گزارشی از نسخه های به دست نیامده از آثار سیّد مرتضی
نسخه های یافت نشده از چند اثر سیّد مرتضی
یکی از مشکلات میراث مکتوب، معرفی های ناتمام و ناقص آن هاست؛ چه بسا نسخه های فراوانی که یا اصلاً فهرست نشده اند، یا به شکل علمی و صحیح معرفی نشده اند، و یا پس از معرفی و فهرست نویسی، به دلایل گوناگون، دور از دسترس مانده اند.
در نوشتۀ پیش رو، چند نسخۀ خطی از آثار سیّد مرتضی که پس از جستجوی فراوان، دست یابی به آن ها ممکن نشده، گزارش شده است:
1. «طیف الخیال»/ کتابخانۀ بوهار
بروکلمان در تاریخ الأدب العربی (ج 2، ص 64) به نسخه ای از این کتاب اشاره می کند که در کتابخانه بوهار هند موجود است. در فهرست این کتابخانه ( که بیش از صد سال پیش منتشر شده است)، اثری از این نسخه یا این کتاب یافت نشد. گویا تمام این کتابخانه، به کتابخانۀ ملی هند در کلکته منتقل شده است. مع الوصف، پس از تلاش های فراوان و تماس های متعدد، به این کتابخانه دست یافتیم، ولی به نتیجه ای نرسیدیم.
2. «دیوان سیّد مرتضی»/ نسخه ثقفی
مرحوم علامه شیخ آقا بزرگ در موسوعۀ گران بهای الذریعة (ج 9، ق 2، ص 723) در مدخل دیوان سیّد مرتضی می نویسد:
و المجلّد الخامس و السادس رأیتهما في مجلّد کبیر کتب في عصر الشریف، و علی هامشه خطّه، و قد کتب في آخر النسخة ما لفظه: «هذا آخر ما خرج من شعر الشریف الأجل المرتضی ذي المجدین ... إلی قوله: أطال اللّه بقاء و کتب أعدائه». و کتب السیّد بخطه علی هامش الصفحة ما صورته و لفظه: «قوبل و صحّح و للّه الحمد و المنّة». ... و هذه النسخة رأیتها في طهران في مکتبة الأدیب الحاج میرزا أبي الفضل الطهراني المطبوع دیوانه أخیراً، و الیوم موجود عند ولده الحاج میرزا محمّد الثقفي بطهران في محلة پامنار.
بخشی از کتابخانۀ مرحوم ثقفی، به کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی منتقل شده است، لذا برای یافتن نسخۀ ثقفی دیوان سیّد مرتضی به آن کتابخانه رفتیم، اما اثری از آن نیافتیم. حتی از خاندان ثقفی نیز در این باره سؤال شد، ولی نتیجه ای دربر نداشت.
3. «الدیوان»/ نسخۀ شیخ زین العابدین نباطی
مرحوم سیّد محسن امین در موسوعۀ گران قدر اعیان الشیعة، به نسخه ای از دیوان سیّد مرتضی اشاره می کند که در جبل عامل موجود است. وی در شرح حال شیخ زین العابدین عاملی نباطی می گوید:
الشیخ زین العابدین بن الشّیخ محمّد قاسم العامليّ النَّباطيّ، کان عالماً زاهداً، وجدنا نسخةً من دیوان الشریف المرتضی في جزئین بخطّ مصطفی بن أحمد بن الحسین بن إسماعیل بن الأمیر برهان الدّین الدّمشقيّ قال في آخرها: نسختُ هذه النّسخه من نسخة سیّدنا العالم الزّاهد الشّیخ زین العابدین ابن الشّیخ محمّد قاسم العامليّ، و ذلک في مدّة إقامتي في النَّبطیّة الفوقانیّة، و حرّر في مستهلّ شهر ذي الحجّة الحرام سنة 1139ھ.
همچنین در جای دیگر اعیان الشیعة می نویسد:
الشّیخ مُصطفی بن أحمد بن الحسین بن برهان الدّین الدّمشقي، وجدنا بخطّه نسخة من دیوان الشریف المرتضی في جزئین فرغ من نسخها مستهلّ ذي الحجة الحرام سنة (1139ھ)، و قال: إنّه زبر في آخر المقرُوء علیه من شعره ـ قدّس اللّه ـ روحه ما صورته: هذا آخر دیوان الشریف الدجلّ سیّدنا المرتضی ذي المجدین أبي القاسم عليّ بن الطاهر الأوحد ذي المناقب أبي أحمد الحسین ـ أدام اللّه أیّامهُ ـ و نجزَ هنا علی ید راقمه ـ العبد الفقیر إلی اللّه سبحانه و تعالی ـ مصطفی بنّ أحمد بن الحسین بن اسماعیل بن الأمیر برهان الدّین الدّمشقيّ سکناً، و ننسخ هذه النّسخة من نسخة سیّدنا العالم الزّاهد الشیخ زین العابدین بن الشّیخ محمّد قاسم العامليّ، و ذلک في مدّة إقامتي في النّباطیّة الفوقانیّة، و حرّر في مستهلّ ذي الحجّة الحرام سنة 1139ھ، و الحمد للّه، و صلّی اللّه تعالی علی سیّدنا محمّدٍ و آله و صحبه الأبرار المتّقین.
و علی ظهر النّسخة بخطه ما صورتهُ: لمحرّره و لصاحبه:
أُقَلِّبُ طرفي لا أری غیر موجعٍ یزیدُ ســقامي کلّـما شـمتُهُ سقـمَا
و آمـلُ من سـمِّ الأفاعي دواءَه و هیهات أن یبري الَّذی طعم السُّمُا
این نسخه هم، پس از فحص و جستجو از فضلای لبنانی و کتابخانه های شخصی لبنان، یافت نشد.
4. «الشافي»/ نسخۀ دانشگاه کوفه
در دانشگاه کوفه (جامعة الکوفة ـ مکتبة کلّیة الفقه)، در کتاب معجم المخطوطات النجفیّة، ص 479، نسخه ای از شافی، با تاریخ کتابت 482ق، بدون شماره و بدون نام کاتب، معرفی شده است، اما بعد از پیگیری های فراوان و دو بار مراجعۀ حضوری به این دانشگاه، معلوم شد که چنین نسخه ای با مشخصات یاد شده، در دانشگاه کوفه موجود نیست. البته این احتمال دور از ذهن نیست که نسخۀ یاد شده، توسط شخصی به سرقت رفته، و یا این که به امانت گرفته شده و بازگردانده نشده باشد.
5. «الصرفة»/ نسخۀ آستان قدس
از کتاب الصرفة یا همان الموضح عن جهة اعجاز القرآن، تک نسخه ای نفیس در کتابخانۀ آستان قدس موجود است که اساسِ تحقیق چاپ حاضر از آن کتاب است. اطلاع یافتیم که نسخه ای دیگر از این کتاب در کتابخانۀ آستان قدس موجود است، لذا به مسؤولین آن کتابخانه مراجعه شد و فهرست نسخه های تازه خریداری شده بررسی شد، ولی اثری از آن نسخه نبود.
6. «المقنع»/ نسخۀ یمن
از المقنع في الغیبة، نسخه های فراوانی بر جای مانده است. در کتابخانۀ غربیۀ یمن به شمارۀ 3189، مجموعه ای مشتمل بر المقنع موجود است. این مجموعه به خط سیّد مرتضی بن سراهنگ مرعشی، شاگرد شیخ طوسی است.
دسترسی به این نسخه نیز، به علت اوضاع آشفتۀ یمن، امکان پذیر نشد.
