شروح و حواشى نگاشته شده بر الکافى
اشاره: کتاب الکافى از ديرباز مورد توجه عالمان و انديشمندان شيعى بوده است و شروح و حواشى متعددى بر آن نوشته شده است. فهرستى از مجموعه شروح و حواشى و کتاب ها و مقاله هايى که درباره کلينى و الکافى نگاشته شده در کتاب مأخذشناسى کلينى و الکافى درج شده است. در اينجا بخش شروح و حواشى آن آورده مى شود:
آصف شيرازى، محمد هادى بن محمد معين الدين شريف (م ۱۰۴۱ق)
۱. الکشف الوافى
شرح و حواشى محققانه فلسفى بر کتاب العقل و الجهل و اثبات واجب الوجود و التوحيد اصول الکافى از آصف شيرازى است که سرگذشت وى در ذيل القسم الرابع سلافة العصر آمده است.
آغاز: الحمد لوليه والصلوة ... هذه تعليقات قد اتفق منى في حل معضلات.
نسخه خطى: مجلس، شماره ۵۸۰۳، قرن ۱۲، ۲۰۳ برگ. [مجلس، ج ۱۷، ص ۲۳۱]
اردکانى يزدى، قاضى ابراهيم بن کاشف الدين محمد (ق۱۱)
۲. کشاف حقايق الاحاديث ( شرح على اصول الکافى)
شرح مزجى مختصرى بر اصول الکافى است که به نام شاه عباس صفوى تأليف شده است. نسخه موجود از اين کتاب، شرح خطبه مرحوم کلينى رحمه الله است و در آن، بسيار به مباحث فلسفى و اعتقادى اشاره مى شود.
آغاز: توجهنا الى جناب لاهوتک و ما اجل شأنک و تصفحنا طبقات ملکوتک وما اعظم خليفتک.
نسخه هاى خطى: مرعشى، شماره ۳۰۲۲، ۱۵۰ برگ؛ گوهرشاد، شماره ۱۵۳۸، ق ۱۳، ۱۰۱ برگ؛ ملى، شماره ۲۲۰۲/ع، ۱۷۷ برگ. [ الذريعة، ج ۶، ص ۱۸۳؛ فهرستگان، ج ۵، ص ۳۳۰]
استرآبادى اخبارى، محمد امين (م۱۰۳۳ق)
۳. حاشية اصول الکافى
حواشى مختصر و ناتمامى بر اصول الکافى است که استرآبادى بر هامش نسخه الکافى نوشته و شخصى، گويا از شاگردان وى، در سال ۱۰۵۷ق، در مکه، آن را تدوين کرده است. از آن به شرح الکافى نيز تعبير شده است. اين حاشيه تا نيمى از کتاب الايمان و الکفر اصول الکافى است.
اين رساله با تحقيق و تصحيح آقاى على فاضلى در دفتر هشتم ميراث حديث شيعه (ص ۲۲۹ ـ ۴۱۰) به چاپ رسيده است.
آغاز: الحمد لله رب العالمين ... اما بعد فهذه حواش على الکافى لأبى جعفر محمد بن يعقوب الکلينى الرازى.
نسخه هاى خطى: مرعشى، شماره ۶۶۶۵، ۱۰۶۳ق، ۴۴ برگ؛ مرعشى، شماره ۴۵۴۹، قرن ۱۱، ۳۴ برگ؛ مجلس (مجموعه طباطبايى)، شماره ۷۰۵، ۱۱۰۸ق، ۵۱برگ؛ سپه سالار، شماره ۸۲۰۰، قرن ۱۱. [التراث العربى، ج ۲، ص۳۳۷؛ الذريعة، ج ۶، ص ۱۸۱، ش ۹۸۹ و ج ۳، ص۹۶؛ الکلينى والکافى، ص۴۴]
اصطهباناتى، شاه محمد بن محمد (م ۱۱۳۰ق)
۴. کشف الکافى
شرحى بر الکافى است که تا باب «المستأکل بعلمه» را در بردارد و براى شاه سلطان حسين صفوى نوشته شده است.
آغاز: بسمله، الحمدلله القديم ذاته و الحديث سماته و الشکر للمنعم العليم الذى صفاته عين ذاته ... فيقول ... محمد بن محمد المدعو بشاه محمد.
نسخه هاى خطى: دانشگاه تهران (مشکوة)، شماره ۱۲۹۰، ۱۹۴برگ. [الشيخ الکلينى البغدادى و کتابه الکافى، ص۱۶۳؛ مقدمة الکافى (دکتر محفوظ)، ج۱، ص۳۱]
بختيارى حويزى، يعقوب بن ابراهيم (م۱۱۴۷ق)
۴. شرح الکافى
شرحى بر کتاب الکافى است که در سال هاى ۱۱۱۷ و ۱۱۱۸ق، تأليف شده و تنها بخش هايى از شرح فروع آن شناسايى شده است؛ از جمله محقق تهرانى نسخه اى از شرح ابواب الزکاة تا اواخر الاطعمة و الاشربة را در کتابخانه مدرسه آية الله بروجردى نجف رؤيت نموده است.
نسخه هاى خطى: عمومى اصفهان، شماره ۲۷۷۸، ۱۱۱۸ق، ۱۶۶ برگ. [الذريعة، ج۱۴، ص ۲۸، ش۱۵۹۰]
بلاغى نجفى، محمد على بن محمد (م۱۰۰۰ق)
۶. شرح اصول الکافى
محقق تهرانى آورده است که نوه او شيخ حسن بن عباس بن محمد على در کتاب تنقيح المقال فى علم الرجال نام آن را ذکر کرده است. نسخه اى از اين شرح در فهارس معرفى نشده و در دسترس نيست. [الذريعة، ج۱۳، ص۹۸، ش۳۱۰؛ روضات الجنات (چاپ سنگى)، ص ۶۳۲؛ الکلينى والکافى، ص۴۴۳]
تبريزى، محمد زمان
۷. شرح اصول الکافى
محقق تهرانى مىنويسد: «سيد شهيد ميرزا مهدى بن هداية الله موسوى اصفهانى خراسانى در برخى تعليقاتش از آن نقل کرده است. گويا او ملا محمد زمان بن کلب تبريزى باشد که صاحب فرائد الفوائد است».
مختصرى از شرح او در کتابخانه آستان قدس رضوى، ش ۷۲۶۲ يافت شده است. [الذريعة، ج۱۳، ص۹۷]
ترک لنکرانى، عبدالعزيز (ق ۱۴)
۸. شرح الکافى
شارح مجاور مشهد بوده و در آنجا مدفون است. در فهرست نسخه هاى خطى کتابخانه ملک اطلاعاتى بيش از اين درباره کتاب و مؤلف به دست نداده است.
نسخه هاى خطى: ملک، شماره ۱۶۳۳ (ج ۲)، قرن ۱۴، ۴۳۱ برگ؛ ملک، شماره ۲۵۴۸، قرن ۱۴، ۳۰۲ برگ. [فهرست نسخه خطى کتابخانه ملک، ج ۱، ص ۳۱۶]
جزايرى، احمد بن اسماعيل (م۱۱۵۱ق)
۹. الحاشية على فروع الکافى
شيخ آقا بزرگ تهرانى آن را بر حاشيه فروع الکافى مشاهده کرده، ولى تدوين نشده است. [الذريعة، ج۶، ص۱۸۱، ش۹۸۷؛ موسوعة مؤلفى الامامية، ج۳، ص ۱۶۸؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج۱۲، ص۳۲]
جزايرى، سيد نعمت الله بن عبدالله (م ۱۱۱۲ ق)
۱۰. نزهة الاخوان و تحفة الخلاّن (شرح روضة الکافى)
شرح روضة الکافى است که تاريخ پايان تأليفش ۱۰۹۹ يا ۱۱۱۲ ق، است. نسخه هاى آن در "نابغه فقه و حديث" (شرح حال سيدنعمت الله جزايرى) ياد شده است. [نابغه فقه و حديث، ص ۸۱؛ الذريعة، ج ۱۳، ص ۲۹۷، ش ۱۰۸۵]
جوادى، سيد ذى شأن حيدر (م ۱۴۲۱ ق)
۱۱. ترجمه و شرح اصول کافى (اردو)
ترجمه و شرح اصول الکافى به زبان اردو است و در نشريه آينه پژوهش، شماره ۶۲، ص ۱۱۳، ضمن شرح حال مؤلف از کتاب فوق به عنوان يکى از تأليفات وى ياد شده است.
حايرى تهرانى، عباس بن ملاحاجى (۱۲۹۸ ـ ۱۳۶۰ق)
۱۲. شرح و ترجمه اصول الکافى(فارسى)
تهران: سنگى، ۱۳۵۸ق، ج۱، ۳۰۸ص، وزيرى.
محقق تهرانى گويد که جلد اول آن که شرح کتاب العقل و الجهل بوده به چاپ رسيده است. دو نسخه از اين چاپ در کتابخانه آستان حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام به شماره هاى ۱۶۲۱ و ۱۷۸۶۸ نگهدارى مى شود. [الذريعة، ج۱۳، ص۹۸، ش۳۰۹؛ مشار فارسى، ج۳، ص۳۲۰۹]
حسينى استرآبادى (ميرداماد)، محمد باقر بن محمد (م۱۰۴۱ق)
۱۳. التعليقة على الکافى
تحقيق: سيد مهدى رجايى
اصفهان: مکتب السيد الداماد، ۱۴۰۳ق، ۱ج، ۲۸ ۴۰۵ص، اول، وزيرى.
حاشيه اى بر اصول الکافى است. آنگاه که ميرداماد در صدد نگاشتن تعليقهاى بر کتاب الکافى برآمد، دريافت که بررسى اسناد و روايات بر بررسى متون و مضامين آنها مقدم است. به همين مناسبت، تصميم گرفت ابتدا در مجموعه اى موسوم به الرواشح السماوية از علم درايه واحوال روات سخن به ميان آورد و سپس به نوشتن تعليقات خود بر متون روايات الکافى شريف بپردازد.
ميرداماد نام کتاب خود را التعليقة على الکافى نهاد و مباحثى که در تعليقه خود بدانها پرداخته، عبارت اند از: بحث هاى لغوى، بحث هاى تفسيرى، بيان تصحيفاتى که در الفاظ روايات مشاهده مى شود، بحث هاى رجالى، شرح و تفسير روايات، استفاده از روايات ساير کتب.
ميرداماد توفيق يافته تا بر روايات کتاب هاى العقل والجهل، فضل العلم، التوحيد و يک روايت از کتاب الحجة تعليقاتى بنگارد و از بقيه کتاب باز مانده است.
در متن تحقيق شده، متن الکافى در بالاى صفحات درج شده است و تعليقه ها در پايين صفحه. محقق از نسخه عکسى دانشگاه تهران و نسخه کتابخانه شخصى خود سود جسته است.
