تجلی دیدگاه های سید مرتضی در پایان نامه ها _ بخش سوم
۱. تحلیل و ارزیابی مبانی و روش‌های فهم و نقد حدیث
در آثار سیّد مرتضی
حامد شریعتی نیاسر، دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران،
استاد راهنما: دکتر مجید معارف و دکتر محمدرضا شاهرودی،
استاد مشاور: دکتر منصور پهلوان و دکتر عبدالهادی فقهی زاده ۱۳۹۲.
در این رساله با مطالعۀ نگاشته‌های سیّد مرتضی به خصوص آنچه به حوزۀ حدیث مربوط میشود، مبانی و روش‌های وی در حوزۀ «فهم و نقد حدیث» استخراج و در كنار این کار، ارزیابی و تحلیل مناسبی از آن _ كه لزوماً به معنای نقد دیدگاه وی نیست _ ارائه گردیده است. به این منظور، پس از معرفی اجمالی از سیّد مرتضی و آثار حدیثی وی، برخی «مبانی فكری عام» او از قبیل: باور به حجیت عقل، ظواهر قرآن، اجماع و سنّت، بررسی شده‌اند و ضمن آن به برخی از «شاخصه‌های تفكّر عقلانی» وی مانند: استدلال عقلی بر احكام فقهی، دفاع از آموزه‌های شیعی و نقد خرافات همراه با ذكر نمونه‌هایی اشاره شده است. سیّد مرتضی ضمن قبول حجیّت سنّت، تنها روایات «متواتر» یا «در حكم متواتر» را به دلیل قطعی و علم‌آور بودن، ملاک عمل و دارای حجّیت می‌داند و اخبار آحاد را _ كه از دیدگاه وی همان «اخبار ضعیف» هستند _ فاقد اعتبار می‌داند؛ امّا در عین حال، سعی دارد تا وجه تأویل قابل قبولی برای آنها بیابد و معنای درستی از آن ارائه دهد. افزون بر این، به اعتقاد سیّد مرتضی، عقل و نقل در مواردی مؤید یكدیگرند و در مواردی دارای حوزۀ استقلالی هستند.
همچنین سیّد مرتضی در فهم و نقد حدیث به طور عمده، رویكردی «خردگرایانه» داشته است كه جلوۀ این خردگرایی را در تمامی آثار او می‌توان به روشنی مشاهده کرد. برخی از مهم‌ترین اصول عقلی‌ای كه وی بدان معتقد است عبارت اند از: اصالت‌بخشی به ظواهر الفاظ و كلمات و ترجیح معنای عام بر خاص مگر در مواردی معدود؛ قول به حُسن و قبح عقلی؛ قول به وجود اختیار برای بندگان در عین عدم تفویض مطلق امور به آنان. افزون بر این، مبانی و باورهای او در فهم و نقد حدیث را می‌توان به دو بخش عقلی و نقلی دسته‌بندی كرد كه جنبۀ خردگرایانه، وجه غالب و مشترک آنهاست.
سیّد مرتضی در نقد روایات هم از روش‌های گوناگونی بهره برده است كه مهم‌ترین آنها عبارت اند از: استناد به ساختار زبان عرب و قواعد آن؛ استناد به اشعار شعرای مشهور عرب؛ استناد به قرآن و روایات قطعی؛ نقد سندی و اسنادی روایات در كنار نقد روات و برخی منابع حدیثی.
۲. امامت از نظر سیّد مرتضی و قاضی عبدالجبار
سیّدابراهیم صابری، کارشناسی ارشد فلسفه و کلام اسلامی،
دانشگاه علوم اسلامی رضوی مشهد، استاد راهنما: عزیز الله فیاض صابری،
استاد مشاور: حسینی شاهرودی، ۱۳۸۲.
یکی از مسائل مهم در علم کلام اسلامی، موضوع «امامت» است که اختلاف در آن، باعث به وجود آمدن مذاهب و فرق گوناگون شده است. اختلافات مذهبی و کلامی موجود در میان مسلمانان، سه ریشۀ اصلی دارد که نخستین مورد آن، اختلاف بر سر «جانشینی پیامبر گرامی اسلام» است. این اختلاف، مسلمانان را به دو دستۀ کلی شیعه و اهل سنّت تقسیم می‌کند. دومین مورد، اختلاف در «اصول دین و مسائل اعتقادی» است که سبب پیدایش مکاتب سه‌گانۀ کلامی: اشاعره، معتزله و شیعه گردیده است. امّا سومین مورد، اختلاف در «احکام و فروع دین» است که در نتیجۀ آن، مذاهب مختلف فقهی مانند: شافعی، حنبلی، مالکی، حنفی و جعفری پدیدار شده‌اند.
اگر با دقّت به این سه مسئله و موارد اختلاف آنها نگاه کنیم، به آسانی متوجه خواهیم شد که اصل و ریشۀ اختلاف دوم و سوم نیز در واقع از اختلاف اوّل، یعنی مسئلۀ امامت و جانشینی پیامبر صلی الله علیه و آله در جامعه نشئت گرفته است. بررسی مسئلۀ امامت از نظر سیّد مرتضی و قاضی عبدالجبار نشان میدهد که این دو در بارۀ ضرورت امامت، دارای دیدگاه مشابهی بوده و در این زمینه، اتفاق نظر دارند و آن را به اثبات رسانده‌اند. در ادلّۀ عقلی‌ای که سیّد مرتضی اقامه کرده، ضرورت امام به عنوان مبیّن احکام و حافظ شرع به اثبات رسیده است، در حالی که قاضی عبدالجبار، وجود امام را در حدّ حاکم و مجری حدود الهی لازم می‌شمارد و آن را با ادلۀ عقلی، قابل اثبات نمی‌داند. از سوی دیگر، در مبحث ویژگی‌های لازم برای امام از نظر سیّد مرتضی، ویژگی «عصمت» به عنوان مهم‌ترین ویژگی برای امام به اثبات رسیده است، در حالی که قاضی عبدالجبار، عصمت را نمی‌پذیرد، و تنها عدالت را شرط مهم و اساسی مقام امامت دانسته است. همچنین سیّد مرتضی برگزیده شدن امام از جانب خدا را لازم و ضروری می‌داند؛ امّا عبدالجبار، انتخاب امام را به عهدۀ امت اسلامی گذاشته است.
۳. شیوۀ برخورد علما (شیخ صدوق، شیخ مفید، سیّد مرتضی و شیخ طوسی) با مدعیان مهدویت
مهدی رسولی نیا، «سطح سه» حوزۀ علمیه قم، رشته کلام، استاد راهنما: حجة الاسلام رسول رضوی، استاد مشاور: حجة الاسلام عبدالرحیم سلیمانی بهبهانی، ۱۳۸۸.
اعتقاد به مهدی موعود به عنوان امام دوازدهم، فرزند امام حسن عسکری علیه السلام ، از اعتقادات مسلّم شیعۀ امامیه است؛ لکن در طول تاریخ اسلام، انحرافاتی در تطبیق آن صورت گرفته، و افرادی ادعای مهدویت نموده‌اند. در این پژوهش به برخورد علمای شیعه با دو گروه از آنان پرداخته میشود. الف: کسانی که دیگران با انگیزه‌های خاصی آنان را مهدی نجات‌بخش خوانده‌اند، مثل محمّد بن حنفیه. ب: کسانی که به انگیزۀ جاه‌طلبی و قدرت‌خواهی چنین ادعای دروغینی را نمودند، مثل جعفر کذّاب.
