۹۳.
آغاز: «مسألة فی تفسیر آیة من کتاب الله تعالی سأل الإمامیة مخالفوهم فقالوا: أخبرونا ألیس الله تعالی یقول».
انجام: «من الفساد العظیم فی الدین و تفرّق الشمل و تشعب الحبل اقتدوا به علیه السلام فی الامساک و المتارکة إلی أن یقضی الله [أمراً] کان مفعولاً».
از ص ۳۰۳ _ ۳۰۸ تکرار رسالۀ «الردّ علی المنجّمین» است که پیش از این در همین مجموعه به صورت کامل آمده است.
۳۹_ مسألة فی الحسن و القبح العقلی (ص ۳۰۸ _ ۳۱۰)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۷۷ _ ۱۸۰.
آغاز: «مسألة، إن سأل فقال: ألستم تزعمون إن کان فی عقولنا حسناً فهو عند الله حسن».
انجام: «و لمّا لم یکن فی السفینة الرکوب سبباً للخرق و لا إتیان القریة سبباً للاستطعام لم یدخل الفاء. و هذا صحیح».
۴۰_ مسألة فی المراد من الصاعقة و الرجفة فی الآیتین (ص ۳۱۰ _ ۳۱۱)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۹۳ _ ۹۴.
آغاز: «مسألة: إن سأل سائل فقال: ألیس قد أخبر الله تعالی أنّه أهلک عاد بالریح».
انجام: «و قد یمکن أن تکون الرجفة هی الصاعقة لأنّهم صعقوا عندها».
۴۱_ مسألة فی کیفیة نجاة هود من الریح المهلک (ص ۳۱۱)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۹۴ _ ۹۵.
آغاز: «مسألة، إن سأل سائل فقال: إنّ الماء فی عهد نوح لما یم جمیع الأرض لم ینج من الغرق إلّا أصحاب السفینة».
انجام: «کما أنّه تعالی کف إحراق النار عن إبراهیم علیه السلام و برده فی جسمه و إن کان حاصلاً فیها و کل ذلک جائز واضح».
۴۲_ مسألة فی الإشکال الوارد فی آیة <ولقد خلقناکم ...> (ص ۳۱۱ _ ۳۱۲)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۹۵ _ ۹۷.
آغاز: «مسألة، أجمع أهل العربیة علی أنّ “ثم” موجبة فی العطف الترتیب دالّة علی التعقیب».
انجام: «و الظاهر من قوله تعالی: <ثم قلنا للملائکة> یقتضی ترتیب القول علی الخلق و التصویر».
۴۳_ مسألة فی المسح علی الخفیّن (ص ۳۱۲ _ ۳۱۳)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۸۳ _ ۱۸۵.
آغاز: «مسألة فی المسح علی الخفیّن وردت من خراسان: الشیعة الامامیة تنکر المسح علی الخفّین و خالف فقهاء المامّة فی ذلک».
انجام: «و هی عندنا الفرقة المحقّة التی فی جملتها الإمام المعصوم و قولها حجّة لا یجوز العدول عنه».
۴۴_ مسألة فی خلق الأفعال (ص ۳۱۳ _ ۳۱۷)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۸۹ _ ۱۹۷.
آغاز: «مسألة، فی خلق الأفعال: اعلم أنّ الأفعال التی تظهر فی أجسام العباد علی ضربین، أحدهما أجمع المسلمون علی أنّه فعل الله تعالی منفردة».
انجام: «رجعنا إلی مثل ذلک فی کون أحدنا فارقته لکونه تعالی، و هذه جملة کافیة إن شاء الله تعالی».
۴۵_ مسألة فی قوله تعالی: <قل تعالوا أتل ما حرّم ربّکم علیکم> (ص ۳۱۷ _ ۳۱۹)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۹۷ _ ۱۰۱.
آغاز: «مسألة، إن سأل سائل عن قوله تعالی: <قل تعالوا أتل ما حرّم ربّکم علیکم ألّّا تشرکوا به شیئاً> و کیف یجوز أن یکون من جملة ما حرّم علینا أن لا نشرک شیئاً و الأمر بالعکس فی ذلک».