نسخه هاى خطى: ده نسخه خطى از اين کتاب شناسايى شده است؛ از جمله: دانشگاه تهران (ميکروفيلم)، شماره ۳۴۴۹، ۱۰۴۹ق، ۱۰۶برگ؛ مرعشى، شماره ۴۲۶۳، قرن ۱۱، ۱۱۳برگ؛ مرعشى، شماره ۶۴۶۱، قرن ۱۲، ۵۴برگ؛ آستان قدس، شماره ۱۲۸۸۶. [الذريعة، ج۶، ص ۱۸۲، ش۹۹۱]
حسينى جنفورى، سيد محمد شبّر بن حسين
۱۴. شرح اصول الکافى (اردو)
شرح و ترجمه اى از اصول الکافى به زبان اردو است که مقدارى از اوايل آن در مجله «الدين» در جنفور به چاپ رسيده است. [الذريعة، ج ۱۳، ص ۹۹، ش ۳۱۲؛ الکلينى والکافى، ص ۴۴۶]
حسينى خاتون آبادى، ميراسماعيل (ق ۱۲)
۱۵. شرح اصول الکافى
شرح بسيار مفصّلى در چند جلد بر اصول الکافى با عناوين «قوله ـ قوله» است که تنها بخش هايى از کتاب التوحيد از اين شرح موجود است. گويا ردّى بر شرح اصول الکافى ملاصدراست. مؤلف عبارت هاى او را مىآورد و سخت او خرده مى گيرد و او را الشارح القديم و در يکجا صدرالافاضل مىنامد و از ملامحمد صالح مازندرانى با عنوان شارح جديد ياد مى کند. همچنين در بخشى از اين شرح به رساله شيخ ابراهيم کردى تهرانى شهروزى، از علماى شافعى در خصوص دفاع از ابن عربى و عقيده به وحدت وجود ياد مىکند و مىگويد: «و قد کتبت جوابها فى ذيل شرح العقايد العضدى و بعثته اليه». اين کتاب بايد در بين سال هاى ۱۰۸۲ تا ۱۱۰۴ق، نوشته شده باشد. نويسنده استادِ سيد نعمت الله جزايرى بوده است.
آغاز: المجلد الخامس من شرح اصول الکافى ... من الحديث الثامن من باب جوامع التوحيد (نسخه مسجد اعظم).
نسخه هاى خطى: دانشگاه تهران، شماره ۶۹۹۳، جلد سوم شامل باب ۷ تا ۱۴ کتاب لتوحيد، ۱۱۰۴ ق، ۲۶۹ برگ؛ مسجد اعظم قم، شماره ۲۸۲۶، جلد پنجم، ۱۱۰۸ ق، ۲۵۵ برگ؛ ملى، شماره ۴۸۱۰ ع؛ گلپايگانى، شماره ۱۱۲/۲۷/۵۴۴۲، ق ۱۲، ۳۰۴برگ. [الذريعة، ج ۱۳، ص ۹۵، ش ۳۰۴؛ طبقات اعلام الشيعة، قرن ۱۲، ص ۶۰؛ تتميم امل الآمل، ص ۶۹؛ روضات الجنات، ج ۱، ص ۱۲۳، ش ۱۶۵؛ فهرستگان، ج ۴، ص ۱۹۳]
حسينى عاملى انصارى، سيد بدرالدين بن احمد (ق ۱۱)
۱۶. الحاشية على اصول الکافى
تحقيق: على فاضلى
قم: دارالحديث، اول ۱۴۲۴ ق / ۱۳۸۲ ش، ج ۱، ۳۵۲، وزيرى.
شيخ حر عاملى (امل الآمل، ج ۱، ص ۹۵) آن را حاشيه اى لطيف بر اصول الکافى دانسته و افندى (تعليقات على الأمل الآمل، ص ۴۰) درباره آن گفته است: کتابى مختصر است که تا باب السعادة و الشقاوت کتاب التوحيد را در بردارد. گرد آوردنده اين کتاب سيد محمد تقى موسوى گفته است که آن را از هوامش نسخه اى از اصول الکافى جمع آورى نموده و تدوين نموده ام. در اين حاشيه ـ که تمامى اصول الکافى را در برگرفته است ـ با عناوين «قوله ـ قوله»، نکاتى به عنوان شرح مطالب کتاب بيان شده است.
اين کتاب به همت مرکز تحقيقات دارالحديث به چاپ رسيده و در چاپ محققانه آن، فهارس متعددى براى کتاب تهيه شده است.
نسخه هاى خطى: مرعشى، شماره ۱ / ۲۸۴۹، ۱۰۹۴ ق، ۱۳۶ برگ؛ اصفهان، کتابخانه سيد محمد على روضاتى.
۱۷. الحاشية على فروع الکافى
گردآورنده: سيد محمد تقى موسوى
گردآورنده الحاشية على اصول الکافى در پايان آن حاشيه مى گويد:
والمسؤول من الله أن يوفقنى لجمع حواشى الفروع في محل آخر.
از اينجا معلوم مى شود که مؤلف، علاوه بر حواشى اصول، بر فروع نيز حاشيه نگاشته است. [الحاشية على اصول الکافى، ص ۱۶ و ۳۰۱]
حسينى قزوينى، صدر الدين محمد بن محمد صادق (زنده در ۱۱۰۹ق)
۱۸. نقد کلام ملا خليل قزوينى (نقد صافى در شرح کافى) (فارسى)
نويسنده با عناوين «قوله ـ قوله» به نقد نظريات ملا خليل پرداخته است. وى در سال ۱۱۰۳ ق، اين کتاب را نوشته، که در ضمن مجموعه اى از تصانيف او در کتابخانه آل خراسان موجود بوده است.
آغاز: اين چند کلمه در بحث فرائض از صافى در شرح کافى به خاطر رسيده و در اين دقت به عنوان شرح الشرح نگاشته.
نسخه هاى خطى: قم، قاينى، شماره ۳۳۴، به خط مؤلف، ۱۱۰۹ق. [الذريعة، ج ۲۴، ص ۲۷۷، ش ۱۴۳۲؛ فهرستگان، ج ۶، ص ۲۱۵]
حسينى مرعشى شوشترى، قاضى نور الله بن شريف الدين (م ۱۰۱۹ ق)
۱۹. التعليقة على روضة الکافى
مرحوم آية الله مرعشى رحمه الله در مقدمه احقاق الحق، ضمن شرح حال قاضى نورالله شوشترى، التعليقة على روضة الکافى را جزو تأليفات وى بر شمرده است. [احقاق الحق، ج ۱، مقدمه آية الله مرعشى، ص ۹۷]
حسينى موسوى کرکى (سيد حسين مجتهد کرکى)، سيد حسين بن حسن (م ۱۰۰۱ ق)
۲۰. شرح روضة الکافى
محقق تهرانى گويد: مؤلف رياض اين کتاب را از جمله تصانيف مؤلف دانسته که وى در اجازه به شاگردش سيد شمس الدين محمد بحرانى از آن ياد کرده است. [الذريعة، ج ۱۳، ص ۲۹۶، ش ۱۰۸۳]
حسينى نايينى (ميرزا رفيعا)، رفيع الدين محمد بن حيدر (۹۹۸ ـ ۱۰۸۲ ق)
۲۱. الحاشية على اصول الکافى (تعليقة على الکافى)
گردآورى: محمد فصيح بن اولياء قزوينى (م ۱۰۹۱ ق)
تحقيق: محمد حسين درايتى
قم: دارالحديث، اول، ۱۴۲۴ ق / ۱۳۸۲ ش، ۱ ج، ۶۷۱ ص، وزيرى.
حاشيه اى دقيق بر اصول الکافى تا کتاب الحجة است که فرازهايى از روايات را با ذکر «قوله» توضيح داده است.
اين کتاب از مصادر علاّمه مجلسى در مرآة العقول بوده و ايشان با عبارت هاى «قال بعض الفضلاء»، «قيل» عبارت هاى ميرزا رفيعا را نقل کرده است. و در آن، نکات ادبى و شرح غريب لغات احاديث و ترجمه بعضى از کلمات به فارسى درج گرديده است. مؤلف از سند احاديث غافل نبوده، بلکه عنايت اجمالى به اسناد داشته و به برخى از روات مجهول يا مشترک و تصحيفات و ... اشاره داشته است. محشى عنايت خاص و دقت فراوانى در ذکر احاديث داشته و در نقل آنچه کلينى آورده، به يک نسخه اکتفا نکرده و ديگر نسخه ها را از نظر گذرانده است.
تحقيق کتاب براساس پنج نسخه انجام شده و آيات و روايات تخريج شده است. در حاشيه نسخه مطالبى از مؤلف ديگرى بوده که در پاورقى آمده است.
متن الکافى براى سهولت در خواندن، در بالاى صفحات درج گرديده و فهارس آيات، احاديث، اعلام، کتابها، اختلاف نسخ و مطالب بدان افزوده شده است.
نسخه هاى خطى: مرعشى، شماره ۶۳۴۲، به خط ملا خليل قزوينى؛ گلپايگانى، شماره ۱۵۵۳، ۱۰۸۱ ق؛ مرعشى، شماره ۳۷۴۸، قرن ۱۱؛ مرکز احياء تراث اسلامى، شماره ۲۷۳۲، قرن ۱۱. [الذريعة، ج ۶، ص ۸۴، ش ۱۰۰۱ و ج ۱۳، ص ۹۶، ش ۳۰۷ و ج ۱۴، ص ۲۷]
حسينى همدانى نجفى، سيد محمد (م ۱۴۱۷ ق)
۲۲. درخشان پرتوى از اصول کافى (فارسى)
قم: مؤلف، اول، ۱۳۶۳ تا ۱۳۶۹ش، ۶ ج، ۲۷۰۰ ص، وزيرى.
شرح فارسى بسيار مفصّلى بر کتاب التوحيد از اصول الکافى است. اين شرح، شامل مباحث اعتقادى درباره توحيد، نبوت، امامت، معاد و مسائل اعتقادى و فلسفى ديگر همچون قضا و قدر، جبر و تفويض، عالم مثال و ... است. مؤلف با ديدگاهى فلسفى و کلامى، به تفصيل، درباره مباحث مذکور بحث نموده و از هر باب، احاديثى را انتخاب نموده و شرح کرده است. در اين شرح، سند روايات مورد بررسى قرار نگرفته است.
حويزى نجفى، سيد شبّر بن محمد بن ثنوان (ق ۱۲)
۲۳. حاشية الکافى
حاشيه مختصرى بر برخى از فرازهاى اول اصول الکافى است. اين نسخه نزد محقق تهرانى بوده و حواشى مجلسى و ديگران نيز در آن مشاهده شده است. [الذريعة، ۶، ص ۱۸۲، ش ۹۹۴]
خاتون آبادى، سيد ابوالقاسم بن محمد اسماعيل حسينى (م۱۲۰۳ق)
۲۴. تعليقات على اصول الکافى
از اين کتاب در مجموعه آثار مؤلف، نام برده شده است. [موسوعة مؤلفى الإمامية، ج ۲، ص ۴۹۷]
خاتون آبادى، سيد محمد صالح بن عبدالواسع (م ۱۱۲۶ ق)
۲۵. تکملة شرح اصول الکافى
علاّمه مجلسى به هنگام وفات، به دامادش ميرمحمد صالح وصيت کرد تا شرح اصول الکافى را به اتمام رساند. وى شرح بقيه اصول الکافى ـ که شامل نصف کتاب الدعاء، نصف کتاب الصلاة، تمام کتاب الزکاة و کتاب العشرة بود ـ به اتمام رساند. [الذريعة، ج ۴، ص ۴۱۵، ش ۱۸۲۴]
۲۶. تکملة مرآت العقول
مرآت العقول شرحى بر اصول الکافى که توسط محمّد تقى مجلسى فراهم آمده است. خاتون آبادى ـ که از نوادگان مرحوم مجلسى است ـ تکمله اى بر آن نگاشته است. [زندگى نامه علاّمه مجلسى، ج ۲، ص ۵۰]
خواجوى، محمد
۲۷. ترجمه شرح اصول الکافى
تهران: مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى، اول، ۱۳۶۶ ش، ۳ ج، وزيرى.
