نشست مقدماتی کنگره سید مرتضی علم الهدی برگزار شد
نشست مقدماتی کنگره بین المللی بزرگداشت سیّد مرتضی علم الهدی، با حضور علما، پژوهشگران، اساتید و دانشجویان، روز پنج‌شنبه ۱۷ دی ماه سال جاری در قم، تالار علامه مجلسی مؤسسۀ علمی ـ فرهنگی دار الحدیث برگزار شد. نشست یاد شده از ساعت ۹ صبح با تلاوت آیاتی از کلام الله مجید آغاز شد و با مراسم رونمایی از تمبر یادبود در ساعت ۱۱:۳۰ به کار خود پایان داد.
در ابتدای این نشست، جناب حجة الاسلام والمسلمین مهدی مهریزی، دبیر علمی کنگره سید مرتضی علم الهدی ضمن گرامیداشت هزارمین سالگرد وفات سید مرتضی علم الهدی اشاره داشت؛ از سال ۲۶۰ هجری که آغاز امامت امام زمان علیه السلام بوده تا سال ۴۶۰ هجری که شیخ طوسی وفات یافت، پنج عالم بزرگ یعنی مرحوم کلینی، شیخ صدوق، شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی، تاثیر گذار در تثبیت فرهنگ و علوم اسلامی شیعه بودند. این پنج عالم در تفسیر، کلام شیعه، رجال و تاریخ شیعه بسیار زحمت کشیده‌اند و منابع علمی که امروز در دست ما قرار گرفته است حاصل زحمات این بزرگواران است.
ایشان افزود: در چند سال گذشته کنگره‌های متعددی در بزرگداشت و بررسی آثار علمی این بزرگواران صورت گرفته است. از تابستان سال ۹۱ که تصمیم بر برگزاری همایش بزرگداشت سید مرتضی گرفته شد، از همان ایام، برنامه‌های جدی برای برگزاری این همایش صورت گرفت که از جمله آنها، تصحیح تمامی آثار سیّد مرتضی بر اساس قواعد و استانداردهای تصحیح متون بود و طبق پیش بینی‌ها مجموعه آثار سید در ۳۵ جلد همراه نمایه‌ها و اعراب گذاری آنها، ان شاء الله منتشر خواهد شد. در کنار اندیشه‌نامه سید و نشر برخی پایان‌نامه‌ها، با فراخوانی که برای تدوین مقاله داده شده است، تاکنون دویست مقاله جمع آوری شده است که به عربی و فارسی است و در مجموع تعداد مقالات تأیید شده به ۱۲۰ مقاله می رسد. در ضمن، مقاله‌های متعددی پیش‌تر در مورد ایشان به سه زبان عربی، انگلیسی و فارسی، در سالیان گذشته، به چاپ رسیده‌اند و از میان آنها تعدادی انتخاب شده که ان شاء الله بازنشر خواهند شد.
در ادامۀ برنامه، رئیس محترم کنگره، حضرت آیةالله رضا استادی سخنرانی کرد. ایشان در بخشی از سخنان خود گفتند: سید مرتضی از سال ۴۱۳ تا ۴۳۶ هجری قمری ریاست تامه شیعه و مکتب اهل بیت (ع) را داشته است. علم دوستی، ابتکار، موسس بودن، مقبولیت فوق العاده بین شیعه و سنی و جامعیت، از ویژگی های سید مرتضی بوده است. برخی علمای شیعه کتاب هایی را نوشته اند که تقریبا تصحیح یا تکمیل دیگر بزرگان است اما سید مرتضی اینگونه نبوده است.
آیة الله استادی در بیان ویژگی های سید مرتضی گفت: سید مرتضی در همه حوزه ها صاحب نظر بود و از جامعیت در همه رشته های علوم حوزوی زمان برخوردار بود و بسیاری از قدما و علما از شاگردان ایشان هستند.