در فصل اوّل، ادعای فرقۀ «سبائیه» که به مهدویت امیر مؤمنان علی علیه السلام معتقدند، با ادله‌ای هم چون: «روایات شهادت آن حضرت، احادیث ائمّۀ اثنا عشر، روایات ولادت امام زمان علیه السلام ، معجزات امام زمان مبنی بر اثبات امامتشان» توسط این علما ابطال شده است.
در فصل دوم، ادّعای فرقۀ «کیسانیه» که به مهدویت «محمّد بن حنفیه» اعتقاد دارند، با دلایلی مانند: «گواهی امام باقر علیه السلام به وفات محمّد بن حنفیه، و گواهی امام صادق علیه السلام به اقرار محمّد حنفیه بر امامت امام سجاد علیه السلام قبل از وفات، عدم عصمت وی که شرط امامت است و عدم نص از جانب امامان قبلی»، ابطال شده است.
در فصل بعدی نیز ادّعاهای مدعیان دیگر مطرح میشود و از منظر علمای یاد شده، مورد نقد و بررسی قرار می‌گیرد.
۴. بررسی و تحلیل مکتب حدیثیِ بغداد (از قرن دوم تا نیمۀ قرن پنجم)
علّیه رضاداد، کارشناسی ارشد دانشگاه فردوسی مشهد،
استاد راهنما: دکتر سیّد کاظم طباطبایی،
استاد مشاور: حسن نقی‌زاده، ۱۳۸۶.
این پژوهش به منظور آشنایی با خط مشی فکری حاکم بر قلمرو اندیشه‌هایِ حدیثیِ شیعه در بغداد، در فاصلۀ زمانی سدۀ دوم تا نیمۀ سدۀ پنجم _ که سیّد مرتضی یکی از افراد شاخص آن است _ انجام یافته است. پژوهشگر بر آن است تا از راه کاوش در آثار دانشوران مکتب بغداد، نقد و تحلیلی از آرا و اندیشه‌های حدیثی آنان ارائه دهد. در این پژوهش که از روش مطالعۀ کتابخانهای استفاده شده، مواد تحقیق از کتب دانشمندان مکتب بغداد و نیز آثار تاریخی، حدیثی، رجالی، فقهی، اصولی، کلامی و ... فراهم آمده است.
نگارنده در این رساله کوشیده است تا پس از مروری اجمالی بر شرایط سیاسی، اجتماعی، و فرهنگی بغداد، مبانی، ویژگی‌ها و روش‌های فقه‌الحدیثی مکتب بغداد را به دقت بکاود و شناختی از آن مکتب و آرایِ اساطین آن به دست دهد. در نتیجه‌گیری این پایان‌نامه آمده است: بارزترین ویژگی‌های مکتب بغداد که سبب تمایز آن با دیگر مکاتب حدیثی گشته، عبارت‌اند از: عقل‌گرایی، عدم حجیت خبر واحد، استفادۀ گسترده از اجماع، پایه‌گذاری دانش‌های حدیث‌شناختی و طرح مباحث اصولی و اجتهادی.
۵. ترجمه و تحلیل ادبی و محتوایی
مراثیِ حسینیِ سیّد مرتضی
محمد اسمعیل‌زاده، رسالۀ دکتری زبان و
ادبیات عرب، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم وتحقیقات تهران،
استاد راهنما: محمود شکیب، ۱۳۸۷.
این رساله، به ترجمه و تحلیل ادبی و محتوایی مراثی حسینیِ سیّد مرتضی پرداخته است. نویسنده پس از ذکر زیست‌نامۀ سیّد مرتضی، به شعر او می‌پردازد و بر این باور است که شعر سیّد مرتضی، آینۀ تمام‌نمای روزگارش است؛ زیرا به اندازۀ کافی ثروتمند بود و نیازی به تملّق‌گویی و سرودن اشعار متکسّبانه نداشت. وی شاعری توانا و زبان‌آور بود؛ ولی در شعر به شهرت و آوازۀ برادرش سیّد رضی نرسید و شاید تلاش حاسدان و دشمنانش یکی از علل آن باشد.
سیّد مرتضی، چهارده قصیدۀ کوتاه و بلند مستقل، در ۶۹۶ بیت در رثای جدّش امام حسین علیه السلام سروده است. در این مراثیِ سوزناک_ که به طور معمول، آنها را در روز عاشورا می‌سروده_ ، از مبانی فکریِ شیعه و آرمان‌های آن دفاع کرده و تشیّع مخلصانۀ خود را به نمایش گذاشته است. بررسی مضامین مراثیِ حسینیِ سیّد مرتضی اهمیت خاصی دارد؛ چرا که با پرداختن به آن معلوم خواهد شد که وی کدامین واقعیات تاریخی را یادآور شده و چگونه بر امام حسین علیه السلام و یاران باوفایش گریسته و چه عبرت‌هایی را فراروی خوانندگان اشعار خویش قرار داده است.
۶. روش تفسیریِ سیّد مرتضی علم الهدی
سیّده وحیده رحیمی، کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه تهران، استاد راهنما: سیّد مرتضی آیةالله زاده شیرازی، استاد مشاور: محمّدعلی مهدوی‌راد، ۱۳۷۵.
در این پایان‌نامه، روش تفسیری سیّد مرتضی علم الهدی، مورد نقد و بررسی قرار گرفته و از فضای فرهنگیِ زمان سیّد مرتضی و مباحث كلامی و عقیدتی رایج در آن عصر بحث شده و روش سیّد مرتضی به عنوان مفسّری عقلگرا مطرح شده است. تبحّر و تسلّط ایشان بر ادبیات عرب، در تفسیر قرآن ایشان مشهود است و با اتّكا به نظم آیات و استمداد از ادبیات عرب، به رفع تضاد ظاهریِ آیات پرداخته است. در تفسیر ایشان از منحصر كردن معانی آیات به یک معنا، خودداری و نظریات متعددی بیان شده است.
۷. بررسی حکمت در دیوان سیّد مرتضی،
بخش اوّل (الف تا صاد)
محسن زمانی، کارشناسی ارشد زبان و ادبیات عربی، دانشگاه یزد، استاد راهنما: رضا افخمی عقدا، استاد مشاور: وصال میمندی، ۱۳۹۰.
حکمت در لغت به معنای عقل، عدل و داد، علم و دانش، حلم و بردباری، راستی و درستی، پند و اندرز، فلسفه و ... بوده و در قرآن، علاوه بر معانی یادشده، به معنای دین، حقیقت و کلام خدا هم آمده است. حکمت در ادب، عبارت است از: جملات کوتاه و دلنشین که حاوی پند و اندرز در زمینه‌های دینی، اخلاقی، اجتماعی و ... است. حکمت به دو دستۀ نظری (اعتقادی) و عملی (فضایل اخلاقی) تقسیم میشود. از دیرباز بویژه در عصر جاهلی، بیان مسائل اعتقادی و فضایل اخلاقی و ارزش‌های والای انسانی، در ضمن دیگر اغراض شعری در شعر شاعران عرب، رایج بوده است. در دورۀ اسلامی، معارف قرآن و احادیث نبوی، به حکمت غنا بخشیده و در دورۀ عبّاسی در اسلوب و مفاهیم آن، تغییر قابل توجّهی ایجاد شد؛ تا آن جا که در شعر برخی از شعرا (مانند ابوالعتاهیه)، حکمت، موضوع اصلی قصیده قرار می‌گیرد و یا برخی از قصاید به جای مقدّمات طللی با حکمت و مسائل حِکَمی شروع میشود.