ترجمه شرح اصول الکافى ملا صدراست که قبلاً با تحقيق ايشان چاپ شده بود. در آغاز ترجمه، مقدمه اى در نسب و شخصيت کلينى، تعريف الکافى، معرفى شخصيت شارح الکافى و بيان اوضاع و احوال زمان ملاصدرا و معرفى شرح اصول الکافى ملاصدرا دارد.
دارابى اصهباناتى شيرازى، ملا شاه محمد بن محمد (م ۱۱۳۰ ق)
۲۸. شرح اصول الکافى
شرحى بر اصول الکافى است که به نام شاه سلطان حسين صفوى نگاشته شده است.
آغاز: بسمله، الحمدلله القديم ذاته و الحديث سماته و الشکر للمنعم العليم الذى صفاته عين ذاته.
نسخه هاى خطى: ملک، شماره ۱۹۳۱، ۳۵۳ برگ؛ دانشگاه تهران، شماره ۶۳۳، از آغاز تا باب المستأکل بعلمه، ۱۹۴ برگ. [فهرستگان، ج ۴، ص ۴۳۷]
دستغيب حسنى حسينى شيرازى، ابو زيد محمد صالح بن عضد الدين مسعود (ق۱۱)
۲۹. الکشف الوافى فى حل احاديث الکافى
شرحى بر کتاب الکافى است که يک نسخه از آن شناسايى شده است. اين نسخه شامل جلد دوم (کتاب الزکاة)، جلد چهارم (کتاب الصوم) و جلد پنجم (کتاب الجهاد) است. اين مجلدات به ترتيب، در ۲۱ ذى حجة ۱۴۰۹ق، ۲۳ محرم ۱۰۵۰ق، و ۲۴ رجب ۱۰۵۰ق به رشته تحرير در آمده است.
در بين دو کتاب مطالبى آورده مبنى بر اينکه اين شرح با کمک الهى و الهامات خدايى انجام شده و مؤلف نسبت به صحت کتابش اطمينان داشته و از قرآن نيز تأييد گرفته است.
نسخه هاى خطى: علاّمه طباطبايى شيراز، شماره ۱۱۱۷، به خط مؤلف، ۲۲۷ برگ. [نسخه پژوهى، دفتر يکم، ص ۳۸]
دشتکى، نظام الدين بن احمد
۳۰. حاشية الکافى
ميرزا فضل الله در عين الغزال (ص ۱۱) از آن نقل کرده است. [الذريعة، ج ۶، ص ۱۸۴، ش ۱۰۰۳]
رضوى قمى همدانى، ميرزا محمد باقر بن محمد ابراهيم (م۱۲۱۸ق)
۳۱. شرح اصول الکافى
محقق تهرانى گويد: صاحب روضات الجنات (ص ۳۳۲ از چاپ اول) در ذيل ترجمه عموى مؤلف، سيد صدرالدين قمى (شارح الوافية التونية) به نقل از رجال ميرزا محمد اخبارى نيشابورى از اين کتاب ياد کرده است. [الذريعة، ج ۱۳، ص ۹۶، ش ۳۰۵]
رفيعى قزوينى، سيد ابوالحسن (۱۳۱۵ ـ ۱۳۹۶ ق)
۳۲. حاشية شرح اصول الکافى ملا صدرا شيرازى
حاشيه اى مخطوط به شرح اصول الکافى ملاصدراست که ظاهراً به چاپ نرسيده است. [موسوعة مؤلفى الإمامية، ج ۲، ص ۱۸]
زنورى
۳۳. شرح خطبة الکافى
شرحى بر خطبه الکافى کلينى است.
نسخه هاى خطى: دانشگاه برنستون، ۱۰۶ ۶۴۶](۴۵۷)] ـ (۶۳ و) ـ قرن ۱۳.
[الفهرس الشامل، الحديث النبوى الشريف و علومه، ج ۲، ص ۱۰۰۱]
سبزوارى، محمدجعفر بن محمود (م بعد از ۱۰۴۵ ق)
۳۴. حاشية اصول الکافى
حواشى مؤلف بر نسخه اى از اصول الکافى با رمز «جع» است که آن نسخه در سال ۱۱۹۱ ق، در مدرسه حله کتابت شده و توسط نويسنده حواشى در ربيع الثانى ۱۰۴۵ ق، تصحيح و مقابله شده است. نويسنده از شاگردان شيخ بهايى بوده است.
نسخه هاى خطى: آستان قدس، شماره ۱۱۲۹۴.
سجاسى زنجانى، حسين (م بعد از ۱۳۲۰ ق)
۳۵. شرح اصول الکافى
محقق تهرانى مى نويسد: علاّمه شيخ محمد على اوردبادى گفته است که نسخه اى از اين شرح را ديدم و مؤلف آن بر شرح ملاصدرا بسيار اعتماد کرده است. نيز در الحديقة المبهجة از آن ياد کرده است. [الذريعة، ج ۱۳، ص ۹۶، ش ۳۰۶؛ الکلينى والکافى؛ ص ۴۴۴]
شبيرى زنجانى، سيد موسى
۳۶. حاشية الکافى
مؤلف بر حاشيه نسخه اى از الکافى تحقيق شده به وسيله على اکبر غفارى نظريات خويش را در مورد اسناد روايات الکافى، اختلاف نسخه هاى آن و مصادر ديگر احاديث الکافى درج کرده است. اصل نسخه نزد محشى و تصوير آن در مرکز تحقيقات دارالحديث قم موجود است.
شريف، محمد قاسم بن محمد رضا (م ۱۱۲۷ ق)
۳۷. توضيح الکافى (فارسى)
ترجمه و شرح روايات کتاب الايمان و الکفر کتاب الکافى است که به دستور سلطان حسين صفوى نگارش يافته و بيشتر جنبه اعتقادى ـ فلسفى دارد. شارح ابتدا روايت را آورده و به فارسى ترجمه کرده و سپس به طور مفصل آن را شرح نموده است.
جزء اول کتاب در جمادى الاول ۱۱۱۸ق، به پايان رسيده است.
آغاز: محدثان نعم متواليه وذاکران منن متعاليه را زبان طاقت کجا قدرت اداء شکر منعم ذوالجلال و محسن بى مثال باشد.
نسخه هاى خطى: مرعشى، شماره ۵۲۹، به خط مؤلف، جمادى الاول ۱۱۱۸ ق، ۷۷ برگ؛ ملى فارس، شماره ۲۲۸، ۱۵۹ برگ. [الکلينى والکافى، ص ۴۴۸؛ مرعشى، ج ۲، ص ۱۳۶، ش ۵۲۹]
شعرانى، ابوالحسن (۱۲۸۱ ـ ۱۳۵۲ ش)
۳۸. تعليقات على شرح اصول الکافى لملاصالح المازندرانى
بيروت: دار احياء التراث العربى، ۱۴۲۱ ق / ۲۰۰۰ م، (ضمن شرح ملا صالح)، ۱۲ ج، وزيرى.
مرحوم شعرانى (ره) بر شرح اصول الکافى ملا صالح مازندرانى تعليقه هايى با عنوان «قوله ـ قوله» زده و به توضيح و شرح فرازهاى مورد نظر پرداخته است. مرحوم على اکبر غفارى آنها را در پاورقى شرح ملا صالح آورده و با رمز (ش) از پاورقى هاى خويش متمايز ساخته است. [موسوعة مؤلفى الإمامية، ج ۲، ص ۱۱۲]
شوشترى [/تسترى]، ملا عبدالله (م ۱۰۲۱ ق)
۳۹. شرح الکافى
از اين که ملا صالح مازندرانى و علاّمه مجلسى، گاهى براى شرح برخى احاديث الکافى از ملا عبدالله تسترى نقل مى کنند، بر مى آيد که اين بزرگوار هم حاشيه يا شرحى بر الکافى داشته است؛ اما در فهارس و تراجم، نامى از اين کتاب به ميان نيامده است. [علوم حديث، ش ۱۳، ص ۱۸ (ده نکته درباره شرح اصول الکافى ملاصدرا، رضا استادى)]
شيرازى، احمد شريف بن کمال الدين (ق ۱۲)
۴۰. شرح التوحيد من کتاب الکافى
شرح کتاب التوحيد اصول الکافى است که در عصر و به نام شاه سلطان حسين صفوى نوشته شده است.
آغاز: الحمدلله الذى جل عن مطارح اضواء الفکر جلاله.
نسخه هاى خطى: مرعشى، شماره ۲۳۴۷. به خط مؤلف؛ مؤسسه لغت نامه دهخدا، شماره ۱۷۹، ۱۱۲۲ق. [الذريعة، ج ۱۳، ص ۱۵۴]
شيروانى، عبدالعزيز بن احمد بن مقدس (ق ۱۳)
۴۱. حاشية شرح الملاصدرا على اصول الکافى
حاشيه اى بر شرح اصول کافى ملاصدرا (بخش عقل و علم) است. محشى در اين کتاب، علاوه بر عيب و ايراد و اشکال و تشنيعات فراوانى که بر ملاصدرا وارد کرده، او را سخت مورد طعن و انتقاد قرار داده است. اين کتاب در سه جلد تنظيم شده و در روز چهارشنبه ۷ ذيحجه ۱۲۹۲ ق، تأليف آن به پايان رسيده است.
آغاز: بسمله و الحمدلله رب العالمين ... اما بعد فاعلم انى بعد الفراغ عن تصنيف رسالة العلمية ...
نسخه هاى خطى: آستان قدس، شماره ۷۱۳۹، جلد اول، به خط مؤلف، ۲۰۸ برگ؛ آستان قدس، شماره ۱۲۳۵۵، جلد دوم، به خط مؤلف، ۲۰۹ برگ؛ آستان قدس، شماره ۱۲۳۵۶، جلد سوم، به خط مؤلف، ۲۰۶ برگ. [رضوى، ج ۱۴، ص ۲۲۴ و ۲۲۵؛ فهرستگان، ج ۳، ص ۴۲۰]
شيروانى مجلسى، حيدر على بن ميرزا محمد بن حسن (ق ۱۲)
۴۲. الحاشية على الکافى
سيد حسن صدر در تکملة الامل الآمل گويد: آن را ديده ام، کتاب مبسوطى است. بخشى از اين حاشيه ـ که مربوط اوايل فروع الکافى است ـ در کتابخانه حاج سيد على ايروانى در تبريز، ضمن مجموعه اى از رسائل ملا حيدر موجود بوده است. [الذريعة، ج ۶، ص ۱۸۲، ش ۹۹۳]
طالقانى، شيخ مرتضى (م ۱۳۶۳ ق)
۴۳. حاشية الکافى
از اين حاشيه اطلاعى در دست نيست، جز اينکه در کتاب المسلسلات از آن ياد شده است. [المسلسلات في الاجازات، ج ۲، ص ۳۰۰]
طسوجى، عبدالنبى بن محمد (م ۱۲۰۳ ق)
۴۴. الحاشية على الکافى
در فهرست آثار مؤلف از اين کتاب ياد شده است. [موسوعة طبقات الفقهاء، ج ۱۳، ص ۳۷۵]
طوسى، نصيرالدين محمد بن محمد بن حسن (م ۶۷۳ ق)
۴۵. شرح الکافى
در ميان آثار طوسى، نامى هم از شرح الکافى وى برده شده، ولى نشانى از آن در دست نيست. [الکلينى والکافى، ص ۴۴۳؛ اعيان الشيعة، ج ۱، ص ۶۱]
عاملى، زين الدين ابوالحسن على بن حسن
۴۶. حاشية الکافى
محقق تهرانى گويد: در برخى از فهارس نقل شده است که اين حاشيه بر کتاب التوحيد از اصول الکافى است. [الذريعة، ج ۶، ص ۱۸۲، ش ۹۹۶]
عاملى (شيخ على صغير)، على بن زين الدين بن محمد بن حسن
۴۷. الحاشية على اصول الکافى
حاشيه اى با عناوين «قوله ـ قوله» است. نويسنده، برادرزاده شيخ على کبير است. تاريخ تأليف اين کتاب ۱۰۸۵ ق، است و نسخه اى از آن، تحرير ۱۰۸۸ق، دارد. اين حاشيه بر کتاب التوحيد الکافي نگاشته شده است. اين حاشيه در ادامه الدرّ المنظوم و در مرکز تحقيقات دارالحديث، با تحقيق آقاى محمد حسين درايتى چاپ شده است.