ایشان در بخش دیگر سخنانش افزود: معنویت یکی دیگر از ویژگی‌های برجسته سید مرتضی بود. صاحب مجمع البیان تقریبا در ۴۰ مورد از سیّد مرتضی نام برده است و اگر شخصیت سید مرتضی بزرگ نبود، بعید بود که مرحوم طبرسی در مورد ایشان، این مطالب را بازگو کند.
ایشان در ادامه گفت: از جمله شرایط خاصی که در زمان ایشان حاکمیت داشت، احاطه عرصه حدیث بود، در آن زمان این گونه مرسوم شده بود که فعالیت های تفسیری با حدیث تطبیق داده میشد و بزرگانی چون شیخ کلینی و سید مرتضی این شکل از کار را در نظر گرفته بودند؛ البته نگاه ایشان به احادیث کاملا اجتهادی بود و هر حدیثی را نقل نمیکردند. یکی از ابعاد بسیار مهم شخصیت علمی سید مرتضی توسعه حوزههای علمیه بود که این امر با شاگردان بسیاری که نزد ایشان پرورش یافتند و همه آنها جزو مفاخر شیعه هستند، محقق شد. از دیگر وجوه مهم شخصیتی سیدمرتضی، معنویت گرایی خاص ایشان بود به حدی که این روحیه معنوی باعث شد که ایشان با توجه به رشد خاص علمی و حتی مادی، عالیترین درجات معنوی را درک کرده بود. سید مرتضی در زمینه معنوی و عرفانی بیش از ۴۰ زمینه خاص معنوی داشت و این مسایل از سوی علمای برجسته شیعه و سنی تصدیق شده است.
آیة الله استادی در ادامه گفت:خواجه نصیرالدین طوسی، هنگام درس، وقتی به نام سید مرتضی می‌رسید آن را با پسوند صلوات الله علیه می‌خواند و علمای شهیر آن زمان و هم عصران ایشان همگی با عظمت از ایشان نقل میکردند؛ ابن‌حجر در کتاب لسان المیزان، سید مرتضی را اولین کسی دانست که خانه خود را وقف تعلیم و تعلم و مناظره کرده و و خانه اش را دانشگاه کرده است. ایشان شخصیتی فاخر داشت و در عصر خود در عرصههای مختلف ریاست داشت ولی مهمترین چیزی که نزد ایشان اهمیت داشت مساله علم و علمیت و معنویت بود.
وی با اشاره به تمجیدهای شیخ بهایی در کتاب کشکول از سیدمرتضی گفت: ایشان شخصیتی داشت که حتی استاد او شیخ مفید نیز وقتی به جلسه درس او وارد میشد سخنان او را قطع نمی کرد؛ زیرا از تدریس ایشان لذت میبرد. سید علمای امت، افضل امت و جامع از صفاتی بود که علمای این عصر به ایشان داده بودند و همگان از ایشان به نیکی یاد میکردند و ایشان بود که به شیعه عظمت و عزت خاصی در آن زمان بخشید.
وی افزود: ایشان حتی با اهل کتاب هم تعاملات محبت آمیز و خوبی داشت؛ نقل است که روزی یک یهودی آمد و خواست که سید به وی درس نجوم بدهد، سید قبول کرد و بعد از چند روز دستور داد که به او شهریه، بل یومیه بدهند و معروف است که در اثر این تعاملات، آن یهودی از مدتی مسلمان شد.