سیّد مرتضی از شاعران دوران دوم عبّاسی است که در این زمینه، طبع‌آزمایی نموده است. وی در زمینۀ حکمت نظری به موضوعاتی چون: مرگ، خلقت و آفرینش انسان، دنیا، معاد، اهل بیت، زهد و ... و در زمینۀ حکمت عملی، به فضایل انسانی و اخلاقی‌ای چون: دوستی، جود و کرم، فخر، صبر و بردباری، عزّت و بزرگواری، علم، ریاست و ... پرداخته است که در این زمینه، تأثیرپذیری وی از قرآن، احادیث و اعتقادات وی کاملاً مشهود است، به گونه‌ای که از موارد مورد توجّه شعر وی، پرداختن به مفاهیم اسلامی و تبیین و تحلیل آن به شکل عام و ذکر اندیشه‌های شیعی به طور خاص است.
۸. بررسی کنایه و انواع آن در «أمالی» شریف مرتضی
فاطمه جمشیدی، کارشناسی ارشد ادبیات عربی،
دانشگاه یزد، استاد راهنما: وصال میمندی،
استاد مشاور: محمّد علی سلمانی، ۱۳۹۰.
این پژوهش، سعی داشته است که با تکیه بر آیات قرآن کریم و احادیث نبوی و نیز اشعار مطرح شده در کتاب الأمالی، نکاتی را که به عبارات و مفاهیم کنایی مربوط است، تبیین کند و تا حدّ امکان به همانندی و تقرّب دیدگاه صاحب الأمالی با برخی از مفسّران و بلاغت‌پژوهان، اشاره‌ای گذرا داشته باشد. پژوهشگر در تعریف کنایه آورده است: «کنایه به عنوان یکی از فنون علم بلاغت، از جمله شیوه‌های ادبیِ لطیف و پسندیده برای بیان غیرصریح مقصود است. از مهم‌ترین پایه‌های اساسیِ این فن، رابطۀ غیرقابل انکار میان لفظ و معناست که خود، این امکان را فراهم می‌آورد تا نویسنده یا گوینده، کلام را به گونه‌ای بیان کند که در پاره‌ای موارد، درک صحیح مقصود برای خواننده یا شنونده، به آسانی میسّر نباشد و یا حتّی برداشت متفاوتی از آن سخن داشته باشد».
او در بارۀ علّت انتخاب کتاب الأمالی سیّد مرتضی برای این پژوهش می‌گوید: با توجّه به اهمیّت، تأثیر و کاربردهای فراوان «کنایه»، از دیرباز نویسندگان در تألیفات خود، به این فن نظر داشته‌اند؛ از جملۀ این شخصیّت‌ها، می‌توان سیّد مرتضی را نام برد که در الأمالی خود، به تأویل و تفسیر آیات، احادیث و ابیات بر اساس شیوه‌های بیانی و به‌ویژه «کنایه» پرداخته است. الأمالی سیّد مرتضی، با تکیه و توجّهی که به آیات قرآن کریم، احادیث نبوی و اشعار قدیم عرب‌زبانان دارد، در نوع خود، گنجینه‌ای بی‌نظیر از میراث دینی و ادبی است و مطالعه و بررسی این کتاب، نشان از دیدگاه ژرف و نافذ نویسندۀ آن دارد که با علم وافر خود، به موشکافی‌های عمیق و بیان نقطه‌نظرات ارزشمندی پرداخته است.
۹. تحقیق در روش تفسیریِ سیّد مرتضی و ترجمۀ «أمالی» او (از سورۀ اعراف تا آخر انبیاء)
مهناز شفیع طلائی، كارشناسی ارشد الهیات و معارف اسلامی، گرایش علوم قرآن و حدیث، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال،
استاد راهنما: سیّد مرتضی آیةالله زاده شیرازی، ۱۳۷۴.
در این پایان‌نامه، پس از بیان مقدمه‌ای در معرفی سیّد مرتضی و کتاب الأمالی او، روش کار، توضیح داده شده است. نویسنده مباحث تفسیری الأمالی سیّد مرتضی مربوط به سوره‌های اعراف تا پایان انبیاء را گردآوری و ترجمه کرده و به بیان معنای كلمات غریب آن پرداخته است. وی در هر مناسبت، پس از بیان ضرب‌المثل‌ها و اشعار استفاده شده مؤلّف، آنها را توضیح داده و اَعلام آن را معرفی کرده است.
۱۰. تحقیق حول غزل السیّد الشریف المرتضی
ناجیه کاشانی، کارشناسی ارشد زبان و ادبیات عربی، دانشکدۀ ادبیات دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز، استاد راهنما: سیمین ولوی،
استاد مشاور: ملیحه فردانی، ۱۳۸۲، زبان: عربی.
هدف این پژوهش، معرفی بیشتر شخصیت ادبی ـ فرهنگی سیّد مرتضی است با عنایت به این موضوع که جامعۀ ادبی، از شخصیت غنی ایشان شناخت درخور توجهی ندارد و شخصیت وی تحت الشعاع و در سایۀ برادر فرزانه‌شان «شریف رضی» قرار گرفته است.
این پایان‌نامه _ که علاوه بر مقدمه، در دو فصل تدوین شده _ ، با استفاده از روش کتاب‌خانه ای و همچنین تهیۀ بعضی از منابع مورد نیاز، سامان یافته است. نویسنده با بررسی غزلیات سیّد مرتضی، به دنبال این بوده که خواننده را با مضامین غزلیات شاعر _ که برخی رثایی و برخی سیاسی اند _ ، آشنا کند.
نتایج این پژوهش نشان میدهد که سیّد مرتضی بجز شخصیت بارز مذهبی‌اش یک شخصیت بسیار برجستۀ ادبی، سیاسی و فرهنگی نیز محسوب می‌گردید. در بررسی غزلیات سیّد مرتضی، این نکته به روشنی مشاهده میگردد که ایشان، از عشقی ناب و عرفانی در غزلهای خود استفاده نموده است که بدون این رویکرد، هیچ گاه به این مهم نایل نمی گردید. روشن است که این عشق ناب، از وجود وارستۀ آن شخصیت مبرّز ناشی می گردید.
۱۱. منفردات امامیه در حقوق کیفری اسلام، ترجمه و تحقیق کتاب حدود، قصاص و دیات از کتاب «الانتصار» سیّد مرتضی
ولی الله ملکوتی‌فر، دکترای تخصصی رشتۀ الهیات، دانشگاه تهران،
استاد راهنما: علیرضا فیض، مشاوران: محمّدحسین فکری و مریم درویش‌پور، ۱۳۷۰.
در این رسالۀ دکتری، ابواب حدود، قصاص و دیات از کتاب الانتصار ترجمه شده است. نویسنده قبل از ارائۀ متن، در مقدمۀ مبسوطی به بیان ویژگی‌های سیستم کیفریِ اسلام پرداخته و سپس زندگی‌نامۀ مفصّلی برای سیّد مرتضی نوشته است. وی بدون این که رساله را بخش‌بندی کند، مطالب را به صورت گسسته آورده است.