آغاز: قوله عليه السلام: أرأيت إن کان القول قولکم ... الحاصل أنّه عليه السلام قال لهذا الرجل.
نسخه خطى: خوانسارى، شماره ۱/۹۳۶، به خط مؤلف. [الذريعة، ج ۶، ص ۱۸۳، ش ۹۹۷]
عاملى (شيخ على کبير)، على بن محمد بن حسن بن زين الدين (م ۱۱۰۳ يا ۱۱۰۴ ق)
۴۸. الدرّ المنظوم من کلام المعصوم
تحقيق: محمد حسين درايتى
قم: دارالحديث، ۱۴۱۶ق.
شرح کتاب اصول الکافى به صورت «قوله ـ قوله» است که شرح خطبه و کتاب العقل و کتاب العلم آن به اتمام رسيده است. نويسنده در سال ۱۰۶۱ ق، از نگارش آن فراغت يافته است. با اين که در پايان جلد اول به جلد دوم در حاشيه کتاب التوحيد حواله مى دهد، ليکن ظاهراّ نوشته نشده است.
آغاز: اصح الاخبار سندا و اعلاها و احسن لآثار متنا و أغلاها واوثق الاحاديث معنا و اقواها حمد من تواترات اصول نعمه و فروعها.
نسخه هاى خطى: دانشگاه تهران (مشکوة)، شماره ۹۴۶؛ مرعشى، شماره ۱۶۴۷، ۱۱۸ برگ؛ مرعشى، شماره ۳۵۴، ۱۰۹۵ ق، ۱۱۱ برگ؛ مسجد اعظم، شماره ۵۶۴، ۱۰۶۱ ق، ۱۴۰ برگ. [الذريعة، ج ۸، ص ۷۹ و ج ۱۳، ص ۹۸؛ الشيخ الکلينى البغدادى و کتابه الکافى، ص ۱۶۲ و ۴۴۵]
عاملى (شيخ بهايى)، بهاء الدين محمد بن حسين (۹۵۳ ـ ۱۰۳۰ق)
۴۹. حاشية الکافى
در مقدمه زبدة الاصول، مصحح کتاب، ضمن بيان تأليفات شيخ بهايى، از حاشية الکافى وى ياد مى کند. [زبدة الاصول، مقدمه]
عاملى، محمد بن حسن بن زين الدين (م ۱۰۳۰ ق)
۵۰. حاشية على اصول الکافى
شيخ على بن شيخ محمد در کتاب الدرّ المنثور مى نويسد:
از تأليفات پدرم، کتابى مشتمل بر مسائل و بعضى از احاديث الکافى است که من آن را در کتاب الدر المنظوم نقل نموده ام و در آن فوايد متفرقى وجود دارد. [الذريعة، ج ۶، ص ۱۸۳، ش ۱۰۰۰؛ کشف الحجب و الاستار، ص ۱۸۴]
عاملى فتونى، ابوالحسن بن محمد طاهر شريف (م ۱۱۳۸ ق)
۵۱. حاشية الکافى
آقا بزرگ تهرانى گويد: آن را بر حاشيه نسخه اى از کتاب الصلاة الکافى ديده ام. [الذريعة، ج ۶، ص ۱۸۰، ش ۹۸۵؛ موسوعة مؤلفى الإمامية، ج ۲، ص ۱۱۹]
عريضى امامى اصفهانى، على بن محمد (ق۱۱)
۵۲. جنة الخلد (فارسى)
نويسنده در مقدمه جنة السلام خود عنوان نموده که کتابى به نام جنة الخلد در موضوع شرح الکافى نوشته است؛ اما نسخه اى از آن يافت نشده است. [فهرستگان، ش ۷۸۲۷]
علوى عاملى، احمد بن زين العابدين (ق ۱۱)
۵۳. حاشية اصول الکافى
تحقيق: سيد صادق اشکورى
قم: دارالحديث، اول ۱۴۲۷ ق / ۱۳۸۵ ش، ۴۷۶ص، وزيرى.
حاشيه مختصرى بر اصول الکافى با عناوين «قال ـ اقول» است. نويسنده در اين حاشيه بيشتر به جنبه هاى ادبى و فلسفى مى پردازد و به موضوعات ديگر، کمتر نظر دارد. توضيحات محشى بسيار مختصر بوده و فقط مواضعى را که مهم بوده، حاشيه زده است، لذا از تکرار مکررات پرهيز نموده و بخش عمده اى از اصول الکافى را دربر دارد.
اين کتاب به همت مرکز تحقيقات دارالحديث به چاپ رسيده و در چاپ محققانه آن، فهارس متعددى براى کتاب تهيه شده است.
آغاز: الحمد لله الذى انطق لسان العقل بحسن ثنائه و تمجيله.
نسخه هاى خطى: مرعشى، شماره۲۸۴۹، محرم ۱۰۷۰ ق، ۲۲۸ برگ. [الذريعة، ج ۶، ص ۱۸۱، ش ۹۸۸؛ موسوعة مؤلفى الإمامية، ج ۳، ص ۵۶۷؛ التراث العربى، ج ۲، ص ۳۳۶]
غفارى، على اکبر (م ۱۳۸۳ ش)
۵۴. تعليقات على الکافى
تهران: اسلامية، اول، ۱۳۸۸ ق، وزيرى.
وى اصول، فروع و روضة الکافى را مقابله و تصحيح نموده و تعليقات سودمندى ـ که از شروح مختلف برگرفته ـ بر آن افزوده است. و گاهى به بيان معناى واژگان پرداخته و گاهى معناى عبارتى را توضيح داده است.
فندرسکى، سيد ابوطالب بن ميرزا بيک
۵۵. حاشية على اصول الکافى
حاشيه جليلى است بر اصول الکافى که سيد ابوطالب، نوه مير ابوالقاسم فندرسکى نوشته است. [الذريعة، ج ۶، ص ۱۸۱، ش ۹۸۶؛ موسوعة مؤلفى الإمامية، ج ۲، ص ۲۰۹]
فيض کاشانى، محسن بن مرتضى (م ۱۰۹۱ ق)
۵۶. بيانات الوافى لاحاديث اصول الکافى
اين شرح از ملا محسن فيض کاشانى است، لکن تدوين ايشان نيست، بلکه مجموعه اى از بيانات وى در خصوص احاديث اصول الکافى است که در کتاب الوافى آمده است. يکى از عالمان شيعه آنها را از کتاب الوافى استخراج نموده و بر اساس ابواب اصول الکافى مرتب کرده است؛ چنان که به صورتى شرحى مستقل بر آن کتاب درآمده است.
جامع اين کتاب از ذکر نام خويش احتراز جسته است. [الذريعة، ج ۳، ص ۱۸۴، ش ۶۵۶ و ج ۱۲، ص ۹۹]
قارياغدى، محمد حسين (م بعد از ۱۰۹۸ ق)
۵۷. البضاعة المزجاة
اين کتاب، مشتمل بر شرح مبسوطى بر کتاب روضة الکافى محمد بن يعقوب کلينى است که احاديث را با عنوان «متن» و توضيحات خود درباره سند و متن را به عنوان «شرح» آورده است.
مؤلف در آغاز، فهرست موضوعى مطالب روضة الکافى را در سى باب ذکر نموده است. تأليف جلد اول شرح در ۱۴ محرم ۱۰۹۸ ق، به پايان رسيده است.
محقق تهرانى (مصفى المقال، ص ۱۵۰) گفته است که اين شرح، مشتمل بر مباحثى در فوايد رجالى است.
ايشان (الذريعة ج ۱۳، ص ۲۹۶، ذيل ش ۱۰۸۳) اين کتاب را با عنوان شرح روضة الکافى و نيز با عنوان رجال الشيخ محمد حسين بن قارياغدى (همان، ج ۱۰، ص ۱۱۳) فهرست نموده است.
آغاز: الحمد لله الناشر في الخلق و الباسط فيهم بالجود يده.
نسخه هاى خطى: کتابخانه سيد محمد على قاضى طباطبايى، ۱۱۰۰ق؛ مرعشى، شماره۷۶۹۲۰، جلد اول، تصحيح شده و حواشى دارد، ۲۵۵ برگ. [الذريعة، ج ۳، ص ۱۲۷ و ج ۶، ص ۱۸۲ و ج ۱۰، ص ۱۱۳ و ج ۱۳، ص ۲۹۶؛ مصفى المقال، ص ۱۵۰؛ التراث العربى، ج ۱، ص ۴۰۱؛ فهرستگان، ج ۲، ص ۴۵۹]
قزوينى، امير محمد معصوم بن امير فصيح (م ۱۰۹۱ ق)
۵۸. شرح اصول الکافى
نسخه اى از اين کتاب ـ که تقريظ ميرزا رفيع الدين نايينى را داشته ـ در قزوين نزد نواده مؤلف (حاج سيد جوادى ها) بوده است. مصلح الدين مهدوى در زندگى نامه علاّمه مجلسى (ج ۲، ص ۹۹) يکى از تأليفات وى را حواشى بر تعليقات ميرزا رفيعا دانسته است. [الذريعة، ج ۱۳، ص ۱۰۰، ش ۳۱۵؛ کلينى والکافى، ص ۴۴۵]
قزوينى، محمد باقر بن غازى (زنده در سال ۱۱۰۳ ق)
۵۹. حاشية الصافى
نويسنده ـ که برادر ملا خليل قزوينى است ـ حاشيه اى بر کتاب برادر خويش نوشته است. سيد صدرالدين محمد بن محمد صادق حسينى قزوينى در نقد خويش بر کتاب ملا خليل از آن نقل کرده است. [الذريعة، ج ۶، ص ۱۴۵، ش ۷۸۷]
قزوينى، محمد مهدى بن على اصغر (م ۱۱۲۹ ق)
۶۰. حاشية الشافى
مؤلف از شاگردان ملا خليل قزوينى بوده و برباب توحيد از الشافى في شرح الکافى استادش حاشيه اى نگاشته است. [الذريعة، ج ۶، ص ۱۰۵، ش ۵۶۷]
۶۱. شرح الکافى
شرحى است بر الکافى که در ۱۰۶۴ق، تأليف شده است. شارح از شاگردان ملا خليل قزوينى بوده و حاشيه اى نيز بر شرح کتاب التوحيد از الشافى استادش دارد.
آغاز: الحمد لله جامع الشتات مؤلف المتفرقات ... و بعد فيقول ... ابن على اصغر محمد المدعو بمهدى القزوينى.