برنامه بعدی نشست، ارائۀ مقالۀ «تعامل مکتب حلّه با دیدگاه‌های سید مرتضی» بود که توسط حجة الاسلام والمسلمین دکتر جعفریان انجام شد. وی گفت: در مجموعه جریان فکری و عقل گرایی شیعه از قرن چهارم و پنجم تا در دوره‌های متأخرتر هیچ کس را شاید در مجموعه عالمان شیعه نتوان یافت که در تبیین و توضیح مبانی کلامی و حدیثی شیعه، به پای سید مرتضی برسد و سید در اوج قله فکری عقل گرایی قرار دارد؛ هر چند که ممکن است در برخی مسائل، جسته گریخته افرادی باشند، اما اوج همه سید مرتضی قرار دارد و حتی نسبت به عالمان بعدی، همچون شاگرد اصلی شیخ طوسی و تأثیری که بر مکتب حله دارد از همین زاویه است و بعدها در صفویه هم این تأثیر را شاهدیم. عقل گرایی از هر کجا به ذهن سید رفته باشد با یک فوریت کامل است و تقریبا در تمام افکار ایشان این مسأله خودش را نشان میدهد و من چند نمونه عرض می کنم.
دکتر جعفریان افزود: یک نمونه، ایشان یک رساله ای دارد به نام مناظرة الخصوم و کیفیة الاستدال علیهم، از ایشان سؤال شده است شما نه به قیاس اعتقاد دارید نه به خبر واحد بنابر این، مسائل دین را چطور اثبات می کنید؟ ایشان گفته‌اند، مجموعه‌ای که از دین برای ما باقی مانده است به نام مُجمعٌ علیه که همه بر آن اتفاق داریم و باقی هر چه باشد ما یا با قرآن حل می کنیم یا با عقل و اگر در موردی اختلاف نظری پیش آمد و بر سر بعضی از مسائل اختلافی شد که نه با عمومات قرآن قابل حل است و نه با عقل، آزادیم یکی از این دو راه را انتخاب نماییم. البته می دانیم که ایشان اساس دین را بر پایه متواترات و امور مجمع علیه می داند که در جاهای دیگر هم اشاره کرده است. بر پایه دیدگاه ایشان، همه مسائل و احکام نماز و روزه و حج و امثالهم با اخبار و مبانی مجمع علیه، قابل اثبات است، ولی باقی مسائل تنها قرآن است و عقل. البته باز مطمئنیم که ایشان به حدیث اعتقاد دارد و کلام معصومین علیهم السلام در آرائش مشهود است اما به لحاظ روشی، آن چیزی که در ذهنش اهمیت دارد، بحث قرآن و عقل است.
ایشان بیان داشتند: یک نمونه از سخت گیری های عقلی ایشان که [بعدها] خیلی در مکتب حله تأثیر گذاشت و بعدها اخباری ها بشدّت در مقابل این مسأله مقاومت و موضع گیری کردند، اینکه افراد عامی حق ندارند عقایدشان را از روی تقلید بگیرند ـ چیزی که تا الان هم همینطور هست ـ و اگر افراد عامی عقایدشان را، ولو به صورت مجمل، از روی عقل نشناسند قطعاً کافرند و جهنمی. البته این نظریه [کلامی] ایشان بعدها در مکتب حله اندکی تعدیل شد، ولی همواره محل بحث بوده است که به این مردم چطور بگوییم اعتقاداتشان را درست کنند. البته این دیدگاه نخبه گرایانه کاملا عقلی بود که همه مردم را فهیم، نخبه و اهل درک مسائل عقلی می دانست با یک استدلال هایی ولو مجمل؛ چنانچه در مکتب حله تبیین گردید که ولو یک کشاورز اجمالا عقلاً بداند و بفهمد که جهان خدایی دارد و سید در بعضی رسائل دیگر خود نیز کسانی که در مسائل اعتقادی صرفاً با تقلید، عمل میکنند، نه تنها فاسق بلکه با عنوان کافر یاد می کند.
عضو شورای علمی کنگره افزود: اصل حرف سید این است که معظم فقه را ما از طریق اخبار متواتره می فهمیم و اخبار آحاد کمکی در فقه بما نمیکنند و این را ایشان بارها با همین تعبیر بیان می‌کند و روی همین تأثیرگذاری کسی در مکتب حلّه دنبال حدیث نیست.
حجة الاسلام والمسلمین علی صدرایی خوئی، سخنران بعدی همایش بودند که بحث خویش را با عنوان «نویافته هایی از آثار سید مرتضی»، در قالب سه نکته مطرح نمود.