انجام: «فکأنّه قال: وصّی أن لا تشرکوا به شیئاً و بالوالدین إحساناً و یشهد لذلک و یقویه آخر الآیة».
۴۶_ مسألة فی قوله تعالی: <کذلک نولّی بعض الظالمین بعضاً> (ص ۳۱۹)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۰۱ _ ۱۰۲.
آغاز: «و سئل قدّس الله تعالی روحه عن تأویل قوله تعالی: <و کذلک نولّی بعض الظالمین بعضاً> فقال: قدقیل فیها أقوال».
انجام: «و منع المؤمنین من ذلک، فکان حاکماً عادلاً من حیث حکم بما ذکرناه، و الله تعالی أعلم».
۴۷_ تفسیر قوله تعالی: <ثم أورثنا الکتاب الذین اصطفینا من عبادنا> (ص ۳۱۹ _ ۳۲۰)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۰۲ _ ۱۰۳.
آغاز: «و قال _ رحمة الله علیه _ فی تفسیر قوله تعالی: <ثم أورثنا الکتاب ...> فقیل: کیف أورثهم الکتاب و قد وصفهم بالظلم».
انجام: «لیکون معطوفاً علی “یؤذن لهم” و لا یکون جواباً، و یجوز لا یؤذن لهم فکیف یعتذرون».
۴۸_ مسألة فی قوله تعالی:<أنّی یکون لی غلام و قد بلغنی الکبر> (ص ۳۲۰)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۰۳ _ ۱۰۴.
آغاز: «و سأله _ قدّس الله روحه _ أبوالقاسم بن علی بن عبدالله بن شیبة العلوی الحسینی عن قول الله تعالی فی قصّة زکریّا».
انجام: «و یجری ذلک مجری سؤال موسی علیه السلام أن یریه الله تعالی نفسه لما شکّ قومه فی ذلک ، فسأل لهم لا لنفسه».
۴۹_ مسألة فی قوله تعالی: <و إذ أنجیناکم من آل فرعون ...> (ص ۳۲۰ _ ۳۲۱)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۰۴.
آغاز: «و سئل أیضاً عن قول الله _ عزّوجلّ _ : <و إذ أنجیناکم من آل فرعون ...> فقال: أی شیء فی استحیاء النساء من سوء العذاب و إنّمّا العذاب فی ذبح الأبناء».
انجام: «و قیل: یستحیون من لفظ الحیاء و هو الفرج و هو عذاب، و فی مثله ضرر شدید لا محالة».
۵۰_ مسألة فی قوله تعالی:<و ما أدری ما یفعل بی و لا بکم> (ص ۳۲۱)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۰۵.
آغاز: «و سأله أیضاً فقال: ألیس قد وعد الله تعالی المؤمنین فی عدّة مواضع من کتابه المجید بالجنّة و الخلود فی النعیم».
انجام: «و هذا یلیق بقوله تعالی فی أوّل الآیة: <قل ما کنت بدعاً من الرسل> و فی آخرها: <إن اتّبع ما یوحی إلی>».
۵۱_ مسألة فی قوله تعالی: <فإن کنت فی شکّ مما أنزلنا إلیک> (ص ۳۲۱ _ ۳۲۲)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۰۵ _ ۱۰۸.
آغاز: «و سئل أیضاً عن قوله تعالی: <فإن کنت فی شکّ مما أنزلنا إلیک ...> کیف یکون النبیّ صلی الله علیه و آله فی شکّ مما أوحی إلیه».
انجام: «و هذا الوجه یروی عن الحسن البصری، و کل ذلک واضح لمن تأمّله».
۵۲_ مسألة فی الإجماع (ص ۳۲۲ _ ۳۲۵)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۲۰۱ _ ۲۰۵.
آغاز: «مسألة فی الاجماع: إن قال قائل: إذا کنتم تعتمدون فی حال الأحکام الشرعیة جمهورها بأنّه الصحیح و ما عداه باطل علی إجماع الشیعة الامامیة».
انجام: «لا یضرّ فی الاحتجاج بالإجماع اذا کان التعدیل فیه إنّما هو علی ما إلی العلم به طریق و علیه دلیل، دون ما لیس هذه سبیله».
