نظريه عصمت در مكتب اماميه اثنا عشريه با رويكردى به ديدگاه سيّد مرتضى
از منظر متكلمان اماميه اثنا عشريه، انبياء و ائمه، واجد ملكه و نيرويى هستند كه آنها را از ارتكاب معصيت و وقوع در خطا باز مى دارد. از آن ملكه به عصمت تعبير مى شود. مسأله عصمت يک مسأله اسلامى است كه ريشه در آموزه هاى قرآنى دارد. نوع بينش و درجه يقين انبياء راز مصونيت آنان از گناه است. انبياء چون مستقيما با واقعيت هاى عينى مواجه هستند، ادراک واقعيت از ناحيه آنها عين اتصال با واقعيت است. لذا از اشتباه مصونند. گستره زمانى عصمت نبى از زمان تولد تا پايان زندگى اوست؛ به نحوى كه از تمامى معاصى كبيره و صغيره و هر گونه اشتباه مصون مى باشد. انبياء در اعتقاد و تلقى وحى و تبليغ آن و بيان احكام و در افعال و اعمال از عصمت برخوردارند. محققان از متكلمان اماميه بر اين باورند كه انبياء از سهو نيز مبرا هستند. آنها براى عصمت بر ادله عقلى و نقلى استناد نموده اند. متكلمان اماميه عصمت را از انبياء به ائمه تعميم بخشيده اند. آنها براى اثبات عصمت امام به لطف بودن امامت، امتناع تسلسل، ملازمه حافظ شرع بودن امام با مصونيت از گناه و خطا، وجوب انكار امام و انتفاء غرض از نصب امام در صورت عدم عصمت و ارتكاب معاصى و آيات امامت، تطهير، اولى الامر و حديث ثقلين استدلال نموده اند. سيّد مرتضى علم الهدى (۳۵۵ ـ ۴۳۶) از جمله متكلمان برجسته اماميه اثنا عشريه است كه اثر گرانسنگ او «تنزيه الأنبياء و الائمه»، طى قرون و اعصار مورد توجّه عالمان اسلامى قرار گرفته است و ديدگاه ها و تأليفات آنان را تحت تأثير قرار داده است. وى با رويكردى تطبيقى وجه تمايز اساسى ديدگاه اماميه و معتزله را در مسأله عصمت به دست مى دهد. اماميه بر اين باورند كه انبياء هيچ گاه مرتكب گناه نمى شوند؛ اعم از اين كه گناه كبيره يا صغيره باشد. چه قبل از نيل به مقام نبوّت و چه بعد از آن. ولى معتزله تنها ارتكاب گناهان كبيره و يا صغيرهاى را كه موجب استخفاف شود، براى انبياء محال مى دانند. ولى ارتكاب گناهان صغيره اى را كه موجب استخفاف نگردد، اعم از اين كه قبل از نيل به مقام نبوّت باشد و يا بعد از آن بر ايشان تجويز مى نمايند.
واژگان كليدى: نظريه عصمت، مكتب اماميه، سيّد مرتضى
*. دانشيار دانشگاه شهيد مطهرى رحمه الله.