برخی از مطالب مورد بحث و بررسی در این رساله، عبارت است از: سیّد مرتضی؛ نظر علمای شیعه دربارۀ سیّد مرتضی؛ استادان سیّد مرتضی؛ آثار سیّد مرتضی؛ معرفی کتاب الانتصار؛ بررسی واژۀ حد؛ تحقیقی پیرامون تفخیذ؛ تحقیقی پیرامون لواط؛ نظریۀ علمای امامیه در بارۀ اشتراط احصان در لواط؛ تحقیقی در بارۀ مساحقه؛ اخباری که در بارۀ سحق وارد شده؛ تحقیقی پیرامون استمناء؛ تحقیقی پیرامون قیادت؛ تحقیقی پیرامون مشروبات الکلی؛ بحثی پیرامون آب جو؛ کلمات مذاهب اربعه در بارۀ کسی که به کرّات شراب بنوشد؛ کلمات فقها در بارۀ زنای با محارم؛ تحقیق پیرامون زنان اهل ذمه؛ تحقیقی پیرامون کسی که زنی را مجبور به‌زنا کند؛ تحقیقی پیرامون سرقت؛ تحقیقی پیرامون دیۀ سقط جنین؛ تحقیقی پیرامون سرقت دسته‌جمعی؛ تحقیقی پیرامون قتل؛ تحقیقی پیرامون دیۀ اهل کتاب.
۱۲. مقایسۀ عقل کلامی و فلسفی در بحث مبدأشناسی از منظر سیّد مرتضی، قاضی عبدالجبّار و محقّق طوسی
مصطفی سلطانی، دکتری تخصصی دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام ، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، استاد راهنما: علی ربّانی گلپایگانی، استاد مشاور: محمّدصفر جبرییلی، ۱۳۹۱.
پژوهش پیرامون ماهیت عقل در علم کلام و فلسفه و راهبرد آن در مبداءشناسی با تحلیل و توصیف دیدگاه‌های سیّد مرتضی، خواجه نصیرالدین و قاضی عبدالجبار، تلاشی در راستای حلّ این مشکل است. ثمرۀ تلاش پژوهشگر این رساله، آن است که عقل، کاربردهای فراوانی در فلسفه دارد؛ امّا دو معنا از معانی آن از جمله عمده‌ترین و شایع‌ترین کاربرد عقل در فلسفه است: یک. عقل به عنوان مرتبه‌ای از هستی که موجودی ذاتاً و فعلاً مجرد است؛ دو. عقل به عنوان قوّه‌ای از قوای نفس که غالباً در «کتاب النفس» بررسی میشود.
یافته‌های ما نشان از آن دارد که معنای دوم از عقل نزد فلاسفه، همان معنای مراد متکلّمان از عقل است، از این رو عقل کلامی و فلسفی در مباحث مبدأشناسی، تفاوت جوهری ندارند. عنایت به آرای سه اندیشمند مورد نظر، رهین این معناست که علم کلام و فلسفه به توانمندی عقل در تبیین و تحلیل مسائل مبدأشناسی باور دارند؛ هرچند عقل فلسفی‌ای که خواجه نصیرالدین گرایش بیشتری به آن دارد، از توانمندی و نقش‌آفرینیِ استوارتری برخوردار بوده است.
در این پژوهش، تلاش شده است تا با بررسی برخی مباحث جزئی در مبدأشناسی و تمرکز بر موضوعات خاص مثل برهان حدوث و برهان امکان و وجوب و بحث از صفاتی که صبغۀ عقلانی دارند، به توصیف و تحلیل اندیشه‌های سه متفکّر یادشده در اثبات مبدأ و صفات خداوند پرداخته است.
۱۳. جایگاه شریف مرتضی(ره) در نقد ادبی سدۀ پنجم هجری
محمدامین تقوی، دکتری دانشگاه امام صادق علیه السلام ، استاد راهنما: باقر قربانی زرین،
استادان مشاور: علی صابری و علیرضا باقر، ۱۳۹۳.
سیّد مرتضی، یک ناقد ادبیِ متبحّر به شمار می‌رود. نگارنده با در پیش گرفتن شیوۀ کتابخانهای و تحلیل، وجهۀ نقدیِ او را از نظر رویکردهای نقد نظری، نقد کاربردی و فرانقد، بررسی کرده است و از مجرای آثار مختلف او، شیوۀ نقدیِ سیّد مرتضی و ویژگیهایش را به کنکاش نشسته است. سه اثر الأمالی، الشهاب و طیف الخیال او بیشترین مسائل و قضایای نقد ادبی را در خود جای داده‌اند. سیّد مرتضی با نقد ادبی آثار گوناگون دوره‌های مختلف ادبی و تبیین برخی مسائل و قضایای نقدیِ شایع در زمان خود و با بهره‌گیری از نظریاتِ نظریه‌پردازان نقد ادبی، فراتر از نقد آثار ادبی به نقد برخی از نظریات، تئوری‌ها و قضایای نقدیِ حاضر در زمان خود اقدام نموده است.
او گاه به طور مستقیم، قواعد نقد ادبی را مطرح و نظریات مختلف را ارائه کرده است. گاه نیز در تأیید آرای ناقدان یا در ردّ آنها مواردی را ذکر نموده است. وی در برخی از آثارش نظریه‌پردازی می‌کند و گاه نیز شیوۀ نقدیِ جدیدی را در نقد ادبی آثار، پیشنهاد میدهد. بررسی های به دست آمده، نشان از مهارت والای سیّد مرتضی در نقد ادبی دارد.
۱۴. محکم و متشابه و تأویل در قرآن با تکیه بر آثار سیّد مرتضی،
شیخ طوسی، علّامه طباطبایی و آیة الله معرفت
داود ترابی، کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه علّامه طباطبایی، دانشکدۀ ادبیات و زبان‌های خارجی،
استاد راهنما: صالح حسن‌زاده، استاد مشاور: محمّدحسین بیات، ۱۳۹۱.
در این تحقیق، با مطالعۀ آثار چهار تن از دانشمندان علوم قرآن و تفسیر، تلاش شده است تا دیدگاه‌های آنها در بارۀ محکم و متشابه و تأویل در قرآن معلوم گردد. نویسنده طی این تحقیق، به اثبات رسانده که تأویل در آیۀ هفتم سورۀ آل عمران به معنایِ تفسیر متشابهات نیست؛ بلکه به معنای حقایقی است که آیات متشابه در صدد تعبیر و بیان آنهاست و از این جا به این نتیجه رسیده که متشابهات آیات دربردارنده و بیان کنندۀ حقایق غیبی و ذات و صفات خداوند هستند که از طریق تعقّل و تعمّق، به فهم آنها نمی‌توان نایل شد و تنها خداوند به این معنا ـ که همان تأویل است ـ آگاه است و به افرادی که صلاح بداند (مانند انبیا و امامان معصوم؟عهم؟) تعلیم میدهد.