۵۳_ مسألة من کلام علی علیه السلام یتبرّأ من الظلم (ص ۳۲۵)
خطبۀ ۲۱۵ نهج البلاغة است بإملاء سیّد مرتضی: (نهج البلاغة، ص ۲۶۴).
آغاز: «من کلام أمیر المؤمنین علیه السلام أملاها علم الهدی _ قدّّس الله روحه _ : و الله لأن أبیت علی حسک السعدان مسهّداً».
انجام: «نعوذ بالله من سبات العقل و قبح الزلل و به نستعین».
۵۴_ مسألة فی علّة خذلان أهل البیت و عدم نصرتهم (ص ۳۲۵ _ ۳۳۲)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۲۰۹ _ ۲۲۰.
آغاز: «قال الأجلّ المرتضی علم الهدی ... . إن سأل [سائل] فقال: إذا کنتم تزعمون أنّ علیّاً و الحسن و الحسین و التسعة من ولد الحسین _ صلوات الله علیهم _ صفوة الله بعد نبیّه».
انجام: «فقد ثبت بهذه الوجوه الجواب عمّا تضمّنه السؤال و الزیادات فیه، و الحمد لله ربّ العالمین».
۵۵_ أقاویل العرب فی الجاهلیة (ص ۳۲۲ _ ۳۳۶)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۲۲۲ _ ۲۳۱.
آغاز: «فصل فی أقاویل العرب فی الجاهلیة. حکی أبو عیسی الورّاق فی کتابه کتاب المقالات أنّ العرب صنوف شیّ».
انجام: «و أوّل من رسم لها بیتاً أفریدون وجد ناراً یعظمها أهلها، فبعث بها إلی خراسان یسمّی کرکراً».
۵۶_ أجوبة المسائل الطبریّة (ص ۳۳۶ _ ۳۴۸)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۳۵ _ ۱۶۶.
آغاز: «جواب المسائل الواردة من طبرستان إملاء السیّد الأجلّ المرتضی علم الهدی _ رضی الله تعالی عنه _ . المسألة الاُولی: سأل الشریف _ أحسن الله توفیقه _ فقال: ما القول فی أفعال العباد هل هی مخلوقة أم لا».
انجام: «و إعجال نجز الجواب اقتضیا ما اعتمدناه من الاجمال دون التفصیل و إن کنّا ما اخللنا بمحتاج إلیه، و الله ولی التوفیق و التسدید لما یرضیه من قول و عمل و هو حسبنا و نعم الوکیل و صلواته علی خیر خیرته من خلقه سیّدنا محمّد و آله الطاهرین و سلامه».
۵۷_ مسألة فی قول النبی صلی الله علیه و آله: نیّة المؤمن خیر من عمله (ص ۳۴۸ _ ۳۵۰)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۲۳۳ _ ۲۳۹.
آغاز: «قال الأجل المرتضی قدّس الله روحه: جری بالحضرة السامیة الوزیریّة العادلة المنصورة ... فی بعض الکلام فیما روی عن النبی صلی الله علیه و آله من قوله: نیّة المؤمن خیر من عمله».
انجام: «علی خلاف المبالغة و التفضیل مطابق للظاهر و غیر مخالف له و فی هذا کفایة بمشیة الله و عونه».
۵۸_ مسألة فی فدک (ص ۳۵۰ _ ۳۵۱)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۴۱ _ ۱۴۴.
آغاز: «مسألة فی فدک: إن سأل سائل فقال: إذا کنتم تخطؤرن أبابکر فی منعه فاطمه علیها السلام من أن یسلم إلیها فدک علی جهة النحلة».
انجام: «حتّی تکون بین النظر فیه و وقوع العلم له و وجوب التسلیم و بین لزوم التقصیر إیّاه. و هذا واضح لمن تأمّل».
۵۹_ فصل فی الغیبة (ص ۳۵۱ _ ۳۵۲)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۴۴ _ ۱۴۵.
آغاز: «فصل فی الغیبة. قال _ رضی الله عنه _ : إن قالوا إن قلتم إنّ الإمام موجود و أنّه یظهر و یفعل و یصنع».
انجام: «إن ثبتت یکفی کثیراً من المؤمن، فالواجب أن یکون الاشتغال بتصحیحها أکثر».