ایشان بیان داشت: سید مرتضی کتابی دارد به نام الناصریات که در واقع در تبیین اندیشه‌های جد مادی خویش، ناصرالدین اطروش متوفای ۳۰۴ ق است. درباره این کتاب دو سؤال اساسی مطرح است؛ نخست اینکه سید مرتضی در کتاب الناصریات بر چه متنی از ناصرالدین اطروش نظر داشته است؟ و سؤال دوم اینکه سید مرتضی در این اثر، درصدد ردّ نظریات اطروش است یا تأیید آنها؟
جناب صدرایی افزود: برای پاسخ به این سؤال استناد ما به چهار نسخه خطی از کتاب الابانه ابوجعفر محمّد بن یعقوب الهوسمی است که در چند دهه اخیر شناسایی شده است، یک نسخه آنها در کتابخانه مجلس است که به اهتمام دکتر جعفریان فاکسیمیله شده است و دیگری در کتابخانه آیت الله مرعشی و دیگر هم در دانشگاه تهران است که این نسخه اخیری به نظرم بسیار مهم است چون یک مشیخه زیدی دارد و مرحوم دانش پژوه هم آن را در فهرست خویش توضیح داده است و درباره زیدیه خیلی مطالب نابی در این مشیخه میباشد. اما باید توجه داشت که با این چاپ حق این کتاب ادا نشده است. این نسخه‌ها بخصوص نسخه مکتبه مرعشی که دیده‌ام عموماً در قطع سلطانی هستند با حواشی بسیار زیادی؛ البته در کنار متن اصلی الابانه همه نسخه‌ها شامل دو سه حواشی هستند و کسی حوصله قرائت حواشی یک صفحه از کتاب را ندارد چه رسد به کامل آن!
ایشان گفتند: اما ارزش علمی کتاب الابانه این است که ابوجعفر هوسمی که با سه واسطه شاگرد اطروش است، آن را از درس استادش تقریر کرده است و استاد وی نیز در صدد این بوده که اندیشه‌های ناصر اطروش را در درس بیان نماید و به همین دلیل ابواب کتاب با قال ناصر للحق علیه السلام شروع شده است و در هر سه نسخه متن یکی است ولی حواشی آنها متعدد است و این حواشی به نظرم اگر از دو جهت مورد تحقیق و بررسی قرار گیرد، بسیار ارزشمند خواهد بود؛ یکی این آرای فقهی زیدیه و سایر فرق علویه در متن و حواشی به تفصیل با جزئیات بیان شده است و دوم که مهمتر از قبلی است، اینکه آرای امامیه، در حواشی این کتاب در موارد مختلف به آن آرا استناد شده، یا رد شده یا اثبات شده است و این مسأله به نظرم برای شناخت آرای فقهی فقهای در سده‌های سوم و چهارم هجری بسیار ارزشمند است.
ایشان در بخشی از سخنان خود گفتند: بنده با مقایسه‌ای که کتاب الناصریات سید را با این الابانه داشتم، معلوم شد که سید مرتضی به همین کتاب نظر داشته است، نه اثری از آثار ناصر اطروش. البته اطروش آثار متعددی داشته است؛ ابن ندیم در الفهرست بیش از شصت هفتاد اثر برایاو نام میبرد؛ اما از مخطوطات ناصر اطروش در ایران هنوز اثری شناسایی نشده است که بگوییم این اثر تألیف ناصرالدین اطروش است. به هر تقدیر این کتاب الابانه در حقیقت امالی و تألیف استاد هوسمی است که ایشان آن را باب ـ باب کرده و تحریر نموده است.