نسخه هاى خطى: ملک، شماره ۱۹۴۶، ۱۰۸۴ ق، ۵۸۲ برگ. [تراجم الرجال، ج ۳، ص ۳۹۷]
قزوينى، ملا خليل بن غازى (م ۱۰۸۹ ق)
۶۲. رساله نجفيه
اين رساله در پاسخ به سؤالات عده اى از علماى نجف نگاشته شده است. آنان پس از مطالعه شرح الکافى ملا خليل درباره برخى از مطالب طرح شده در آن سؤالاتى را تنظيم کرده و براى وى فرستاده اند. او در پاسخ به سؤالات آنان، اين رساله را با عناوين «کلام سائل ـ کلام مجيب» سامان داده است.
اين رساله در فصلنامه علوم حديث، ش ۱۹، ص ۱۴۴ ـ ۱۶۲ به چاپ رسيده است.
آغاز: الحمدلله رب العالمين، و بعد اين رساله نجفيه مشتمل است بر مکتوبى متضمن به سؤالات.
نسخه هاى خطى: گلپايگانى، شماره ۳۳ ـ ۳۵، ۱۱۰۲ ق؛ دانشکده ادبيات دانشگاه تهران (امام جمعه)، شماره ۲۱۶۰؛ مرکز احياى ميراث اسلامى، شماره ۱۱۹۱، ق ۱۲. [علوم حديث، شماره ۱۹، ص ۱۴۶]
۶۳. رموز التفاسير الواردة عن الائمة الصادقين عليهم السلام الواقعة في الکافى والروضة
محقق تهرانى نسخه اى از اين کتاب را در مشهد نزد شيخ عباس قمى، قبل از وفاتش، ديده است.
آغاز: احببت ان اصنف رسالة رموز تفاسير الائمة عليهم السلام لتعيين موضع ما تعلق بکل آية منه. [الذريعة، ج ۱۱، ص ۲۵۱، ش ۱۵۳۸؛ الکلينى والکافى، ص ۴۵۴؛ روضات الجنات، ص ۲۶۷]
۶۴. الشافى في شرح الکافى
شرح مزجى عربى بسيار مفصلى بر کتاب الکافى است. بنا به گفته محقق تهرانى (الذريعة، ج۱۳، ص ۶) اين شرح به نام خليفه سلطان حسينى مرعشى تأليف شده و در مکه به سال ۱۰۵۷ ق، بدان شروع کرده و تا آخر ابواب طهارت تأليف شده و موفق به اتمام کتاب نشده است.
آغاز: الحمدلله على ما وفقّنا للتمسّک بالثقلين ولم يجعلنا من الذين نسوا عترة نبيهم في افکارهم في الفروع و احد الاصولين.
نسخه هاى خطى: حدود پنجاه نسخه از جلدهاى مختلف کتاب در کتابخانه هاى مختلف ايران شناخته شده که در فهرستگان نسخه هاى خطى حديث و علوم حديث مسطور است. [الذريعة، ج ۱۳، ص ۵ و ج ۱۴، ص ۲۷؛ التراث العربى، ج ۳، ص ۲۲۳؛ الکلينى والکافى، ص ۱۶۲؛ فهرستگان، ج ۴، ص ۱۶۳]
۶۵. صافى [در شرح کافى] (فارسى)
تصحيح: مولوى سيد تصدق حسن صاحب رضوى
لکنهو: سنگى، ج ۱ (کتاب العقل)، ۱۹۰۶م، ۱۵۴ص، رحلى.
لکنهو: سنگى، ج ۲ (کتاب التوحيد)، ۲۸۰ص، رحلى.
لکنهو: سنگى، ج ۳ (کتاب الحجة)، ۳۷۲ص، رحلى.
لکنهو: سنگى، ج۴ (کتاب الايمان والکفر)، ۳۵۸ص، رحلى.
لکنهو: سنگى، حصه ج ۴ (بقيه کتاب الايمان والکفر)، ۱۳۲۳ق، ۳۶۴ص، رحلى.
لکنهو: سنگى، ج ۵ (کتاب الدعاء)، ۱۳۲۳ق / ۱۹۰۵/م، ۲۶۴ص، رحلى.
لکنهو: سنگى، ج ۶ (کتاب فضل القرآن)، ۷۶ص، رحلى.
لکنهو: سنگى، ج ۷ (کتاب العشرة)، ۶۸ص، رحلى.
شرح فارسى مفصّلى در دوازده جلد (۳۴ جزء) است، که پس از نوشتن مقدارى از شرح عربى موسوم به الشافى، طى بيست سال بدان پرداخته و کتاب را به شاه عباس دوم صفوى تقديم کرده است. شارح، متن روايت ها را به عربى به عنوان اصل آورده و سپس به فارسى شرح مى نمايد و در ضمن شرح به خصوصيات لغوى الفاظ و ضبط و اعراب آنها نيز مى پردازد. تأليف اين شرح در سال ۱۰۶۴ق، در محله ديلمه قزوين شروع شده و در سال ۱۰۸۴ ق، به پايان رسيده است.
آغاز: فتح گنجينه شاهى شرح کافى احاديث رازداران الهى گشاد.
نسخه هاى خطى: ۳۲۹ نسخه از جلدهاى مختلف کتاب در فهارس نسخ خطى فهرست شده است. [الذريعة، ج ۱۴، ص ۲۷ و ج ۱۵، ص ۴؛ رضوى، ج ۱۴، ص ۳۱۹ ـ ۳۳۵، ش ۵۹۷ ـ ۶۳۲؛ مشار فارسى، ج ۳، ص۳۳۶۹؛ الکلينى والکافى، ص ۱۶۲ و ۱۷۲؛ فهرستگان، ج ۴، ص ۴۸۱]
قطيفى بحرانى خطى، محمد بن عبدالجبار (م ۱۲۴۱ ق)
۶۶. هدى العقول في شرح احاديث الاصول
شرح مفصلى بر بخش اصول از کتاب الکافى با عناوين «قوله ـ قوله» است.
شارح در کتاب خود بر آراى فلاسفه و عرفا خصوصا ملا صدرا و فيض کاشانى ايراد مى کند.
محقق تهرانى از مؤلف انوار البدرين نقل مى کند: اين کتاب، بزرگترين شرح الکافى است که در چهارده مجلد تدوين شده است. ده مجلد آن پاکنويس و بقيه آن به حالت اوليه باقى مانده است. برخى از مجلدات آن را ديدهام که پر از تحقيق و تدقيق است.
اين کتاب از سوى دار المصطفى قم تحقيق شده و در ده جلد چاپ شده است.
نسخه هاى خطى: سپه سالار، شماره ۱۷۰۰؛ آستان قدس، شماره ۱۳۱۴۷، ۱۲۴۴ ق، ۲۳۲ برگ؛ مجلس، شماره ۶۷۳، ۱۲۱ برگ؛ مرعشى، شماره ۱۸۰۸، ۱۲۴۲ ق، ۲۱۸ برگ؛ مرعشى، شماره ۲۹۰۸، ۱۲۷۹ ق، ۱۷۸ برگ؛
مرعشى، شماره ۳۴۹۲، ۱۹۲ برگ. [الذريعة، ج ۱۳، ص ۱۰۰، ش ۳۱۴]
قوامى شيرازى (ملا صدرا)، محمد بن ابراهيم بن يحيى (م۱۰۵۰ق)
۶۷. شرح اصول الکافى
تصحيح: محمد خواجوى
تهران: مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى، اول، ۱۳۶۷ و ۱۳۷۰ ش، ۳ ج، وزيرى.
شرح مفصل فلسفى و حکمى بر اصول الکافى است و کتاب العقل و الجهل، کتاب التوحيد، کتاب فضل العلم و تا باب يازدهم کتاب الحجة را دربرمى گيرد. در مجموع، شامل شرح ۵۰۳ حديث است و در سال ۱۰۴۴ ق، در شيراز از تأليف آن فراغت يافته است. مجلد سوم اين شرح با تعليقاتى از ملا على نورى همراه است. پيش از چاپ ديگر شده چندين بار به صورت سنگى در قطع رحلى به چاپ رسيده است.
نسخه هاى خطى: از اين کتاب ۸۴ نسخه فهرست شده است؛ از جمله: آستان قدس، شماره ۵۴۹؛ مرعشى، شماره ۱۲۱۸۹. [الذريعة، ج ۱۳، ص ۹۹، ش ۳۱۳؛ الکلينى والکافى، ص ۱۶۱؛ مشار عربى، ص ۵۴۱؛ التراث العربى، ج ۳، ص۳۸۱؛ فهرستگان، ج ۴، ص ۱۹۵]
کاظمى (ابن الوندى)، شيخ ابراهيم بن قاسم (ق ۱۰)
۶۸. حاشية الکافى
حاشيه اى بر اصول الکافى و فروع الکافى است. محقق تهرانى گويد: آن را به خط مؤلف در حواشى نسخه اى از الکافى ديدم که در ۹۹۴ ق، نوشته شده بود. [الذريعة، ج ۶، ص ۱۸۰، ش ۹۸۴ و ج ۵، ص ۳۹]
کاظمى (ابن الوندى)، قاسم بن محمد بن جواد
۶۹. حاشية الکافى
حواشى اين نويسنده در کنار حواشى فرزندش ابراهيم بر نسخه اى از الکافى موجود در کتابخانه سيد مهدى آل حيدر کاظمى است. [الذريعة، ج ۶، ص ۱۸۳، ش ۹۹۹]
کاظمى (ابن الوندى)، محمد بن قاسم
۷۰. حاشية الکافى
حواشى اين نويسنده نيز در کنار حواشى پدر و برادرش بر همان نسخه است. [الذريعة، ج ۶، ص ۱۸۴، ش ۱۰۰۲]
گلپايگانى، ملا محمد تقى (م ۱۲۹۸ ق)
۷۱. شرح اصول الکافى
[موسوعة طبقات الفقهاء، ج ۱۳، ص ۵۵۳]
گنابادى، سلطان على شاه (م۱۳۲۷ ق)
۷۲. مجمع السعادات (شرح اصول کافى)
شرح فارسى احاديث مشکل اصول الکافى است که در ايران به چاپ رسيده است.
نسخه هاى خطى: مجلس سنا، شماره ۱۴۸۸، ق ۱۴، ۱۰۳ برگ. [الذريعة، ج ۲۰، ص ۳۱]
گيلانى (ملا رفيعا)، رفيع الدين محمد بن مؤمن (ق ۱۱)
۷۳. الذريعة الى حافظ الشريعة
مؤلف ـ که يکى از شاگردان شيخ بهايى است ـ در مقدمه کتاب خود، چند وجه اهميت کتاب را اين گونه بر مى شمارد:
۱. تصحيح متون اخبار با رجوع به کتب قدما؛
۲. رفع اجمال و اشکالات بسيارى از اخبار با استفاده از احاديث ديگر (شرح الحديث بالحديث)؛
۳. مشتمل بودن بر چکيده فوايد شارحان ديگر و آنچه در کتب متفرقه علماى بزرگ در تأييد حديث يا رد آن آمده است؛
۴. بيان واژه هاى مشکل با استفاده از کتب مصادر لغت؛
۵. اشتمال اين شرح بر معانى دقيق و لطيف با استفاده از اصول عقلى و مباحث فلسفى دقيق.
اين شرح مشتمل بر بسيارى از اشعار عربى و فارسى مؤلف و ديگر شعراست که به مناسبت مطالب، آنها را متذکر شده است.
شيخ آقا بزرگ تهرانى در نسخه اى که مشاهده نموده، فقط مقدارى از حواشى محشى به خط وى از آغاز الکافى تا پايان کتاب المعيشة بوده است.در نسخههايى که محقق مذکور موفق به ديدن آنها نشده، بقيه حواشى مؤلف موجود است. اين حواشى تا پايان اصول الکافى است و مؤلف حواشى خود را بر کتاب فروع و روضه در حامش نسخه اى از الکافى نوشته که تصوير آن نيز در مرکز تحقيقات دارالحديث موجود و در دست تحقيق است.