۶۰_ مسألة فی الحال بعد امام الزمان علیه السلام فی الإمامة (ص ۳۵۲ _ ۳۵۳)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۴۵ _ ۱۴۶.
آغاز: «فصل و سئل _ رضی الله عنه _ عن الحال بعد إمام الزمان علیه السلام فی الإمامة فقال: إذا کان من المذهب المعلوم أنّ کلّ زمان».
انجام: «و قد أثبتنا نحن و لا موافق لنا فی هذا المذهب، فانفردنا نحن بهذا الاسم دون غیرنا».
۶۱_ حول خبر «نحن معاشر الأنبیاء لانورث» (ص ۳۵۳)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۴۶ _ ۱۴۷.
آغاز: «و سمع منه _ رضی الله عنه _ یقول: من أعجب الأشیاء أنّهم یعنی الناصبة یقولون (= یعولون) فی صحّة الاجماع و کونه حجّة فی الشریعة علی خبر واحد».
انجام: «ولم یقصدوا إلی معنی النفی لظهور التناقض و التنافی بین أوّلها و آخرها».
۶۲_ مسألة فی قوله تعالی: قل للمخلّفین من الأعراب ... (ص ۳۵۳ _ ۳۵۵)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۰۸ _ ۱۱۱.
آغاز: «مسألة، و قالوا الدلیل علی صحّة اختیارنا و توفیقنا فی فعلنا».
انجام: «فظاهر الآیة لا یقتضی بقاء وجوب بقاء جمیعهم و إنّما تقتضی بقاء أکثرهم أو بعضهم».
۶۳_ مسألة فی تفضیل فاطمة علیهما السلام (ص ۳۵۵)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۴۷ _ ۱۴۸.
آغاز: «و سألوا أیضاً عن السیّدة فاطمة علیها السلام فقالوا: ما وجه هذا الفضل المتفاوت علی سائر بنات النبی».
انجام: «فإنّهم مجمعون بلاخلاف فیهم أنّها علیها السلام أفضل النساء کما أنّ بعله علیه السلام أفضل الرجال بعد رسول الله صلی الله علیه و آله».
۶۴_ مسألة فی إنکاح امیر المؤمنین ابنته (ص ۳۵۵ _ ۳۵۶)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۴۹ _ ۱۵۰.
آغاز: «و سألوا أیضاً موجب الفقه المجیز لأمیر المؤمنین علیه السلام تزویج اُمّ کلثوم و قالوا: أوضحوا لنا من طریق یوجبه الدین».
انجام: «و ما الحاجة بنا إلی دفع الضرورات و المشاهدات فی أمر له مخرج من الدین صحیح».
۶۵_ مسألة فی علّة مبایعة أمیر المؤمنین علیه السلام أبابکر (ص ۳۵۶ _ ۳۵۹)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۲۴۳ _ ۲۴۷.
آغاز: «مسألة، و سألوا أیضاً فقالوا: لیس یخلو أن یکون الله تعالی لمّا أمر بنصب أمیر المؤمنین علیه السلام إماماً قد علم أنّه قادر علی ذلک أم لا».
انجام: «و إنّما یحمل علی قلّة الفکر فیما ذکرناه و العصبیة و الهوی و نعوذ بالله من ذلک».
۶۶_ مسألة فی الجواب عن الشبهات الواردة لخبر الغدیر (ص ۳۵۹)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۲۵۱ _ ۲۵۴.
آغاز: «مسألة، و سألوا أیضاً فقالوا أنتم محتجّون بالنصّ من النبی صلی الله علیه و آله علی صاحبکم بما قال فیه یوم الغدیر».
انجام: «إنّ الله تعالی کان قادراً علی أن یقول بدلاً من هذا اللفظ الذی دخلت فیه الشبهة علی المخالفین فی الرؤیة».
۶۷_ مسألة فی إرث الأولاد (ص ۳۶۰ _ ۳۶۴)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۲۵۷ _ ۳۶۶.
آغاز : «فوق اثنتین فلهنّ ثلثا ما ترک. ظاهر هذه الجملة أنّ ذلک لهنّ علی کلّ حال».
انجام: «و هکذا نعطیهما نحن، لأنّا ننزلهما منزلة ابن و بنت بلا واسطة للذکر مثل خطّ الانثیین».