با این بیان، رسوخ در علم به معنای فرو رفتن در علم و دانشِ فراوان نیست؛ بلکه به معنای ثبات در ایمان و توقف در هنگام شبهه است و راسخان در علمی که در آیه مطرح شده، به سبب ترک تعمّق در این آیات و ایمان و تسلیم در برابر آنها مورد مدح و ستایش خداوند قرار گرفته‌اند. همچنین مفهوم راسخان در علم، منحصر به پیامبر و امامان نیست؛ بلکه هر کسی را که دارای ایمانی ثابت بوده و در شبهات، ورود پیدا نکند در بر می‌گیرد. روایاتی هم که از سوی معصومان علیهم السلام وارد شده (مانند «نحن الراسخون فی العلم و نحن نعلم تأویله»)، تفسیرگر آیه و بیانگر مصداق انحصاریِ راسخان در علم، نیستند؛ بلکه به بیان علّامه طباطبایی، از باب جری و تطبیق معنا می‌شوند.
۱۵. تحقیق و بررسی نظرات سیّد مرتضی در علم کلام
اصغر عین الله زاده صمدی، کارشناسی ارشد الهیات، دانشگاه تهران، استاد راهنما: محمّد مجتهد شبستری، ۱۳۶۹.
این رساله، شامل یک مقدّمه و دو بخش است. در مقدّمه، زندگی‌نامۀ سیّد مرتضی و استادان و شاگردان و کتابهای او آمده است. در بخش نخست رساله، از روش سیّد مرتضی در علم کلام و مذاهبی که ایشان خود را با آنها مواجه می‌دیده، بحث شده است. در بخش دوم به بیان نظریات سیّد مرتضی پرداخته شده است. نگارنده، پایان‌نامه را با ذکر منابع مورد استفاده در رساله، به پایان رسانده است.
۱۶. استخراج آرا و نظریات تفسیری سیّد مرتضی (سورۀ آل عمران تا سوره اعراف)
سیّده وحیده رحیمی، کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه آزاد اسلامی واحدکرج،
استاد راهنما: سیّد مرتضی آیة الله زاده شیرازی، ۱۳۷۴.
نویسنده در این پایان‌نامه، آرای تفسیری سیّد مرتضی در کتاب الأمالی را در بارۀ سوره‌های آل عمران، نساء، مائده،انعام و اعراف استخراج کرده است. افزون بر این که با مراجعه به دیوان‌های شاعران و کتابهای تفسیری چون: معانی القرآن فراء، حقایق التأویل سیّد رضی، التبیان طوسی، کشّاف زمخشری، مجمع البیان طبرسی و المیزان طباطبایی، صاحبان اقوال و اشعار مندرج در الأمالی سیّد مرتضی را شناسایی و یاد کرده است. در آغاز این پایان‌نامه، شرح حال مبسوطی از سیّد مرتضی بیان شده است.
۱۷. مقارنة اشعار الشریفین الرثائیة
مهین صفریان دارانی، کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، استاد راهنما: علیرضا باقر، استاد مشاور: باقر قربانی زرین، ۱۳۸۱.
هدف این پژوهش، بررسی روحیات و طبع شعریِ شریف مرتضی و شریف رضی و استخراج موضوعات موجود در قصایدی است که در رثای جدّشان امام حسین علیه السلام سروده‌اند. روش پژوهش کتابخانهای است. متن تحقیق، شامل: بررسی اوضاع سیاسی و ... زندگی‌نامه و قصاید سروده شده در رثای امام حسین علیه السلام است. نتیجۀ کلی تحقیق این است که شریف مرتضی و شریف رضی، با به تصویر کشیدن اوج مصیبت کربلا، چهرۀ کریه بنی امیّه را نمایان می‌سازند، و در کنار مدح اهل بیت علیهم السلام و امام حسین علیه السلام به ذمّ بنی امیه می‌پردازند.
۱۸. مضامین شیعی در شعر شریف رضی و شریف مرتضی
محسن شبستانی، کارشناسی ارشد زبان و ادبیات عرب، دانشگاه رازی کرمانشاه،
استاد راهنما: یحیی معروف،
استاد مشاور: جهانگیر امیری، ۱۳۸۲.
بر اساس این نوشتار، شریف رضی و شریف مرتضی، از برجسته‌ترین چهره‌های شاخص اواخر دورۀ عبّاسی بوده‌اند كه در تمام طول عمر، خود را عاشق و حامیِ اهلبیت علیهم السلام دانسته‌اند و احساسات خود را در مورد ائمّه در قالب اشعاری كه معمولاً در مدح و رثای ایشان است، ابراز داشته‌اند. نویسنده پس از بررسی اوضاع فرهنگی و سیاسی عصر عبّاسی، سیر تحوّلات زندگی این دو برادر را مفصلاً مورد بررسی قرار داده و سعی كرده است ویژگی‌های شكلی و محتوایی شعر شیعی را برشمرد. به عقیدۀ وی، یكی از ابزارهایی كه شیعه برای اثبات حقّانیت و پیشبرد اهداف والای خود به كار گرفته، سلاح «شعر» است كه دستاوردهای بسیاری برای شیعیان به همراه داشته است و در این مسیر، شعرای بزرگی همچون: فرزدق، سیّد حِمیری، دعبل خزاعی، كمیت بن زید اسدی و شریف رضی درخشیده‌اند.
۱۹. بررسی تطبیقیِ مسئلۀ عقل و وحی در مدرسۀ کوفه و بغداد
سیّد احمد حسینی بهارانچی، کارشناسی ارشد علوم حدیث، دانشگاه قرآن و حدیث قم، دانشکده علوم حدیث،
استاد راهنما: محمّدتقی سبحانی،
استاد مشاور: سیّد محمّدکاظم طباطبایی، ۱۳۹۰.
این پژوهش به «بررسی تطبیقی مسئلۀ عقل و وحی در دو مکتب کوفه و بغداد» می‌پردازد. نگارنده بر آن است تا با رویکرد تاریخی بین این دو مدرسۀ مهم شیعه _ که اندیشه‌های آنها از قرن دوم تا پنجم بر افکار جامعۀ تشیّع، حکم‌فرما بود _ مقایسهای انجام دهد. در سرتاسر این تحقیق و در گزارش هر دو مدرسه، دو مسئلۀ مهم پیگیری شده است: یک. جایگاه عقل در نزد اندیشمندان این دو مدرسه؛ دو. بررسی آرای این اندیشمندان در بارۀ نحوۀ تعامل عقل و وحی. اندیشمندان تشیّع در مدرسۀ بغداد _ که مهم‌ترین آنها مرحوم شیخ مفید، سیّد مرتضی و شیخ طوسی‌اند _ ، تمام تلاش خود را به کار میگرفتند تا در عین حفظ کیان تشیّع و تبیین و دفاع از آموزه‌های آن (نقلها و گزارش‌های رسیده از ائمه؟عهم؟) به گونه‌ای با تفکّرات حاکم، تعامل برقرار کنند و عقلانی بودن آموزه‌های تشیّع را در مباحث و مناظرات خود به اثبات برسانند. همین امر باعث شد آنها دیدگاه خود در باب عقل و وحی را به گونه‌ای تبیین و مطرح کنند که با زبان علمی آن دوره، متناسب باشد.
۲۰. رابطۀ میان عقل و وحی در آرای کلامیِ شیخ مفید و سیّد مرتضی
سمیه سالاروندیان، کارشناسی ارشد فلسفه و حکمت اسلامی، دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره) قزوین،
استاد راهنما: مجید ملایوسفی، استاد مشاور: هادی فنایی، ۱۳۹۰.