آغاز: الحمدلله الحفى الکافى العالم بالجلى والخافى والصلاة على النبى الصفى الصافى والولى الوصى الوافى
نسخه هاى خطى: مرکز احياء ميراث اسلامى، شماره ۱۵۸۰، از آغاز الکافى تا پايان کتاب المعيشة با حاشيه مؤلف، ق ۱۱؛ مرکز احياء ميراث اسلامى، شماره ۲۰۴، اصول الکافى، ق ۱۱؛ مرکز احياء ميراث اسلامى، شماره ۴۰۳۲. [الذريعة، ج ۱۳، ص ۹۶ و ج ۱۴، ص ۲۸، ش ۱۵۸۸]گيلانى، ملانظر على بن محسن (م ۱۲۱۷ ق)
۷۴. شرح اصول الکافى (شرح کتاب التوحيد)
شرح متوسط و متينى بر کتاب التوحيد از اصول الکافى است که گاهى متعرّض مباحث رجالى هم مى شود. مؤلف در اين شرح از مبانى کلامى و فلسفى بهره برده و از ملاصدرا به عنوان صدر الحکماء نقل قول مى کند.
آغاز: فنقول: قال المصنف ـ طاب ثراه ـ کتاب التوحيد، اعلم أنک ستعلم أن للتوحيد معان متعددة.
نسخه هاى خطى: مرعشى، شماره ۱۱۱۴۴، ۱۲۰۶ ق، ۱۸۷ برگ. [مرعشى، ج ۲۸، ص ۲۰۹]
لکهنوى (شمس العلماء)، سيد ناصر حسين بن ابى ظفر مهدى (م ۱۳۶۱ ق)
۷۵. حاشية اصول الکافى
مؤلف، فرزند مير حامد حسين صاحب عبقات الانوار است و بر من لايحضره الفقيه نيز حاشيه دارد. [المسلسلات في الاجازات، مرعشى، ج۲، ص ۱۱۲]
مازندرانى، محمد هادى بن محمد صالح (م ۱۱۲۰ ق)
۷۶. شرح فروع الکافى
شرحى بر الکافى است که ملا هادى در تکميل شرح پدرش بر الکافى نگاشته و ظاهرا در بين سالهاى ۱۰۹۰ تا ۱۱۰۶ ق، تأليف شده و به گفته علاّمه تهرانى تنها شرح بر فروع الکافى است و شامل شرح کتاب الزکاة، الحج و الصوم.
اين کتاب از سوى مرکز تحقيقات دارالحديث به دست تحقيق سپرده شده است.
آغاز: بسمله کتاب الطهارة، الکتاب فعال من الکتب و هو الجمع.
نسخه هاى خطى: هفت نسخه خطى از اين شرح شناخته شده است؛ دانشگاه تهران، شماره ۵۲۳۰، کتاب الحج، ۱۱۰۶ق، ۱۲۴ برگ؛ دانشگاه تهران، شماره ۱۸۴۰، کتاب الطهارة، ۱۱۱۴ ق، ۲۰۰ برگ؛ مسجد گوهرشاد، شماره ۹۴۲، ۱۱۳۱ ق، ۲۹۱ برگ؛ فاضل خوانسارى، شماره ۱۶۵، زکات و صوم و حج، ۱۱۳۴ ق، ۲۶۴ برگ؛ ملک، شماره ۱۳۵۲، کتاب الطهارة تا نيمه صلاة مسافر، ق ۱۲، ۲۴۵ برگ. [الذريعة، ج ۱۳، ص ۳۸۰]
مازندرانى، ملا محمد صالح بن احمد (م ۱۰۸۶ ق)
۷۷. شرح الکافى
تحقيق و تعليق: ميرزا ابوالحسن شعرانى
بيروت: دار احياء التراث العربى، ۱۴۲۱ ق / ۲۰۰۰م، ۱۲ ج، وزيرى.
شرحى مزجى و مبسوط است و آن را از بهترين و سودمندترينِ شروح الکافى بر شمردهاند. شارح در اين شرح، ايرادهاى زيادى بر ملاصدرا وارد مى کند. شرح چاپ شده شامل تمامى اصول و روضه است؛ اما معلوم نيست چرا که شيخ آقا بزرگ تهرانى گفته است در اين کتاب، کتاب هاى العقل و الجهل، التوحيد، الحجة، الايمان و الکفر و الدعا از اصول الکافى و الزکاة و الصوم از فروع الکافى و تمامى روضة الکافى شرح شده است.
نسخه هاى خطى: ۱۸۷ نسخه از اين کتاب در بخش فهرستگان نسخه هاى خطى حديث و علوم حديث شيعه فهرست شده است. [الذريعة، ج ۱۳، ص ۹۷ و ۲۹۷، ش ۱۰۸۴ و ج ۱۴، ص ۲۷؛ التراث العربى، ج ۳، ص ۳۸۱؛ الکلينى والکافى، ص ۱۶۱؛ معجم مؤلفى الشيعة، ج ۱، ص ۳۸۱]
مجذوب تبريزى، محمد (م بعد از ۱۰۸۴ق)
۷۸. الهدايا لشيعة ائمة الهدى (شرح الکافى)
شرح مفصّلى است بر الکافى ثقة الاسلام کلينى، با عنوان هاى «هدية»، شامل دوازده مقدمه و سى جزو و خاتمه. شارح در مقدمات دوازده گانه مباحثى از علوم حديث، خصوصا علم رجال را مطرح کرده و در مقدمه دوازدهم خطبه الکافى را شرح نموده است. مباحث مقدمه ها از اين قرار است: ۱. از «عدّة من أصحابنا» در الکافى؛ ۲. اصطلاح جديد بعض المعاصرين در اسامى رجال؛ ۳. معنى قولهم: قد أجمعت العصابة على تصحيح ما يصحّ عنه؛ ۴. المعروفون بالالقاب والکنى؛ ۵. من الذين ضبطت روايتهم بالعدد ...؛ ۶. الصحيح عند القدماء والمتأخّرين؛ ۷. معنى الوجوب والسنّة والأمر بالشىء والکراهة والنهي عن الشيء في کلام المعصومين عليهم السلام؛ ۸. أسماء وألقاب وکنى المعصومين عليهم السلام؛ ۹. امام زمان(عج)؛ ۱۰. ذمّ القدرية، مؤلف در اين مقدمه، قدريه در روايات را بر صوفيه تطبيق مى دهد!؛ ۱۱. في فهرس أجزاء الهدايا؛ ۱۲. في بيان خطبة الکافي، شامل دوازده «هديه».
شارح در جاى هاى مختلف به صوفيه و فلاسفه حمله کرده و نظريات آنان را رد مى کند.
وى از ملاخليل قزوينى (متوفى ۱۰۸۹ق) با عنوان و دعاى «برهان الفضلاء مولانا خليل الله القزوينى سلّمه الله» نقل قول مى کند. همچنين از محمد امين استرآبادى، سيد ميرزا رفيعاى نايين، ملا احمد اردبيلى و ملا محسن فيض کاشانى نقل قول مى نمايد. و در مقدمه از شاه سليمان صفوى (۱۰۷۷ ـ ۱۱۰۵) به تجليل ياد مى کند.
نام کتاب در الذريعة «الهدايا» و «الهدايا و سرّ من رأى» ثبت شده، ولى در نسخه حاضر به عنوان «الهدايا لشيعة ائمة الهدى» تصريح شده است.
شارح به نام خود اشاره اى نکرده، جز اينکه در ابتداى نسخه استاد روضاتى ـ حفظه الله تعالى ـ آمده است:
«المجلّد الثالث من کتاب الهدايا و سرّ من رأى تأليف مولى الفضلاء ميرزا محمد المشتهر بمجذوب التبريزى دام ظلّه و أيام افاداته». وى در سال هاى ۱۰۸۳ و ۱۰۸۴ق برخى از اجزاى کتاب را به پايان رسانده است.
محقق تهرانى گويد: شرحى بر اصول و فروع الکافى است. قطعه ناقص از آن را در مجموعه اى در کتابخانه تهرانى در کربلا ديده ام. بر روى اين قطعه نوشته شده بود: «المجلد الخامس من کتاب الهدايا». و در کتابخانه سلطان المتکلمين مجلداتى از شرح کتاب الحجة از الکافى ديدم که در رمضان ۱۰۸۳ق، نوشته شده بود. بناى شارح بر آن بوده که ابتدا متن حديث را ذکر کند و سپس تحت عنوان «هدية» آن را شرح کند و پس از آن، به حديث ديگر بپردازد.
اخيراً دو مجلد رحلى از آن نزد سيد محمد على روضاتى يافت شد که به خط مؤلف بود. بخشى از حواشى مؤلف در حاشيه اصول الکافى، چاپ سنگى، تبريز، ۱۳۱۱ق، به چاپ رسيده است.
آغاز: بسمله الحمدلله الکريم المتکرم العظيم المتعظم على عميم رحمته على عظيم نعمته ....
نسخه هاى خطى: دانشگاه تهران، شماره ۳۶۳۴، ۱۰۸۳ق، ۱۹۰برگ (جزء سوم)؛ مسجد شيخ بابا مراغه، شماره ۷، قرن ۱۱، ۹ برگ (جزء چهارم)؛ تهرانى کربلا، (جلد پنجم)؛ روضاتى اصفهان، عصر مؤلف (جزء سوم تا نهم)؛ سلطان المتکلمين، (جزء سوم). [الذريعة، ج۲۵، ص ۱۶۱، ش۶۰؛ فهرستگان، ش۷۲۳۳]
مجلسى، محمد نصير بن عبدالله (برادرزاده علاّمه مجلسى)
۷۹. حاشية الکافى
سيد عبد العزيز طباطبايى در تعليقه بر الذريعة از اين کتاب نام برده است. [تعليقه سيد عبد العزيز طباطبايى بر الذريعة، ج ۱۷، ص ۲۴۵]
مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى (م ۱۱۱۰ ق)
۸۰. حاشية اصول الکافى (حواشى على اصول الکافى)
شيخ آقا بزرگ تهرانى مى گويد: نسخه اى از اصول الکافى نزد من موجود است و در آن حواشى علاّمه مجلسى را پير محمد مقيم بن پير نور الدين اصفهانى (از شاگردان و مجازين از علاّمه مجلسى) نوشته و نزد علاّمه مجلسى آن را قرائت نموده و علامت بلاغ به خط علاّمه مجلسى در آن زياد است؛ از جمله در پهلوى نام کاتب است. تاريخ برخى از اجزاى کتاب سال ۱۰۹۱ ق، است. حواشى از اول تا به آخر کتاب و رمز آن (م. ق. ر) مد ظله العالى يا دام الله ظله العالى است. در حواشى اين نسخه از برخى ديگر از دانشمندان، از جمله سيد شبر بن محمد بن ثنوان حواشى ديده مى شود. [الذريعة، ج ۶، ص ۱۸۱، ش ۹۹۰]
۸۱. حاشية على فروع الکافى
نسخه اى از کتاب الکافى، قسمت فروع از صوم تا معيشت به خط زين العابدين بن حاج محمد دارابى موجود است که علاّمه مجلسى آن را مقابله و تصحيح کرده و از ابتدا تا انتها بر آن حواشى به خط خود نوشته است.
