اشاره

    در بخش اوّل این مقاله ـ که در شمارۀ دوم خبرنامۀ کنگره منتشر شد ـ ، چنین نگاشته شد: بررسی سیر تاریخی نگاشته‌های یک مؤلف، داوری‌ها را دربارۀ آرا و نظریات وی دقیق‌تر می‌کند، به مطالعۀ تطبیقی آثار فکری یک عصر، مدد می‌رساند و  می‌توان به مناسبات موجود میان فضای اجتماعی و گفتمان غالب با آرا و آثار او پی برد.

    در آن نوشته، آثار سیّد مرتضی از جهت وضعیت «زمان تألیف» به چهار دسته تقسیم شد:

    ۱ـ  دستۀ نخست، آنهایی هستند که سیّد مرتضی خود به تاریخ تألیف و یا پایان نگارش آنها اشاره دارد مانند: الذریعة إلی اُصول الشریعة، الموصلیات الثالثة و ... .

    ۲ـ  دستۀ دوم، آنهایی هستند که در اجازه‌ها و یا نوشتۀ ناسخان و کاتبان، زمان تألیف آنها ثبت شده است.

    ۳ـ  دستۀ سوم، آنهایی هستند که با قرائن داخل آثار و ارجاعات مؤلّف می‌توان به زمان تقریبی تألیف پی برد مانند: الانتصار .

    ۴ـ  دستۀ چهارم آنهایی هستند که با اطلاعات موجود، نمی‌توان  در بارۀ زمان تألیف آنها  ابراز

    نظر کرد.

    شـــرح دســـتــــۀ اوّل، در شمارۀ قبل گذشت و اینک دستۀ دوم و سوم بیان می­‌شود:

    دو. دسته دوم

    مراد از این دسته، آثاری است که کاتبان آثار سیّد، زمان نگارش را ثبت کرده‌اند که به چهار اثر برخورده‌ام و به ترتیب تاریخ معرفی می‌گردد:

     

    ۱. دیوان الشریف المرتضی (ذی قعده ۴۰۳ ق)

    رشید صفّار، مصحّح دیوان سیّد مرتضی می‌گوید: در پایان نسخۀ هندیه که از روی نسخه‌ای کتابت شده که خطّ شریف مرتضی بر آن ثبت است، این عبارت را می‌بینیم:

    هذه صورة خطّ الشریف الأجل المرتضی، ذی المجدین صاحب الدیوان علی النسخة المنقول عنها:

    قرأ علیّ الفقیة أبو الفرج یعقوب بن إبراهیم البیهقی _ أدام الله تعالی توفیقه _ قطعة کبیرة من دیوان شعری، و أجزت له روایة جمیعه عنّی، فلیره کیف شاء. و کتب علی بن الحسین بن موسی الموسوی بخطّه فی ذی القعدة من سنة ثلاث و أربع مائة.۱

    یادآوری می‌کند در مقدّمۀ کتاب الشهاب فی الشیب و الشباب، سیّد از دیوان خود یاد می‌کند که بیش از سیصد بیت دارد و تاریخ آن را ذی حجّة ۴۱۹ ق قید کرده است:

    و أنا أضم إلی ذلک و أختمه به ما أخرجه من دیوان شعری فی هذا المعنی، فانّه ینیف علی الثلاثمائة بیت إلی وقتنا هذا, و هو ذو الحجة من سنة تسع عشرة و أربعمائة، و ربّما امتد العمر و وقع نشاط مستقبل لنظم الشعر، فأنفق فیه من ذکر الشیب ما یزید فی عدد المذکور المسطور.[۱]

     

    ۲. الأمالی (جمادی الاول ۴۱۳ ق)

    محقّق کتاب الأمالی، محمّد ابوالفضل ابراهیم در مقدّمۀ تحقیق، از نسخۀ کتابت شده به تاریخ ۵۶۷ ق یاد می‌کند که در پایان آن، یکی از شاگردان سیّد به نام ابویعلی محمّد بن حسن بن حمزه جعفری, تاریخ آخرین جلسۀأمالی را قید کرده است و عبارت این چنین است:

    ج: علامة نسخة الشریف أبی یعلی محمّد بن الحسن بن حمزة الجعفری_ رحمه الله _ ، و کان خلیفة الشیخ المفید أبی عبد الله محمّد بن محمّد بن النعمان الحارثي _ رضي الله عنه _ و الجالس مکانه، و کتب بخطّه فی آخر نسخته من هذا الکتاب: «هذا آخر مجلس أملاه سیّدنا _ أدام الله علوّه _ ثمّ تشاغل عنه باُمور الحج، و وقع الفراغ منه یوم الخمیس الثامن و العشرین من شهر جُمادی الاُولی سنة ثلاث عشرة و أربعمائة».[۲]

    گفتنی است در پایان جلد دوم الأمالی چاپ شده، و قبل از تکمله، این عبارت آمده است:

    هذا آخر مجلس املاء سیّدنا _ أدام الله علوه _ . ثم تشاغل باُمور الحج.[۳]

    یادآوری می‌کند که سیّد مرتضی در چند کتاب و رساله‌اش به الأمالی ارجاع داده است:

    ۱_ الشهاب فی الشیب و الشهاب که تألیف آن در فاصلۀ سال‌های ۴۱۹ _ ۴۲۱ ق است: (۳ مورد) ص ۱۵۷، ۱۶۱ و ۱۶۸.[۴]

    ۲_  جواب المسائل الطرابلسیات الثالثة (۱ مورد)، ص ۴۳۹.

    و قد بیّنا فی کتابنا المعروف ب_ «غرر الفرائد» أن هذه السورة و إن تکررت فیها الألفاظ.[۵]

     

    ۳.  مسالة المسح علی الخفین (شعبان ۴۱۵ ق).

    این رساله، یک‌بار در مجموعه رسائل الشریف المرتضی(جلد سوم) به چاپ رسیده است که در آن، تاریخ کتابت قید نشده است. برای بار دوم نیز در ضمن مجموعه مسائل المرتضی چاپ شده است. در ابتدای چاپ دوم، این عبارت آمده است:

    مسألة: املاء سیدنا الشریف المرتضی، ذی المجدین ـ رضی الله عنه ـ فی شعبان سنة خمس عشرة و اربعمأة (۴۱۵ ق) فی دار أبیه الطاهر ـ نضر الله وجهه ـ بباب المحول عن مسألة وردت من خراسان [فقال]: ... .[۶]

    ۴.  جواب المسائل الطربلسیات الثالثة (شعبان ۴۲۷ ق).

    بر روی نسخۀ خطّی کتاب‌خانۀ آستان قدس رضوی (به شماره ۲۱۹۱۲) این عبارت درج شده است:

    جواب المسائل الطرابلسیات الثالثة الواردة فی شعبان من سنة سبع و عشرین و اربعمأة مأة و هی مسائل الشیخ ابی الفضل ابراهیم بن الحسن الابایی املاء سیّدنا الشریف الأجل علم الهدی المرتضی ذی المجدین ابی القاسم بن الطاهر الاوحدی المناقب.

     

    سه. دستۀ سوم

    مراد از این دسته، آثاری است که بر پایۀ قرائنی از قبیل «ارجاع به آثار» می‌توان حدود سال‌های تألیف را به دست آورد. اینک به معرفی این دسته از آثار به ترتیب زمان می‌پردازیم:

 

    ۱. الإنتصار (بین سال‌های ۴۲۰ _ ۴۲۷ ق)

    در این کتاب، به صراحت تاریخ تألیف قید نشده است؛ لکن از دو قرینه می‌توان حدود سال‌های تألیف را به دست آورد.

    ۱. در این کتاب سه مرتبه به جواب اهل موصل ارجاع داده است که در یک مورد، تاریخ تألیف آن را سال ۴۲۰ قمری قید کرده است:

    و إنّما قلنا: إنّ إجماعهم حجّة لأنّ فی إجماع الامامیّة قول الامام الذي دلّت العقول علی أنّ کلّ زمان لا یخلو منه، و أنّه معصوم لا یجوز علیه الخطأ فی قول و لا فعل، فمن هذا الوجه کان إجماعهم حجّة و دلیلاً قاطعاً.