ایشان افزودند: در پرانتز عرض کنم کتاب الناصریات متأسفانه تصحیح خوبی ندارد، برای نمونه در نسخه‌ای که بنده مراجعه کردم در اولش آمده است: و اما المسائل المتنوعة و در نسخه بدل آمده است المنتزعة من فقه ناصرالدین ... این عبارت نشان می دهد که هوسمی و سید مرتضی معاصر هم بوده‌اند و او ابانه را دیده و معلوم می شود پیش وی مرضی نبوده و ایشان به وی گفته که ناصرالدین جدّ من است و من شایسته هستم که آرای ایشان را تبیین نمایم. بنابر این پاسخ سؤال نخست به این صورت داده می شود که سید بر متن خاصی از آثار اطروش نظر نداشته است، بلکه بر کتاب ابانه نظر داشته است که در آنجا آرای ناصرالدین بیان شده است.
ایشان در ادامه افرودند: اما سؤال دوم اینکه آیا سید در صدد دفاع از اطروش و تأیید وی است یا در صدد ردّ نظریات فقهی وی؟ برای پاسخ به این سؤال، نسخه چهارمی از ابانه است که غیر از آن سه نسخه‌ای است که درباره آن اشاره کردیم و آن نسخه مدرسه نمازی خوی است که متأسفانه در کتاب فنخا (فهرستگان نسخه‌های خطی ایران) هم این نسخه در ذیل الابانه نقل شده است که البته این اشتباه از ما بوده است! این نسخه مدرسه نمازی خوی در چهل باب است و افزون بر ابانه ـ باید توجه داشت که ابانه بخش اعتقادات ندارد ـ بخشی هم در اعتقادات دارد که به نظرم بسیار مهم است در شناخت اعتقادات ناصر اطروش. البته آنجا نیز عناوین ابواب به همان صورت قال ناصر للحق علیه السلام است اما با ابانه تفاوت دارد و متن ابانه دیگری است و این نسخه مدرسه نمازی، نسخه منحصری است. عجیب است اذان و اقامه در آن کوتاه است، البته در ابانه اذان و اقامه مانند امامیه است، در آن می گوید که تعداد فقرات اذان ۱۸ تا و اقامه ۱۹ تاست ولی متن را نمی آورد؛ اما اینجا (نسخه نمازی) متن را می آورد و عجیب است در این متن اولا شهادت ثالثه است و به صراحت اشهد ان علیاً ولی الله دارد و مطلب عجیب‌تر اینکه بعد از حیّ علی خیر العمل، دارد محمّد و علی خیر البشر و جالب است پس از اتمام متن اذان می گوید که فقرات اذان ۱۸ تاست و فقرات اذان ۱۹ تا. ببینید متن همان ابانه است منتها این آقایی که متن را جمع کرده است در متن دخل و تصرف کرده است.
ایشان در ادامه گفتند: سید مرتضی می دانست که ناصر اطروش بعد از خودش، از آرا و سخنان وی تفسیر مختلف شده است و برای اینکه جلوی این تفاسیر متعدد را بگیرد و بگوید که ناصر اندیشه‌های درستی داشته و آرای فقهی وی با امامیه زاویه چندانی نداشته، لذا الناصریات را نوشته است و به تعبیر دیگر وی می خواسته آرایی که بعداً پای ناصر اطروش نوشته شده است، در این اثر او را از آن آراء، تبرئه نماید.
سخنران پایانی این نشست، دکتر سید حسن اسلامی بود. عنوان سخنان ایشان، در واقع گزارشی از کتاب «اندیشه نامۀ سید مرتضی» بود.
دکتر اسلامی گفت: چند سال قبل کتابی با عنوان اندیشه نامه علامه بلاغی نوشتم که الحمدلله مقبول طبع صاحب نظران افتاد و سپس جناب مهریزی هم به مناسبت برگزاری کنگره سید مرتضی، تکلیف فرمودند کاری مشابه آن صورت گیرد.