نسخه هاى خطى: مدرسه فيضيه، شماره ۱۱۲۵. [فيضيه، ص ۲۱۵]
۸۲. مرآة العقول في شرح اخبار آل الرسول
تصحيح و تحقيق: سيد هاشم رسولى محلاتى، سيد جعفر حسينى
تهران: دار الکتب الاسلامية ـ کتابخانه ولى عصر (عج)، ۱۳۵۳ تا ۱۳۶۹ ش، ۲۶ ج ۲ج مقدمه، وزيرى.
اين کتاب، شرح اصول و فروع و روضه الکافى است. از اين کتاب، مقام علمى و احاطه و تبتع علاّمه مجلسى معلوم مى شود. محقق تهرانى مى گويد: شرح لطيف و مفيدى است، بلکه بهترين شروح الکافى در يکصد هزار بيت است که در دوازده مجلد تأليف شده و در سال ۱۳۲۱ ق، ميرزا احمد خان مشير السلطنه آن را در چهار مجلد به چاپ رسانيد.
علاّمه مجلسى اين شرح را سال ۱۰۷۶ ق، شروع نمود و تا پايان عمر به اين کار مشغول بود و با اين وجود، اين شرح ناتمام ماند. بنا بر آنچه مير محمد صالح خاتون آبادى در حدائق المقربين مى نويسد، يکى از وصاياى علاّمه مجلسى به او تمام کردن اين شرح بود و خاتون آبادى در کتاب نامبرده مى نويسد: اکنون بر حسب وصيت ايشان بدين کار مشغولم. آنچه علاّمه مجلسى شرح ننموده، عبارت است از نصف کتاب الدعاء و کتاب العشرة از اصول و کتاب الزکاة و الخمس و نصف الصلاة از فروع. علاّمه مجلسى در اين شرح، توجه کامل به اصول داشته و آن را بيشتر از فروع شرح داده است.
سيد عبد الله سبط جزايرى مى نويسد: سيد نعمت الله جزايرى چون شرح التهذيب خود را به مجلسى نشان داد، علاّمه مجلسى فرمود: هذه بضاعتنا ردّت الينا.
علاّمه مجلسى خود در اول شرح اصول الکافى مى نويسد: من [شرح کتب اربعه را] از کتاب الکافى شروع نمودم، زيرا اين کتاب جامعترين اصول و بهترين مؤلفات فرقه ناجى و بزرگترين آنهاست. و در پايان جلد دوم می نويسد: من قبل از اين تعليقات بر الکافى نوشته بودم. چون ديدم ديگران آنها را گرفته و در کتاب هاى خود گنجانيده و از خود وانمود ساختند، اين بود که چيزهايى بر آنها افزودم و اين دفتر را در ربيع الثانى ۱۱۰۰ ق، پرداختم. تاريخ اتمام روضه، شب جمعه ۸ رجب ۱۰۶ق، است.
اين کتاب در بيست و پنج شش جلد به چاپ رسيده و علاّمه مرتضى عسکرى مقدمه اى در دو جلد بر آن افزوده است (زندگى نامه علاّمه مجلسى، ج ۲، ص ۲۰۴ ـ ۲۰۶.)
نسخه هاى خطى: نسخههاى متعددى از اين کتاب در فهرست هاى خطى معرفى شده که بدين شرح است. [الذريعة، ج ۱۴، ص ۲۶]
مجلسى، ملا محمد تقى (م ۱۰۷۰ ق)
۸۳. شرح الکافى
شرح مزجى با عناوين «قوله ـ قوله» بر اصول الکافى است. تنکابنى درباره اين اثر در قصص العلماء (ص ۲۳۱) گويد:
در اخبار حلّ مغلّقه في الحقيقة يد بيضاء نموده است. محقق تهرانى در هدية الاحباب (ص ۲۳۲) از شرح اصول الکافى نامبرده است. برخى گفته اند که در کتابشناسى ها شرحى از ملا محمد تقى مجلسى بر الکافى ذکر نشده و ظاهراً آنچه در فهرست ها (فهرستگان، ج ۴، ص ۴۱۳) به وى نسبت داده اند، از ملا صالح مازندرانى است.
آغاز: بسمله، قوله. کتاب الايمان و الکفر، قدم الايمان لانه الاصل و الاهم و المقصود، او لانه وجودى و الکفر عدمى
نسخه هاى خطى: وزيرى يزد، شماره ۴۱۲؛ مجلس، شماره ۴۲۸۶، ۱۱۱۶ ق، ۳۵۸ برگ. [فهرستگان، ج، ۴، ص ۴۱۳]۸۴. فتح الباب لمغلقات الکافى
حاشيه اى با عناوين «قوله ـ قوله» بر اصول الکافى است که تنها بخش اندکى از ابتداى آن نسخه دارد و نمى دانيم اصل شرح تا کجا نگاشته شده است.
آغاز: الحمدلله الکافى لنادشح من بحر احسانه.
نسخه هاى خطى: وزيرى يزد، شماره ۹۱۲، ۲۵ برگ. [فهرست وزيرى يزد، ج ۲، ص ۷۵۱]
مظفر، عبدالحسين بن عبدالله
۸۵. الشافى في شرح اصول الکافى
نجف: مطبعة العربى الحديثية ۱۳۸۹ ق، ۱۴۸ ۱۶۸ ۳۵۷ ص، وزيرى
شرح مبسوط و ارزنده اى است بر اصول الکافى که سه جلد از آن چاپ شده و بخش چاپ شده شامل شرح کتاب العقل و الجهل، فضل العلم، و التوحيد است. در اين شرح متن الکافى در بالاى صفحات درج شده است. شارح، متن را بر اساس چند نسخه خطى تصحيح و اعراب گذارى نموده است و در شرح به متن و سند روايات پرداخته و آراى شارحان ديگر را مدّ نظر داشته است. شارح در مقدمه مفصّل و سودمندش درباره حديث، الکافى و کلينى بررسى هاى علمى ارزنده اى ارائه کرده است. [الذريعة، ج ۱۳، ص ۶؛ مشار عربى، ص ۵۴۱؛ معجم المطبوعات النجفية، ص ۲۲۰]
موسوى، سيد محمد على
۸۶. شرح الکافى
از اين کتاب نشانى يافت نشد، جز آن که در منابع زير ياد شده است که اين کتاب به صورت سنگى چاپ شده است. [الکلينى والکافى، ص ۴۴۹؛ تاريخ الادب العربى، بروکلمان، ص ۱۸۴]
موسوى عاملى، سيد نورالدين على بن ابى الحسن على بن حسين (م ۱۰۶۸ ق)
۸۷. حاشية الکافى
از اين حاشيه در تحفة الازهار سيد ضامن بن شد قم ياد شده است. [الذريعة، ج ۶، ص ۱۸۲، ش ۹۹۵]
ميرخانى، سيد احمد بن مصطفى (م ۱۴۱۴ ق)
۸۸. شرح و ترجمه اصول کافى (فارسى)
اين کتاب در دو جزء سامان يافته است. [معجم مؤلفى الإمامية، ج ۵، ص ۲۹۹]
نجفى، سيد هاشم
۸۹. شرح الکافى
احاديث الکافى را با عناوين «السند»، «اللغة» و «المتن» شرح مىنمايد و به اقوال محدّثان و فقها اشاره نموده و گاهى در آنها ردّ و ايراد مى کند.
تنها يک نسخه از اين شرح شناخته شده که بخشى از کتاب طهارت را در بردارد.
آغاز: طرفين نسخه افتاده است.
نسخه هاى خطى: مرعشى، شماره ۸۵۴۱، ۱۴۰ برگ. [مرعشى، ج ۲۲، ص ۱۱۸]
نراقى، محمد نصير بن احمد (ق ۱۳)
۹۰. جمع الشتات في ترجمة الروايات الواردة في المسائل الفرعيات شارع الاسلام في شرح الکافى لثقة الإسلام
شرح و تعليقه اى نسبتا مسبوط بر کتاب هاى الطهارة، الصلاة، الزکاة و الخمس الکافى است که با عناوين «قال (رض)» به شرح روايات پرداخته است.
مؤلف اين شرح را به درخواست دوستانش نگاشته و به محمد شاه قاجار اهدا کرده است.
آغاز: بسمله، الله اکبر کبير، وسبحان الله بکرة و اصيلاً.
نسخه هاى خطى: آستان قدس، شماره ۸۵۳۲، ق ۱۳، ۲۴۶ برگ؛ ملى، شماره ۶۶۸ ع، ق ۱۳، ۴۰۷ برگ. [رضوى، ج ۱۴، ص ۲۱۶]
نورى، محمد حسين بن يحيى (زنده در ۱۱۲۷ ق)
۹۱. شرح الکافى
اين حاشيه از اول کتاب التوحيد تا پايان باب «الهداية من الله» و در يک مجلد نوشته شده است و نگارنده در پايان کتاب از آن به عنوان تعليقات تعبير کرده است. نويسنده شاگرد مجلسى بوده است.
آغاز: بسمله. الحمدلله رب العالمين و الصلاة والسلام على اشرف المقربين محمد و آله الطيبين.
نسخه هاى خطى: کتابخانه حاجى ميرزا باقر قاضى تبريزى، ق ۱۲؛ الهيات تهران، شماره ۳۰، کتاب الروضة، ق ۱۲. [الذريعة، ج ۶، ص ۱۸۲، ش ۹۹۲ و ج ۱۳، ص ۹۶؛ الکلينى والکافى، ص ۴۴۴]
نورى، ملا على بن جمشيد (م ۱۲۴۶ ق)
۹۲. حاشية شرح الملاصدرا على اصول الکافى
اين حاشيه در پايان شرح ملا صدرا بر اصول الکافى، تصحيح خواجوى به چاپ رسيده است.
آغاز: سبحانک اللهم و بحمدک توحّدت في ذاتک فخّر عن ادراک.
نسخه هاى خطى: مجلس، شماره ۱۲۶۵، کتاب توحيد؛ گلپايگانى، شماره ۷۱۳۳، ۱۸ برگ. [فهرستگان، ج ۳، ص ۴۲۰]
هروى، امير حسين
۹۳. حاشية الکافى
شرحى تحقيقى و توضيحى با عنوان «قوله» است. نسخه موجود از آن از اول کتاب العقل و الجهل تا متن حديث قال کنت عند ابى عبد الله عليه السلام و عنده جماعة من مواليه اى محبيه و تابعيه فجرى ذکر العقل و الجهل فقال ابو عبد الله عليه السلام اعرفوا العقل و جنده است. از اين که مؤلف شيخ حديث خود را شيخ على بحرينى (م ۱۰۶۴ ق) معرفى کرده بايد از اعلام اواخر قرن يازدهم هجرى باشد.
آغاز: کتاب العقل و الجهل اى هذا مکتوب في بيان ذات العقل.
نسخه هاى خطى: آستان قدس، شماره ۱۹۹۸، ۳۹ برگ. [رضوى، ج ۵، ص ۱۲۴]
۹۴. شرح الکافى (فارسى)
شرحى فارسى بر اصول الکافى است که جز يک نسخه جزء دوم آن بقيه مفقود است. اين مجلد شامل هفتاد و هشت باب است و به مبحث غيبت منتهى مى شود.
آغاز: کتاب الحجة، اين جزو ثانى است که کتاب چهارم است از کتب الکافى بعد از کتاب عقل و علم و توحيد محمد بن يعقوب کلينى.