۶۸_ مسألة فی عدم تخطئة العامل بخبر الواحد (ص ۳۶۴ _ ۳۶۵)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۲۶۹ _ ۲۷۲.
آغاز: «مسائل، فقال: کیف تنکرون أن یکون إرسال أخبار الآحاد فی الأحکام الشرعیة ممّا قامت الحجة بالعمل به».
انجام: «و إنّما نکفره علی الجملة بما خالف فیه مما یقتضی الأدلّة أن یکون کفراً».
۶۹_ مسألة فی استلام الحجر (ص ۳۶۵ _ ۳۶۷)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۲۷۵ _ ۲۷۷.
آغاز: «مسألة عن معنی استلام الحجر و قولهم عند استلامهم: أمانتی أدّیتها و میثاقی تعاهدته».
انجام: «إنّما هی إجابة لدعاء الله تعالی الذی بلغه و أدّاه إلینا الرسول محمد صلی الله علیه و آله. و هذا واضح لمن تأمّله».
۷۰_ مسألة فی قوله تعالی: <أنبئونی بأسماء هؤلاء إن کنتم صادقین> (ص ۳۶۷ _ ۳۶۹)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۱۱ _ ۱۱۵.
آغاز: «مسألة عن معنی قول الله تعالی للملائکة: <أنبئونی بأسماء هؤلاء إن کنتم صادقین> و قوله: <یا آدم أنبئهم بأسمائهم> هذه الهاءات راجعة إلی من؟».
انجام: «لأنّ ذلک هو الذی أفرد الله تعالی به آدم و میّزه به و هذا بیّن لمن أنعم تأمّله، و السلام».
۷۱_ مسألة فی قوله تعالی: <فتلقّی آدم من ربّه کلمات فتاب علیه> (ص ۳۶۹ _ ۳۷۰)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۱۵ _ ۱۱۷.
آغاز: «مسألة عن معنی قوله تعالی: <فتلّقی آدم من ربّه کلمات فتاب علیه ...>. الجواب: أمّا قوله تعالی: <فتلّقی آدم من ربّه کلمات> فالتلقّی هاهنا هو القبول و التناول علی سبیل الطاعة».
انجام: «فمن أراد ذلک أخذ من موضعه، و من الله نستمدّ المعونة و التوفیق و إیّاه نستهدی سبیل الرشاد، و الحمد لله ربّ العالمین».
۷۲_ مسألة فی نفی الرؤیة (ص ۳۷۰ _ ۳۷۱)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۲۸۱ _ ۲۸۴.
آغاز: «زعمت المعتزلة بأسرها و کثیر من الشیعة و الزیدیّة و الخوارج و المرجئة بأجمعها أنّ الله تبارک و تعالی لا یجوز أن یتحرّک».
انجام: «یا أمّاه کان یشغلک عن رسول الله _ صلّی الله علیه و آله _ المرآة و الکحل و التصنّع لرسول الله _ صلّی الله علیه و آله _ و التزیّن، و إنّی و الله ما کان یشغلنی عنه شیء».
۷۳_ مسألة فی قوله تعالی: <و إذ بوّأنا لإبراهیم مکان البیت أن لا تشرک بی> (ص ۳۷۱ _ ۳۷۲)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۱۷ _ ۱۲۰.
آغاز: «سأل الشریف أبو محمّد الحسن بن محمد بن الحسن أحمد بن القاسم العلوی المحمّدی النقیب السیّد الأجلّ المرتضی».
انجام: «و قد قرأت “یأتون” علی أنّه کنایة عن الرکبان. و هذا القدر کاف فی الجواب عن المسألة».
۷۴_ أجوبة مسائل عن متشابه القرآن = تفسیر الآیات المتشابهة من القرآن = تفسیر سورة الحمد (۳۷۳ _ ۳۸۲)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۲۸۷ _ ۳۰۵.
آغاز: «بسمله و به نستعین. مسائل الأجلّ المرتضی فی آی من متشابه القرآن: سألتم أیّدکم الله و أحسن توفیقکم املاء کتاب فی متشابه القرآن».
انجام: «و هذا الجواب أقرب إلی السداد من الأجوبة المتقدّمة و أشبه بأن یکون وجهاً تالیاً للوجه الذی اخترناه قبل».