این تحقیق با هدف «تبیین رابطۀ میان عقل و وحی» ـ که از جمله دغدغه‌های اساسیِ متفکّران مسلمان بوده ـ ، سامان یافته است. بر مبنای تقسیم‌بندی مهمی که اغلب متفکّران بر آن اتفاق نظر دارند، رابطۀ میان عقل و وحی به چند نحو قابل تصوّر است: یکی، برتری وحی ـ که خود به دو دیدگاه افراطی و معتدل قابل تقسیم است ـ ، دوم، برتری عقل و سوم، هماهنگی میان عقل و وحی. شیخ مفید، وحی را نیازمند عقل و جدایی‌ناپذیر از آن می‌داند و از تقلید کورکورانه برای پذیرش احکام و آموزه‌های وحیانی منع می‌کند. سیّد مرتضی به عنوان شاگرد برجستۀ وی، برای دستیابی به معرفت و شناخت خداوند و همچنین تاسیس علم کلام، عقل را منبعی ضروری و در عین حال کافی می‌داند.
وی برخلاف عقل‌گرایان و معتزلۀ بصره _ که آموزه‌های دینی را تنها از طریق عقل قابل اثبات می‌دانند _ ، نسبت به جایگاه عقل، دیدگاه معتدل‌تری اتخاذ می‌کند و بر ضرورت وحی نیز تأکید دارد. شیخ مفید با توجّه به عصری که در آن می‌زیسته و بر مبنای تفکّراتش، تلاش نموده با پایبندی به اصول و شیوه‌های منطقی، به اثبات عقاید شیعه و دفاع از آن بپردازد. از سوی دیگر، سیّد مرتضی با دید وسیع‌تری به ادله و براهین عقلی نگریسته است. اگر چه وی تا حدّی تحت تاثیر حیات عقلی معتزله قرار گرفته است، امّا نمی‌توان گرایش‌های شیعی‌اش را نادیده گرفت.
۲۱. عصمت انبیا از دیدگاه سیّد مرتضی
آسیه میرزایی، کارشناسی ارشد فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه تهران، استاد راهنما: قاسمعلی کوچنانی، استاد مشاور: احمد بهشتی، ۱۳۸۳.
در پژوهش حاضر، نظریۀ سیّد مرتضی در بارۀ چگونگی عصمت انبیا و منشأ آن، تجزیه و تحلیل كلامی شده است. نویسنده پس از مطالعۀ افكار علمای برجستۀ شیعه مانند: شیخ صدوق، شیخ مفید، سیّد مرتضی، علّامه حلّی و فاضل مقداد، به بررسی دیدگاهی می‌پردازد كه منشأ عصمت را «قاعدۀ لطف» می‌داند. وی علاوه بر بازنگری در برخی استدلالهای سیّد مرتضی در تبیین آیات متشابه قرآن برای اثبات عصمت انبیا؟عهم؟، دیدگاه علّامه طباطبایی را در مورد منشأ عصمت - كه آن را «علم راسخ در نفس و ملكۀ نفسانی» می‌داند كه اثر آن غالبی و دائمی است - مورد توجّه قرار داده است. بررسی مراحل عصمت و امكان آن، رابطۀ بین عصمت و اختیار و تنزیه برخی از انبیای الهی مانند: ابراهیم، نوح، آدم، یعقوب، یوسف، ایوب، شعیب، موسی، داود، سلیمان، یونس، عیسی علیهم السلام و محمد صلی الله علیه و آله با عنایت به آیات قرآن و رفع شبهات از ساحت نبوّت ایشان، از دیگر مباحث مهم این پایان‌نامه است.
۲۲. عقاید کلامی شریف مرتضی
کریم ولایتی، کارشناسی ارشد الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی تهران،
استاد راهنما: غلامحسین ابراهیمی دینانی، ۱۳۶۹.
در این نوشتار کلامی، پس از ذکر مقدمه‌ای در بارۀ زندگی‌نامۀ سیّد مرتضی و معرفی آثار وی، مباحث پایان‌نامه پی‌در‌پی و بدون فصل‌بندی آمده است. در ابتدا به مسئلۀ «نخستین تکلیف آدمی» از نظر متکلّمان اسلامی پرداخته است. سپس مباحث خداشناسی، صفات خدا، عدل الهی، توحید افعالی و آخرت‌شناسی را در پی آن آورده است.
نویسنده در بیان آرا و عقاید کلامی سیّد مرتضی، سعی کرده ابتدا مسئله و اصطلاح کلامی را به صورت مختصر توضیح دهد و سپس به دیدگاه سیّد مرتضی بپردازد. از آن جا که طرح مباحث کلامی از سوی سیّد مرتضی به ترتیب مشخصی طرح نشده و در لا‌به‌لای کتاب‌ها و نوشته‌های ایشان آمده، مؤلّف سعی کرده آرای کلامی را استخراج نموده و مباحث مرتبط را در کنار یکدیگر قرار دهد. نویسنده مدّعی است که سیّد مرتضی به مسئلۀ افعال بندگان، بیش از دیگر مباحث پرداخته است، از این رو مسئلۀ یادشده را در صدر نوشتار جای داده است.
۲۳. بررسی مسئلۀ مهدویت در فلسفه و کلام اسلامی
اصغر پوربهرامی، کارشناسی ارشد فلسفه و کلام اسلامی، مؤسسۀ پژوهشیِ حکمت و فلسفه،
استاد راهنما: علی افضلی،
استاد مشاور: شهرام پازوکی، ۱۳۸۳.
رسالۀ حاضر، نخستین کوششی است که در جهت بیان آرای فیلسوفان و متکلّمان اسلامی در بارۀ اعتقاد به منجی صورت گرفته است. بدین منظور در این رساله، از میان آثار متکلّمان امامیه، آرای: شیخ مفید، سیّد مرتضی و خواجه نصیرالدین، از معتزله: قاضی عبدالجبار و ابن ابی الحدید، از اشاعره: فخرالدین رازی، میر سیّد شریف جرجانی، و از فیلسوفان اسلامی: فارابی، ابن سینا، شیخ اشراق، میرداماد و صدرالمتألّهین، مورد تحقیق قرا گرفته‌اند. نویسنده در این تحقیق، در صدد نیل به سه هدف است: نخست: استخراج، تنظیم و بیان آرای هر یک از فیلسوفان و متکلّمان مورد بحث پیرامون اعتقاد به منجی؛ دوم: بیان ضرورت اعتقاد به منجی در هر یک از نظام‌های یادشده؛ سوم: تعیین آن نظام فکری‌ای که واجد بیشترین ضرورت نسبت به اعتقاد به منجی شد. برای نیل به هدف اوّل، نظریات هر یک از این دوازده فیلسوف و متکلّم در بارۀ امامت و نبوّت، بررسی شده است.
۲۴. بررسی رثای حسینی و فخر به اهل بیت: و توصیف مظاهر دینی در دیوان شریف مرتضی
پرستو احمدی، کارشناسی ارشد زبان و ادبیات عرب، دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمانشاه،
استاد راهنما: جمشید باقرزاده، استاد مشاور: حمیدرضا عبدالمحمدی، ۱۳۸۷.
سیّد مرتضی، شخصیتی است که از لحاظ علمی و فقهی در عصر خود بی‌نظیر بوده و اشعار وی در اغراض گوناگونی چون: رثا، مدح، غزل عفیف، فخر، شیب و اشعار دینی، تجلی یافته است. نگارنده پس از جستجو در دیوان سیّد مرتضی و با توجّه به اهمیت موضوع، رثای حسینی و فخر اهل بیت و مظاهر دینی در دیوان اشعار شریف مرتضی را موضوع پایان‌نامۀ خود قرار داده است.