نسخه هاى خطى: مجلس، شماره ۲۰۳۷، جزء ثانى از فروع، ۱۴۸ برگ. [مجلس، ج ۶، ص ۳۴]
ابن محمد شفيع
۹۵. شرح اصول الکافى
محقق تهرانى مى گويد: اين شرح فارسى را در کتابخانه خوانسارى نجف ديدم و تاريخ کتابت آن اول رجب ۱۰۸۱ ق، بود. از آنجا که مؤلف از ميرزا رفيعا نايينى به سيدالمحققين تعبير نموده، شايد از شاگردان او باشد. [موسوعة مؤلفى الإمامية، ج ۱، ص ۴۶۵؛ الذريعة، ج ۱۳، ص ۹۹، ش ۳۱۱؛ الکلينى والکافى، ص ۴۴۷]
مطيع بن محمود
۹۶. حاشية الکافى
حاشيه اى است با عناوين «قوله ـ قوله» بر کتاب الکافى. نسخه موجود از اين شرح، شرح کتاب الايمان و الکفر است.
آغاز: کتاب الايمان و الکفر، قدم الايمان، لأنّه الاصل و الاهم و المقصود لانه وجودى و الکفر عدمى کما قيل.
نسخه هاى خطى: مرعشى، شماره ۳۲۳۷، ۱۱۰۸ ق، ۲۳۶ برگ. [مرعشى، ج ۹، ص ۳۳]
مير حسين
۹۷. شرح الکافى
ترجمه و شرحى است بر الکافى کلينى. در فهرست مجلس درباره اين شرح آمده است: «با ملاحظه ديباچه و سبک نگارش به نظر مى رسد که کتاب خود شرحى است مستقل به فارسى نه ترجمه شرحى ديگر».
آغاز: کتاب الحجة اين جزوه ثانى است که کتاب چهارم است از کتب کافى بعد کتاب عقل و علم و توحيد تصنيف ابى جعفر محمد بن يعقوب کلينى ـ قدس سرهما ـ به ترجمه ميرحسين.
نسخه هاى خطى: مجلس، شماره ۲۰۳۷، ۱۴۸ برگ. [فهرستگان، ج ۴، ص ۴۱۲]
نصير بن احمد (ق ۱۳)
۹۸. مشارع الاسلام فى شرح الکافى لثقة الاسلام
نويسنده مى گويد چون محمد بن يعقوب کلينى کتاب الکافى را نگاشت شرحى بر آن از لوازم بود. بسيارى از دوستان از من خواستند که مباشر اين شرح شوم پس دست به تحرير اين شرح زدم و سعى در آن کردم که شرح خوم را از ابتداء الکافى شروع کنم لذا کتاب طهارة را شروع کردم و بعد صلاة و زکوة و خمس و صوم و اعتکاف را به شرح کشيدم.
مؤلف شرح خود را به محمد شاه قاجار تقديم نموده است.
آغاز: الله اکبر کبيرا والحمد لله کثيرا و سبحان الله بکرة و أصيلا.
نسخه هاى خطى: ملى، شماره ۴۱۶۶۸، ق ۱۳، ۴۰۷ برگ. [فهرستگان، ج ۵، ص ۴۶۷]
ناشناخته
۹۹. حاشية الکافى
حاشيه توضيحى فلسفى مختصرى است گويا از يکى از شاگردان ميرداماد و نسخه موجود از آن تا «باب الروح» است که شايد بيش از اين نگاشته نشده است.
آغاز: الحمد لله المحمود لنعمته يعنى ان نعمة الواجب جل شأنه تامة عامة شاملة مستوعبة لجميع المخلوقات بل نفس المخلوقات نعم الله تعالى بالحقيقة.
نسخه هاى خطى: مرعشى، شماره ۸۷۴۶، ق ۱۲، ۵۰ برگ. [مرعشى، ج ۲۲، ص ۲۸۰]
ناشناخته
۱۰۰. ترجمه و شرح ميراث کافى (فارسى)
ترجمه و شرحى بر بخش «ميراث» از کتاب کافى است، شامل پنجاه باب؛ باب اول. وجوه الفرايض، باب دوم. بيان الفرايض في الکتاب، .... باب پنجاهم. في ميراث الخنثى. نسخه اى از اين رساله در ضمن مجموعه اى در کتابخانه آية الله گلپايگانى فهرست شده است. نسخه مذکور در سال ۱۲۷۸ ق، کتابت شده است.
آغاز: الحمدلله خير الوارثين وصلى الله على محمد وآله الطيبين اما بعد چند حديثى است در خصوص ميراث از کتاب کافى ... کلينى با ترجمه اش اميد که ناظران را نفع.
نسخه هاى خطى: گلپايگانى، شماره ۹۴۳۶، ۱۲۷۸ ق، رساله اوّل مجموعه، ۵۹ برگ. [فهرست عربزاده، ص ۱۶۸؛ فهرستگان، ج ۳، ص ۱۷۲]
ناشناخته
۱۰۱. حاشية الشافى في شرح الکافى
حاشيه اى بر قول ملا خليل قزوينى در الشافى في شرح الکافى در ذيل حديث «ماجرى بين ابا الحسن موسى عليه السلام والزنديق ... در کتاب التوحيد است.
آغاز: روى الکلينى روح الله روحة في ثالث اول کتاب التوحيد في حديث طويل ما جرى بين ابى الحسن ...
نسخه هاى خطى: گلپايگانى، ۱۷۰۲، ۱۱۱۳ ق، ۵ برگ. [فهرستگان، ج ۳، ص ۴۱۹]ناشناخته
۱۰۲. الحاشية على روضة الکافى
حاشيه اى کوتاه بر بخشى از احاديث روضة الکافى است.
آغاز: الحمد ... تعليقات وجيزة على کتاب الروضة.
نسخه هاى خطى: مدرسه حجتيه قم، شماره۶۱۴، مؤلف، ۱۳۰۲ق. [فهرستگان، ج ۳، ص ۴۲۱]
ناشناخته
۱۰۳. شرح الکافى (بخش اصول)
نسخه هاى خطى: آستان قدس، شماره ۱۵۳۹۵. [فهرستگان، ج ۴، ص ۴۳۸]
ناشناخته
۱۰۴. شرح اصول الکافى
ترجمه و شرح مختصرى بر کتاب الکافى است. در اين شرح ابتدا متن عربى با عنوان «حديث» ذکر شده، پس از آن، ترجمه تحت اللفظى با عنوان «ترجمه» و سپس شرح مختصرى با عنوان «توضيح» آمده است.
نسخه موجود، جزء سوم از مجلد اول کتاب است و از باب «البر بالوالدين» شروح شده و به باب «الإصرار على الذنب» ختم مى شود. گويا بخشى از الصافى فى شرح الکافى ملا خليل قزوينى است.
آغاز: باب البر بالوالدين، اين بابى است در بيان فضيلت نيکى.
نسخه هاى خطى: گلپايگانى، شماره ۳۸/۱۸، به خط مؤلف، ق ۱۱، ۱۱۰ برگ. [فهرستگان، ج ۴، ص ۲۰۴]
ناشناخته
۱۰۵. کنوز العارفين فى ارشاد السالکين
شرح فارسى بر اصول الکافى است. مؤلف در ابتداى آن يادآور شده است که غرض او در اين شرح بيان مرادات ملاصدرا در شرح او بر اصول الکافى بوده است. شيخ محمدرضا بن شيخ صادق نورانى اصفهانى نسخه آن را در اختيار داشته است. [الذريعة، ج ۱۸، ص ۱۷۴، ش ۱۲۵۹]
ناشناخته
۱۰۶. مختصر شرح الکافى
مختصرى است از شرح اصول الکافى ملا محمد صالح بن احمد سرورى مازندرانى.
نسخه هاى خطى: آستان قدس، شماره ۱۳۸۱۶، ق ۱۲، ۱۵۳ برگ. [فهرستگان، ج ۵، ص ۴۴۱]
ناشناخته
۱۰۷. مختصر الصافى في شرح الکافى (فارسى)
گزيده اى از کتاب الصافى از ملا خليل قزوينى (۱۰۸۹ ق) است که با عبارت هاى نيکو و روان و به نام شاه سلطان حسين نوشته شده است. در اين مختصر به ذکر معانى اخبار اکتفا مى شود.
آغاز: زينت ديباچه جوامع آثار ابرار و زيور عنوان شرح اخبار
نسخه هاى خطى: گلپايگانى، شماره ۱/۱۹، جلد اول، صفر ۱۱۳۴، ۱۹۶برگ. [فهرستگان، ج ۵، ص ۴۴۱]
ناشناخته
۱۰۸. منتخب شرح اصول الکافى
منتخبى است در شرح محمد زمان بن کلب على تبريزى (ق ۱۲) با عناوين «قوله» بر اصول الکافى است که شارح، ابتدا اقوال و آراى علما را درباره متن بررسى کرده، سپس با «اقول» يا «قلت» نظر خود را با توضيحاتى آورده است. به گفته محقق تهرانى، شارح از شاگردان مير محمد صالح خاتون آبادى و معاصر با فاضل هندى بوده است.
يک نسخه از بخش العقل و العلم اصول الکافى از اين شرح شناسايى شده است.
آغاز: بسمله، فى شرح مولانا محمد زمان ... قوله و يؤدى ما وصل الينا من.
نسخه هاى خطى: آستان قدس، شماره ۷۲۶۲، ۱۱۲۳ق، ۲۹برگ. [الذريعة، ج۱۳، ص۹۷، ش۳۰۸؛ الکلينى والکافى، ص۴۴۸]
ناشناخته
۱۰۹. شرح اصول الکافى
شرحى آميخته با متن، نگاشته يکى از علما، وى اين شرح را در سال ۱۰۵۷ ق، در مکه آغاز کرده و تا مقبوله عمربن حنظله در اواخر کتاب العقل و الجهل ادامه داده است.
[الذريعة، ج ۱۳، ص ۹۵، ش ۳۰۳]
ناشناخته
۱۱۰. شرح اصول الکافى
شرح مفصلى است با عناوين «قوله ـ قوله» با نقل اقوال بزرگان علماى شيعه در آغاز حديث نقل مى کند. پس از آن از جنبه سندى بحث کرده و بعد از جنبه دلالت بررسى مى نمايد و گاهى در استدلال به فلاسفه و صوفيه مى تازد. نسخه حاضر جلد اول و دوم و سوم کتاب و تا باب نهم از کتاب التوحيد را (باب في ابطال الرؤيه) دارد و در نوشتن، ناتمام مانده است. و چنان که از سرآغاز مؤلف بر مى آيد، فقط به شرح اصول الکافى پرداخته است.
آغاز: الحمد لله الذى وجوده حديث کل ناطق و احسانه فتق آثار کل عمل رائق الذى جعل الحديث من الصالحات.
نسخه هاى خطى: مرعشى، شماره ۲۵۴۹، ۱۳۱۱ ق، ۲۶۶ برگ. [مرعشى، ج ۷، ص ۱۳۲]
ناشناخته (گويا از آقا حسين خوانسارى) (م ۱۰۹۸ق)
۱۱۱. حاشية الکافى
حاشيه اى متوسط و توضيحى با عناوين «قوله ـ قوله» که در برگ اول نسخه با لفظ «قيل» به آقا حسين خوانسارى نسبت داده شده است.
نسخه هاى خطى: مرکز احياء ميراث اسلامى، شماره ۲۸۹۷، ق ۱۲، ۱۵۵برگ. [فهرستگان، ج ۳، ص ۴۳۳]
ناشناخته (يکى از شاگردان شيخ على بحرينى ق ۱۱)
۱۱۲. حاشية الکافى
نسخه هاى خطى: آستان قدس، شماره ۱۹۹۸، ۳۹برگ. [فهرستگان، ج ۳، ص ۴۳۲]