۷۵_ کلام فی حقیقة الجوهر (ص ۳۸۲)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۵۰ _ ۱۵۱.
آغاز: «المسألة الثانیة من المسائل التی وردت علی الأجلّ المرتضی علم الهدی _ قدّس الله روحه _ : إذا کان الجوهر فی عدمه جوهراً».
انجام: «مما یستحیل علیه هذا الحکم عند الوجود، و أضفنا تلک الصفة إلی النفس لأن».
۷۶_ مسألة فی إبطال العمل بأخبار الآحاد (ص ۳۸۴ _ ۳۸۶)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۳۰۹ _ ۳۱۳.
آغاز: «بسمله و به نستعین ... اعلم أنّه لا یجوز أن یتعبّد أصحابنا و الحال هذه بأن یعملوا فی أحکام الشریعة علی أخبار الآحاد».
انجام: «و کذلک القول فی أحکام الحوادث التی تحدث و لا قول الامامیة علی وفاق و لا خلاف».
۷۷_مسألة فی علّة امتناع علی عن محاربة الغاصبین لحقّه بعد الرسول (ص ۳۸۶ _ ۳۸۹).
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۳۱۷ _ ۳۲۱.
آغاز: «مسألة، قال الشریف الأجل المرتضی _ رضی الله عنه _ : إن سأل سائل فقال: إذا کان شیوخکم یعتمدون قدیماً أو حدیثاً فی علّه امتناع أمیر المؤمنین».
انجام: «فکلّ ذلک کفر ما کانوا علیه و لا مستحقّی عقابه، فبان صحّة هذا الجواب أیضاً مضافاً إلی ما تقدّم».
از ص ۳۸۹ _ ۳۹۰ تکرار «مسألة فی من یتولّی غسل الامام» است که پیش از این، در همین مجموعه (رساله ۳۴) به صورت کامل آمده است.
در ص ۳۹۱ تکرار «مسألة فی وجه النهی عن أکل الثوم» است که قبلاً در این مجموعه (رسالۀ ۲۲) به صورت کامل آمده است.
در ص ۳۹۱ _ ۳۹۲ تکرار «مسألة فی وجه استغفار إبراهیم لأبیه» است که پیش از این، در همین مجموعه (رسالۀ ۲۳) آمده است.
در ص ۳۹۲ تکرار «مسألة فی علم الوصی بساعة وفاته» است که قبلاً در این مجموعه (رسالۀ ۳۱) آمده است.
در ص ۳۹۲ تکرار «مسألة فی حکم عبادة ولد الزنا» است که پیش از این، در همین مجموعه (رسالۀ ۳۲) آمده است.
۷۸_ رسالة فی الردّ علی أصحاب العدد (ص ۳۹۴ _ ۴۲۶)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۲، ص ۱۵ _ ۶۳.
آغاز: «بسمله، الحمد لله علی وافر الحباء و باهر العطاء و متواصل الآلاء و متتابع السرّاء ... وفقت أحسن الله توفیقک علی ما أنفذته من الکلام المجموع فی نصرة العدد فی الشهور».
انجام: «الذی خرج فی جملة الحجیج العالمین علی الرؤیة فی یوم الوقوف و تعذّر استدراک فرضه علیه. و هذا کلّه واضح لمن تأمّل بعین الإنصاف».
۷۹_ جوابات المسائل الموصلیات الثانیة (ص ۴۲۶ _ ۴۶۱)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۱، ص ۲۰۱ _ ۲۶۷.
آغاز: «بسمله، قد أجبت من المسائل الواردة فی شهر ربیع الأوّل من سنة عشرین و أربعمائة بما اختصرت ألفاظه».
انجام: «و لا للواحدة النصف علی کلّ حال. و الکلام فی هذه المسأله طویل، و هذه جملة کافیة و سنبسطه فی مسائل الخلاف إن شاء الله تعالی».
لازم به یادآوری است که این رساله در این نسخه به عنوان «موصلیات ثانیة» آمده است؛ ولی در رسائل الشریف المرتضی به عنوان «موصلیات ثالثة» چاپ شده است.
