بازتقريرِ «نظريّه صرفه»ى سيّد مرتضى
در فاصله قرن سوم تا ششم هجرى، نظريّه اى در زمينه وجوه اعجاز قرآن به نام «نظريّه صرفه» مطرح بود كه سيّد مرتضى، از برجسته ترين طرفداران آن به شمار مى رفت. اگر چه سيّد مرتضى، خود به پيروى از نظام معتزلى به اين نظريّه گرايش پيدا كرده بود، امّا با تأليف مستقل خود به نام الموضح، گسترده ترين بيان را در تقويت اين نظريّه، اظهار داشت. تسلّط او در ادب و شعر و كلام و فقه و اصول، ما را از اين كه به سادگى از كنار نظريّه او بگذريم و دغدغه ها و ادلّه هاى او را در باره نظريّه صرفه ناديده بگيريم، بازمى دارد. اين كه كسى چون سيّد مرتضى، مدّعى مى شود كه متن قرآن، خالى از اعجاز است و اعجاز آن، خارج از متن قرآن است، بايد به درستى موشكافى شود. البته صرفه را با تقريرى كه او به دست داده است، نمى توان پذيرفت؛ امّا چنان مى نمايد كه مى توان تقريرى نو از آن به دست داد و در مجموع، از نظريه سيّد مرتضى، دفاع شايسته اى به عمل آورد. ما در اين مقاله با سيّد مرتضى همراهى مى كنيم كه اعجاز قرآن، جنبه بيرون قرآنى دارد؛ امّا مى گوييم كه آن به طريق دريافت قرآن، متعلّق است و صرفه دراين تقرير، عبارت خواهد بود از اين كه خداوند، موهبت وحى قرآنى را از غير پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله سلب كرده است.
واژگان كليدى: نظريّه صرفه، اعجاز متنى، اعجاز طريقى، تحدّى، فصاحت قرآن، نظم قرآن، اخبار از غيب، عدم اختلاف در قرآن.
*. دانشيار علوم قرآن و حديث دانشگاه قم.