    و قد بیّنا صحّة هذه الطریقة فی مواضع من کتبنا، و خاصّة فی جواب مسائل أبی عبد الله ابن التبّان، و فی جواب مسائل أهل الموصل الفقهیة الواردة فی سنة عشرین و اربعمائة، و فی غیر هذین الموضعین من کتبنا، فإنّا فرّعنا ذلک و أشبعناه و استقصیناه، و أجبنا عن کلّ سؤال یسأل عنه، و حسمنا کلّ شبهة تعترض فیه، و بیّنا کیف الطریق إلی العلم بأنّ قول الامام المعصوم فی جملة أقوال الامامیّة، و کیف السبیل إلی العلم بأنّ قول الامام المعصوم فی جملة أقوال الامامیّة، و کیف الطریق إلی العلم بأن نعرف مذاهبه و نحن لا نمیّز شخصه و عینه فی أحوال غیبته، و أسقطنا عجب من یقول: من لا أعرفه کیف أعرف مذهبه.[۷]

    ۲. در این کتاب به تفصیل دربارۀ نکاحِ متعه بحث کرده است[۸] و به نوشته‌های پیشین خود ارجاع نداده است با این که سیّد، رساله‌ای مستقل در «نکاح المتعه» دارد که در محرم ۴۲۷ ق تألیف شده است. با توجه به عادت سیّد در ارجاع به نوشته‌هایش، قاعدتاً اگر الإنتصار پس از آن رساله تألیف شده بود, به آن ارجاع می‌داد؛ ولی چنین نکرده است با این که در همین مبحثِ نکاح متعه به جواب المسائل الطربلسیات ارجاع داده است. بنابراین می‌توان گفت: سال تألیف الإنتصار، میان سال‌های ۴۲۰ تا ۴۲۷ ق بوده است. ضمن این که رسالۀ مستقل نکاح متعه، در واقع پاسخ به یکی از ایرادهای اهل سنّت است که در کتاب الإنتصار ضمن چند سطر بدان پرداخته است.[۹]

    یادآوری می‌کند در کتاب الإنتصار به این آثار ارجاع داده است:

    ۱   مسائل ابن تبّان (۱ مورد)، ص ۸۱؛

    ۲_  جواب اهل الموصل (۳ مورد)، ص ۸۱، ۱۰۰ و ۳۳۷؛

    ۳_  مسائل طرابلسیات (۱ مورد)، ص ۲۷۲؛

    ۴_  اصول فقه (۲ مورد)، ص ۴۵۳ و ۵۵۹؛

    ۵_  مسائل الخلاف (۱۴ مورد)، ص ۸۴، ۸۷، ۹۶، ۱۰۰، ۱۰۶، ۱۰۷، ۱۰۸، ۱۱۶، ۱۱۹، ۱۲۹، ۱۳۰ و ۳۴۱.

    ۲. رسالة فی الرد علی اصحاب العدد (بعد از سال ۴۲۰ ق)

    این رساله _ که حجم آن حدود پنجاه صفحه است _ ، در ضمن مجموعه رسائل به چاپ رسیده است. سیّد در این رساله به جواب اهل الموصل الواردة اخیراً ارجاع می‌دهد که سال تألیف آن ۴۲۰ ق است.

    و قد بیّنا فی مواضع کثیرة من کتبنا صحّة هذه الطریقة، و کیفیة العلم بالطریق إلی أنّ قول الامام داخل فی أقوال الشیعة و غیر منفصل عنها فی زمان الغیبة، الذی یخفی عنا فیه قول الامام علی التحقیق.

    منها فی جواب مسائل أبی عبد الله التبّان (ره)، و قد مضی الکلام هناک في هذه المسألة أیضاً فیما هو جواب مسائل أهل الموصل الواردة أخیراً. و من أراد استیفاء الکلام فی هذا الباب رجع إلی ما أشرنا إلیه من هذه الکتب.[۱۰]

    همچنین به مسائل ابن تبّان و دیگر کتب به صورت مبهم ارجاع داده است. بر این اساس، سال تألیف این رساله پس از ۴۲۰ ق است.