۸۰_ جوابات المسائل الموصلیات الثالثة (ص ۴۶۱ _ ۴۷۵)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۱، ص ۱۶۷ _ ۱۹۸.
آغاز: «بسمله، قد أجبت أدام الله لکم السلامة و أسبغ علیکم الکرامة ... عن المسائل التی وصلت إلی جواباً اختصرت من غیر اخلال بما یجب إیضاحه و بیانه».
انجام: «لأنّ العبد إذا أدّی بعض ما علیه فهو مسترقّ بقدر ما بقی علیه من مال مکاتبته و یطلق فیه أنّه مکاتب و هذا بیّن لمن تأمّله».
یادآوری می شود رسالۀ یاد شده نیز در این مجموعه به عنوان «الموصلیات الثالثة» آمده است؛ ولی در رسائل الشریف المرتضی به عنوان «موصلیات ثانیة» چاپ شده است.
۸۱_ أجوبة المسائل المیافارقیات (ص ۴۷۵ _ ۴۸۹)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۱، ص ۲۷۱ _ ۳۰۶.
آغاز: «بسمله، نحن أطال الله بقاء سیّدنا الشریف الأجل المرتضی فی دیار متآخمة لدار الکفر و قلّ ما نجد ما یوثق بدینه ... . مسألۀ اول: الصلاة جماعة و الفضل فیها و هل یجوز مع عدم الموثوق بدینه أم لا».
انجام: «فإذا منعوه فی بعض الاُزمان حلّت لهم الصدقة مع المنع من هذا الخمس، و الله الموفق للصواب».
۸۲_ مناظرة السیّد مع العلاء المعرّی (ص ۴۸۹ _ ۴۹۰)
این مناظرة در رسائل الشریف المرتضی چاپ نشده است؛ امّا طبرسی در الاحتجاج (ج ۲، ص ۵۰۲ _ ۵۰۶) آن را به صورت کامل گزارش کرده است.
آغاز: «بسمله، قال الشیخ سلمان الصهرشتی _ رحمة الله علیه _ : دخل أبو العلاء المعرّی علی سیّدنا المرتضی علم الهدی ... فقال: یا أیّها السیّد ما قولک فی الکلّ».
انجام: «لأنّ فی اللغة: ألحد الرجل، إذا عدل عن الدین. و ألهد _ بالهاء _ إذا ظلم، فعلم أبو العلاء ذلک و أخبرنی عن علمه بذلک، فقرأت: <یا بنی لا تشرک بالله أن الشرک لظلم عظیم>».
[۱]. مسئلۀ اوّل: الأمالی، ج ۱، ص ۲۲ ـ ۲۴. مسئلۀ دوم: الأمالی، ج ۱، ص ۳۶ ـ ۳۷. مسئلۀ سوم: الأمالی، ج ۱، ص ۴۷ ـ ۴۸.
[۲]. مانند نسخۀ کتاب‌خانۀ دانشگاه تهران (ش ۱۲۵۶، ص ۵۹، و ش ۶۹۱۴، ص ۲۶)، نسخۀ کتاب‌خانۀ مجلس شورای اسلامی (ش ۱۰۰۰۵، ص ۲۲، و ش ۵۱۸۷، ص ۲۹۶)، نسخۀ کتاب‌خانۀ مرعشی (ش ۱۲۹۲۳، ص ۱۲۱)، نسخۀ کتاب‌خانۀ آستان قدس (ش ۲۰۹۹۵، ص ۲۱، و ش ۲۱۹۱۴، ص ۳۴، و ش ۴۰۰۱۷، ص ۴۶)، نسخۀ کتاب‌خانۀ مرکز احیاء میراث اسلامی (ش ۲۱۷۹، ص ۲۱۴) و نسخۀ کتاب‌خانۀ مدرسۀ شهید مطهری (ش ۲۵۳۳، ص ۲۴).
[۳]. مانند نسخۀ کتاب‌خانۀ دانشگاه تهران (ش ۱۱۶۲، ص ۶۳)، نسخۀ کتاب‌خانۀ سیّد حسن صدر (ش ۵۸۷، ص ۹۲) و نسخۀ کتاب‌خانۀ آیة الله حکیم (عراق) (ش ۵۴۱، ص ۱۵).