۲۵. سیری بر آرایِ کلامی سیّد مرتضی
مصطفی عزالدین، سطح سه رشتۀ تخصصی کلام، مدرسۀ علمیۀ عالی نوّاب خراسان رضوی،
استاد راهنما: حجة الاسلام محمود یزدی مطلق، استاد مشاور: علی رضا نجف‌زاده، ۱۳۹۰.
این نوشتار، حاصل برخی از مهم‌ترین دیدگاه‌های سیّد مرتضی در علم کلام است که در دو فصل و پنج بخش، ارائه شده است.
نویسنده در فصل اوّل، به زندگی و آثار سیّد مرتضی پرداخته و بخش‌های فصل دوم را به دیدگاه‌های کلامیِ ایشان در توحید، نبّوت و معاد پرداخته است.
پژوهشگر با بررسی آثار سیّد مرتضی، تلاش کرده تا دیدگاه او را در اسما و صفات، علم الهی، معنای اراده، عدل الهی، حُسن و قبح، جبر و اختیار، اعجاز قرآن، عصمت، لزوم امامت، ایمان و کفر، و وعد و وعید استخراج کند و به مقایسۀ آنها با دیدگاه دیگر متکلّمان بپردازد.
۲۶. المنهج الاجتهادی عندالمفید
و المرتضی (قدس سرهما)
پنام، انور، کارشناسی ارشد الهیات و معارف اسلامی و ادیان، دانشگاه قم، استاد راهنما: علی اصغر موسوی رکنی، استاد مشاور: عسکر دیرباز، ۱۳۸۰.
این پژوهش، با هدف بررسی آرای اجتهادی شیخ مفید و شیخ مرتضی به رشتۀ تحریر درآمده است. می‌دانیم که فقهای شیعه، همچون اهل سنّت، در برخی موضوعات فقهی و اصولی، دیدگاه‌ها و نظریات متفاوتی داشته و گاه به نقد و جرح دیگران پرداخته است. این پژوهش، شامل موارد ذیل است: بررسی تاریخیِ روش‌های اجتهاد؛ اساس فکریِ روش های اجتهادی؛ حجّیت خبر واحد؛ حجّیت اجماع؛ دلایل عقلی؛ اجتهاد؛ حجّیت قیاس؛ مقایسۀ نظریات شیخ مفید و شریف مرتضی در زمینۀ اجتهاد.
۲۷. تطبیق نظرات اصولی سیّد مرتضی و شیخ طوسی
عبدالحسین حیدری، رساله دکتری الهیات، گرایش فقه و مبانی حقوق اسلامی،
دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات،
استاد راهنما: سیّد محمّد موسوی بجنوردی، استاد مشاور: علیرضا فیض، ۱۳۸۱.
این رساله در چهار بخش تدوین گردیده است. در بخش اول ـ که به بیان کلیات اختصاص دارد ـ ، نویسنده سعی دارد تا با استفاده از منابع معتبر، به زندگانی سیّد مرتضی و شیخ طوسی بپردازد. در ادامه، ویژگی‌های دو کتاب الذریعه إلی اُصول الشریعة و العدة فی الاُصول، بررسی شده و آرای اختصاصی آنها معرفی شده‌اند. در بخش دوم رساله، مباحث الفاظ آمده و ابتدا نظر سیّد مرتضی و سپس شیخ طوسی در هر گفتار، نقل و مورد موازنه و تطبیق قرار گرفته است.
بخش سوم رساله به حجّیت خبر واحد اختصاص دارد. نویسنده پس از تعریف خبر و اقسام آن به نظر سیّد مرتضی در عدم حجّیت خبر واحد پرداخته و دیدگاه‌های مختلف را در این باره بر رسیده است. او سپس به دیدگاه شیخ طوسی ـ که مبتنی بر حجیت خبر واحد است ـ اشاره کرده و مبانی وی را بیان کرده است.
آخرین بخش رساله به تطبیق نظریات اصولی سیّد مرتضی و شیخ طوسی در بارۀ «حجیّت اجماع» اختصاص دارد. او پس از تعریف و بیان اقسام اجماع، به نقل اختلافات دو فقیه یاد شده پرداخته و در نتیجه‌گیری نهایی، با استفاده از امّهات مطالب کتب یادشده به این نتیجه رسیده است که هر چند این دو با هم در نحوۀ کشف از رأی معصوم اختلاف دارند، امّا بر مبنای هر دو، بیشتر اجماعات برای ما کاشف از رأی معصوم نیستند.
۲۸. ترجمه و تحقیق مسائل نکاح از کتاب «انتصار» سیّد مرتضی
نصیر کیایی، کارشناسی ارشد فقه و مبانی حدیث، دانشکدۀ الهیات، دانشگاه تهران،
استاد راهنما: علی رضا فیض، ۱۳۶۹.
در این پایان‌نامه، پس از بیان مقدمه‌ای در معرفی کتاب الإنتصار و بیان ویژگی‌های آن، به ترجمۀ بخشی از کتاب پرداخته شده است. نگارنده در بحث در بارۀ هر مسئله، ابتدا اقوال فقهای امامیه را نقل کرده و سپس به دیدگاه فقهای اهل سنّت در آن مسئله پرداخته است. در هر مسئله، چند نمونه از روایات مربوط به موضوع از طریق خاصه و در مواردی از طریق عامه نقل گردیده است و از دسته‌بندی روایات نیز غفلت نشده است. در مسئلۀ متعۀ حج _ که یکی از دو متعه‌ای است که مورد تحریم عُمَر واقع شده _ هر چند به موضوع این رساله مربوط نیست، در بخش ضمایم، بحث مشروحی شده است. موارد قانون مدنی مربوط به هر مسئله در بخش ضمایم به ترتیب مباحث پایان‌نامه آمده است.
۲۹. ترجمه و تحقیق بخش اول کتاب «تنزیه الأنبیاء» سیّد مرتضی (علم الهدی)
نرگس میرزاده، کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز، استاد راهنما: عباس همامی، استاد مشاور: محمدمهدی مظاهری، ۱۳۸۹
كتاب تنزیه الأنبیاء علم الهدی، كتابی تحقیقی در موضوع عصمت انبیا و بررسی آیاتی است كه در آنها به پیامبران نسبتهایی داده شده كه قابل تأویل هستند. وی در این كتاب، عصمت را از ویژگی‌های بارز پیامبران و لازمۀ نبوّت آنها می‌داند و این موضوع را با زندگی انبیای الهی از آدم تا خاتم تطبیق میدهد. مترجم ذیل هر قسمت، علاوه بر ترجمۀ متن، به تحقیق در بارۀ موضوع مورد بحث پرداخته و قول برتر را معرفی كرده و متن مورد نظر را به ضمیمه آورده است. در این قسمت از كتاب_ كه ترجمۀ بخش اول آن است _ از عصمت نوح، ابراهیم، یعقوب، یوسف، ایوب، شعیب و موسی علیهم السلام سخن رفته است.
۳۰. مباحث تفسیری سیّد مرتضی علم الهدی؛ گردآوری، ترجمه، تحقیق از سورۀ هود تا کهف
رضا شکرانی، کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه تهران،
استاد راهنما: سیّد محمّدباقر حجّتی، ۱۳۶۹.