ایشان در بخشی از سخنانش بیان داشت: این کتاب ان شاء الله اگر به فرجام برسد در ده محور خواهد بود، فصل نخست در زندگی وآثار، فصل دوم در آرای اصولی ایشان، فصل سوم در آرای فقهی، فصل چهارم در آرای کلامی به شکل عام، فصل پنجم در مسأله امامت، فصل ششم در عصمت پیامبران (ع)، فصل هفتم در اعجاز قرآن و نظریه صرفه و ابعاد آن، فصل هشتم در نامه‌ها، فصل نهم نگاه شاعرانه، فصل دهم: امالی و دستورها.
ایشان افزود: یکی از مباحثی که به نظر می رسد مغفول واقع شده است، نگاه شاعرانه سید است، سید یک ادیب و شاعر است و در لابلای بسیاری از اشعارش، ابعاد مختلف زمانه را می یابیم.، یکی از نکات این است که وقتی به اشعار سید نگاه می کنیم به تعبیر امروزی‌ها، آن را دارای گوشت و استخوان دار می‌بینیم.
دکتر اسلامی در بخش دیگری از بیانات خود اظهار داشت: نکته دیگری که اینجا به آن می پردازم؛ نکته عقلانیت انتقادی است که سید به آن پایبند است و آن را در لابلای آثارش می آورد و به شکل‌های مختلفی آن را همیشه به کار می گیرد. برای نمونه در مقوله قرآن، سید می گوید: قرآن سخن خداست، در سخن حقیقت است، مجاز است، تفصیل است، مجمل است ...، هر چه در سخن بشر وجود داشته باشد، در سخن خداوند هم هست. بر این اساس اگر در سخن خداوند مخالفتی با ادله عقل باشد، ما آن را تأویل می کنیم.
عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب افزود: نکته دیگری که در آثار سید مشاهده می شود، نکته روشی است که هنوز هم آموزه است و باید بیاموزیم. برای نمونه در مناقشه با ابن قدامه می‌گوید ای ابن قدامه شما در مناظره به کتاب ها و منابعی رجوع و استناد کنی که این منابع مورد قبول ما باشد؛ یک جا ابن قدامه گفته است که شیعیان معتقدند، اگر امام نباشد نه آسمانی است و نه زمینی و نه فعلی از بندگان پذیرفته می شود. سید مرتضی می گوید ما چنین حرفی نزده‌ایم! چه کسی این حرف را گفته است؟ کدام امام این حرف را زده است؟ در کدامیک از آثار حدیثی متقدمین این حدیث آمده است؟ بله ممکن است غلات گفته باشند ولی ما قبول نداریم.
پایان بخش نشست مقدماتی کنگره بزرگداشت سید مرتضی علم الهدی، رونمایی از تمبر یادبود سید مرتضی با عنوان "بزرگداشت هزاره سید مرتضی علم‌الهدی" بود که با حضور آیت‌الله محمدی ری‌شهری، تولیت آستان مقدس حضرت عبدالعظیم حسنی (ع)، آیت‌الله کریمی جهرمی، از اساتید حوزۀ علمیه، آیة الله فیض گیلانی، عضو جامعه مدرسین حوزۀ علمیه قم، جناب آقای مهندس مِهری، معاون وزیر ارتباطات و مدیر عامل شرکت پست کشور و جناب آقای رحمن بیرانوند، مدیر کل پست استان قم برگزار شد.
گفتنی است، طراحی و چاپ تمبر یادبود بزرگداشت هزاره سید مرتضی علم‌الهدی، به پیشنهاد دبیرخانه کنگره بین‌المللی بزرگداشت سید مرتضی علم‌الهدی و به همت وزارت ارتباطات و فن‌آوری اطلاعات صورت گرفته است.
در کنار سالن همایش، نمایشگاهی از آثار علمی سیّد مرتضی (نسخ خطی، نسخ عکسی و چاپی)، برخی پایان نامه‌ها و مقالات مرتبط با موضوع سید مرتضی، در معرض دید علاقه مندان قرار گرفت.
با استفاده از یادداشت های جناب آقای حسین متقی