     

    ۳. ناصریات (بعد از سال ۴۲۰ ق)

    سیّد مرتضی در این کتاب، به رسالۀ«اصحاب العدد» ارجاع می‌دهد:

    و هذا کلّه یبطل قول اصحاب العدد و من ادعی أنّ شهر رمضان لا یکون إلّا ثلاثین یوماً و قد أملینا فی هذه المسائل کتاباً مفرداً استقصینا الکلام فیه، فمن أراد الاستیفاء رجع إلیه.[۱۱]

    سیّد در رسالۀ اصحاب عدد به «المسائل الموصلیات الثالثة» ارجاع می‌دهد که زمان تألیف آن، چنان که گذشت سال ۴۲۰ ق است.

    و قد بیّنا فی مواضع کثیرة من کتبنا صحّة هذه الطریقة، و کیفیة العلم بالطریق إلی أنّ قول الامام داخل في أقوال الشیعة و غیر منفصل عنها فی زمان الغیبة، الذی یخفی عنّا فیه قول الامام علی التحقیق.

    منها فی جواب مسائل أبی عبد الله التبّان (ره)، و قد مضی الکلام هناک فی هذه المسألة أیضاً فیما هو جواب مسائل أهل الموصل الواردة أخیراً. و من أراد استیفاء الکلام فی هذا الباب رجع إلی ما أشرنا إلیه من هذه الکتب.[۱۲]

    در جواب الموصلیات الثالثة دربارۀ حجّیت اجماع _ که در اینجا بدان ارجاع داده _ بحث می‌کند و وجه حجّیت و چگونگی آن را تبیین می‌کند[۱۳] و ضمناً نشان می‌دهد که هنوز کتب اصولی وی نگارش نشده‌اند.

    لازم به یادآوری است که سیّد از رسالۀ«اصحاب عدد» به کتاب یاد کرده و حق آن است که نباید آن را رساله نامید؛ زیرا در وضعیت فعلی که در ضمن مجموعه رسائل به چاپ رسیده، حدود پنجاه صفحه است.

    با این قرائن، سال تألیف ناصریات پس از ۴۲۰ ق یعنی سال تألیف الموصلیات الثالثة و پس از رسالۀ اصحاب العدد است.

    یادآوری می‌کند که در کتاب ناصریات، در پنج مورد (ص ۷۶، ۹۱، ۱۱۱، ۱۱۳ و ۴۴۶) به مسائل الخلاف نیز ارجاع شده است.

     

ردیف	نام اثر	زمان تحویل
1	دیوان الشریف المرتضی	ذی قعده 403 ق
2	الآمالی (غرر الفوائد)	28 جمادی الآخر 413 ق
3	مسألة المسح علی الخفین	شعبان 415 ق
4	جواب المسائل الطرابلسیات الثالثة	شعبان 427 ق

جدول سال‌نمای تألیف دستۀ دوم

 

 

ردیف	نام اثر	زمان تحویل
1	الانتصار	420 ـ 427 ق
2	رسالة في الردّ علی اصحاب العدد	بعد از سال 420 ق
3	ناصریات	بعد از سال 420 ق

          جدول سال‌نمای تألیف دستۀ سوم    

      

    [۱].  همان، ج ۱۶، ص ۱۴۴ (مجموعة الرسائل).

    [۲].  همان، ج ۱۹، ص ۱۹ (أمالی المرتضی)

    [۳].  همان، ج ۲۰، ص ۲۵۲ (أمالی المرتضی)

    [۴].  همان، ج ۱۶، صفحات یاد شده.

    [۵].  همان، ج ۱۳، ص ۴۳۹.

    [۶].  مسائل المرتضی، ص ۲۱.

    [۷].  موسوعة الشریف المرتضی، ج ۲، ص ۸۱ (الانتصار)

    [۸].  همان، ص ۲۶۸ ـ  ۲۷۸.

    [۹].  همان، ص ۲۷۵ ـ ۲۷۶.

    [۱۰].  همان، ج ۱۴، ص ۱۹ (مجموعة الرسائل) .

    [۱۱].  همان، ج ۳، ص ۲۹۲ (مسائل الناصریات)

    [۱۲].  همان، ج ۱۴، ص ۱۹ (مجموعة الرسائل)

    [۱۳].  همان، ج ۱۳، ص ۲۰۵ ـ ۲۰۸ (مجموعة الرسائل)