مباحث پایان‌نامه در چهار بخش پیش‌گفتار، زندگی‌نامۀ مؤلّف، حیات علمی مؤلف و مباحث تفسیری سیّد مرتضی سامان یافته و در سرآغاز نوشتار، آیات ترجمه و تفسیر شده در متن به صورت فهرستوار درج شده است.
نویسنده در پیش‌گفتار به روش کار اشاره کرده و مراحل اخذ آیات، ترجمه، و توضیح را بیان داشته است. او برای اتقان بیشتر تحقیق خود علاوه بر چاپ‌های متعدد کتب سیّد مرتضی، گاه مراجعه به نسخه‌های خطی را نیز از نظر دور نداشته و بیان کرده که در ترجمۀ آیات از ترجمۀ میبدی در کشف الأسرار استفاده کرده است. نگارنده در بخش شرح و تحقیق نیز به شبهات مطرح شده از سوی فرق و مذاهب و پاسخ سیّد مرتضی اشاره کرده و برای تبیین بیشتر دیدگاه شبهه‌گران، به کتب ملل و نحل مراجعه کرده است. از دیگر کارهای پژوهشگر، معرفی اعلام موجود در متن و نیز یافتن مأخذ اشعار مورد استفادۀ سیّد مرتضی است.
۳۱. ترجمه، شرح و تحقیق «کتاب الصیام» از کتاب «الانتصار» سیّد مرتضی علم الهدی
مهری قنبری دوستکوهی، کارشناسی ارشد فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد لاهیجان، استاد راهنما: محمّدعلی قربانی، ۱۳۸۲.
در این پایان‌نامه، ابتدا متن عربی مطالب در بخش‌های مجزا آمده و در پایان هر بخش، ترجمۀ آن ذکر شده و علاوه بر ترجمۀ متن، مباحثی تحت عنوان شرح و تحقیق آورده شده است و در ضمن آن، احادیث معصومان علیهم السلام و اقوال بعضی از فقهای شیعه بیان گردیده و در آخر هر مسئله، نظر و دیدگاه مذاهب پنج‌گانه، بیان شده است.
این رساله از دو بخش «کتاب الصیام» و «کتاب الاعتکاف» تشکیل شده است. کتاب الصیام، شامل هفده مسئله است که بعد از ذکر پیش‌گفتار و مقدمه‌ای در بارۀ رمضان و معانی لغوی و اصطلاحی روزه و ... مسائل آن، بحث شده است.
کتاب الاعتکاف، شامل شش مسئله است که این مسائل پس از بیان معنای لغوی و اصطلاحی اعتکاف و پیشینۀ تاریخی آن، بحث و بررسی شده است.
۳۲. ترجمه، شرح و تعلیق مبحث قضا و شهادت از کتاب «الانتصار» سیّد مرتضی
رحمت الله سعیدی گراغانی، کارشناسی ارشد فقه و مبانی حقوق، دانشگاه آزاد واحد لاهیجان،
استاد راهنما: محمّدعلی قربانی،
استاد مشاور: زین العابدین قربانی، ۱۳۸۱.
در این رساله، متن عربی کتاب الإنتصار در مبحث مورد نظر به بخش‌های همگون و هماهنگ تقسیم گردیده و بعد از هر متن، ترجمۀ آن آورده شده است. در ترجمه، حتی الامکان سعی بر اصل امانتداری بوده و مواردی که کلمات به توضیح نیاز داشته، در پاورقی به آنها اشاره شده است. نویسنده علاوه بر ترجمۀ متن، مباحثی تحت عنوان شرح و تحقیق افزوده است. این رساله، از دو بخش «قضا» و «شهادات» تشکیل شده و هر بخش، شامل چند فصل است. در فصل‌های بخش اوّل، مباحثی در بارۀ معانی لغوی و اصطلاحی قضا، حجّیت و مشروع بودن قضا از کتاب و سنّت، جایگاه، شرایط و ولایت قاضی و ... مطرح شده. سپس در فصل‌های بخش دوم، به موضوعاتی چون: شهادت، راه‌های اثبات حق، معانی لغوی و اصطلاحی شهادت و حجّیت آن و مباحثی از این دست، مطرح شده است.
۳۳. ترجمه و تحقیق «تنزیه الانبیاء» (بخش انبیاء) اثر سیّد مرتضی
محسن شایگان، کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ الهیات دانشگاه تهران،
استاد راهنما: آذرتاش آذرنوش،
استاد مشاور: محمّدعلی مهدوی‌راد، ۱۳۷۵.
در این پایان‌نامه، ابتدا ترجمه‌ای از متن عربی کتاب به فارسی درج گردیده است. مترجم، مطالب افزودۀ خود را با علامت قلاب [ ] مشخّص کرده است.
در قسمت پاورقی، به مصادر روایات کتاب، شواهد شعری، نام شاعر، شرح حال مختصر اعلام داخل متن و همچنین ترجمه و شرح اصطلاحات متن پرداخته شده است.
در انتهای هر فصل، تعلیقات همان فصل آمده است. در بخش تعلیقات، با استفاده از روایات اسلامی و آیات کتاب مقدس (تورات و انجیل)، داستان پیامبران به تفصیل بیان شده است و در پایان، نتیجه گرفته شده که بیشتر روایات اسلامی در بارۀ پیامبران که ظاهر آنها نشان از گناهکاری پیامبران دارد، ریشه در «تورات» دارد که به «اسرائیلیات» نامبردار شده‌اند.
۳۴. نقد و فهم حدیث در مکتب متکلّمان امامی بغداد
علی نقی خدایاری، دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه امام صادق علیه السلام ، استاد راهنما: محمّدعلی مهدوی‌راد، استاد مشاور: مجید معارف و کامران ایزدی مبارکه، ۱۳۸۹.
این رساله علاوه بر مقدّمه، در شش فصل سامان یافته است. نویسنده در پی پاسخ به این پرسش‌هاست: ویژگی‌های حدیث‌پژوهی متکلّمان بغداد کدام است؟ نقش و قلمرو کارکرد عقل در این رهیافت چگونه است؟ مبانی و معیارهای متکلّمان امامی بغداد در نقد حدیث چیست؟ مبانی و ابزار متکلّمان امامیِ بغداد در فهم حدیث چیست؟ او برای پاسخ به این پرسش‌ها به دنبال آثار متکلّمان شاخص مکتب بغداد یعنی شیخ مفید و شاگرد او سیّد مرتضی رفته و با پی‌جویی آثار آن دو به اظهار نظر در بارۀ پاسخ پرسش‌های یادشده پرداخته است.
نویسنده در ادامه، شاخصه‌های اصلی مکتب متکلّمان بغداد در حوزۀ اعتبارسنجی و نقد حدیث را بررسی می‌کند که عبارت است از: نفی حجّیت خبر واحد؛ تأکید بر ضرورت نقد احادیث؛ نقد عمومی روش‌های اعتبارسنجی و فقه الحدیثی محدّثان؛ گستردگی و تنوع موضوعی احادیث مورد نقد؛ بهره‌گیری از روش‌ها و معیارهای متعدد در نقد حدیث. در حوزۀ فقه الحدیث، رهیافت متکلّمان، دارای سه ویژگیِ تأویل‌گرایی کلامی، مجازگرایی ادبی و بهره‌گیری از ابزارهای متعدد در فرایند فهم حدیث است.
