چرا یهودیان و مستشرقان با نسخ در قرآن مخالف‌اند؟
محسن قاسم‌پور راوندی، استادتمام دانشگاه کاشان ضمن برشمردن دیدگاه سید مرتضی درباره نسخ و فواید آن به چرایی مخالفت یهودیان و مستشرقان با وقوع نسخ در قرآن پرداخت.
محسن قاسم‌پور راوندی، استادتمام دانشگاه کاشان، سوم دی ماه، در نشست علمی «سید مرتضی و آموزه نسخ قرآن» از سلسله نشست‌های کنگره سید مرتضی که از سوی دفتر قم بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی برگزار شد، با بیان اینکه چرا سید کمتر به عنوان شخصیت تفسیری شناخته شده است، گفت: شاید چون ایشان تفسیر کاملی برای قرآن ندارد در این زمره قرار نگرفته ولی وی آثار قرآنی از جمله تفسیر آیات متشابه و تفسیر سوره حمد را نوشته است.
وی افزود: سید مرتضی در امالی، تنزیه الانبیاء و حتی در شافی و اجوبة المسائل القرآنیه به مسائل قرآنی پرداخته است. همچنین نمی‌توان به نظریه صرفه و ناسخ و منسوخ و ... ایشان پرداخت بدون اینکه مراجعه به جمیع این آثار داشته باشیم. سید شخصیتی عقل گراست و عقل را در کسب معرفت نسبت به دین کارآمد می‌داند ولی در کیفیت استدلال، عقل را تابع نقل می‌داند؛ او در مسیر و بستری حرکت کرد که استادش مفید حرکت کرده است.
وی تصریح کرد: هر عقیده مغایر با دلیل مسلم عقلی را رد می‌کند و عقل در نظرش مقامی در حد وحی دارد تا جایی که خداوند براساس براهین عقلی با ما سخن گفته است؛ عقل هم یعنی برهان عقلی قطعی که اساس معرفت قلبی است لذا باید دیدگاه‌های او در علوم قرآنی و تفسیری را بر این مبنا ارزیابی کنیم؛ برخی ناآگاهان به وی نسبت معتزلی داده‌اند که ناشی از همین رویکرد عقل‌گرایانه قطعی او هست ولی او معتزلی نیست.
یهودیان و مستشرقان مخالفان جدی نسخ قرآن
قاسم‌پور با اشاره به نظریه نسخ سید مرتضی تصریح کرد: نسخ شرایع، احکام و نسخ آیات، سه نوع نسخی است که در نظریات بیان شده است؛ در وجود نسخ شرایع و احکام اختلافی میان علما وجود ندارد ولی در نسخ آیات اختلاف وجود دارد. نسخ مخالفینی دارد که یهودیان و خاورشناسان در مباحث جدید از مخالفان جدی این کار هستند زیرا یهودیان ظهور اسلام را به مثابه نسخ شریعت خود می‌دانند و از طرفی برای اینکه جهلی به خدا منسوب داشته نشود زیر بار نسخ نرفتند.
وی با بیان اینکه خاورشناسان به تناقض در قرآن اعتقاد دارند، افزود: خاورشناسان دنبال برجسته‌کردن به ظاهر تناقضات و تضادهای آیات قرآن هستند و نسخ را راه حلی برای جلوگیری از تناقضات قرآن می‌دانند به همین دلیل زیر بار آن نمی‌روند. سید مرتضی هم به گونه‌ای به نسخ در سنت و قرآن معتقد است. البته تقریباً بسیاری از علما معتقد به نسخ هستند. سید شرایطی در باب نسخ قائل و معتقد است نسخ فقط در حکم تکلیفی راه دارد و فقط به دلیل شرعی رخ داده است و نه دلایل عقلی و تکوینی و ... .
نسخ پذیرفته شده در نزد سیدمرتضی
استادتمام دانشگاه کاشان تصریح کرد: وی معتقد است نسخ نباید مقید به زمان مشخص باشد. همچنین نباید متصل به منسوخ باشد بلکه باید متأخر باشد و در افعال و موجودات رخ نمی‌دهد؛ سید انواع نسخ را هم برشمرده و فقط نسخ حکم و بقای تلاوت را پذیرفته است و غیر از این را به معنای تحریف می‌داند و آیه نجوا را مصداق این مسئله می‌داند.
قاسم‌پور اضافه کرد: وی همچنین مطرح کرده که آیا نسخ یک حکم مشروط به عمل مکلفین است یا فرارسیدن زمان عمل برای آن کافی است؟ از نظر علمای شیعه نسخ حکم قبل از فرارسیدن عمل ممتنع است ولی در بین اهل تسنن قبل از عمل و امکان عمل اختلاف نظر دارند؛ عموم اهل حدیث اهل تسنن تمکن به انجام فعل را شرط نمی‌دانند ولی از دید سید مرتضی نسخ حکم قبل از عمل به آن عقلا جایز نیست؛ یعنی وارد گفتمان و چارچوبی شده که عالمان شیعه به آن معتقدند.
قبح بدا از منظر سید مرتضی
وی افزود: سید مرتضی معتقد است که طاعت یا معصیت بندگان در مصلحت و صحیح بودن نسخ هیچ تاثیری ندارد؛ از نظر وی نسخ قبل از اینکه مهلت عمل تمام شود جایز نیست زیرا مقتضی وقوع بدا هست و بدا از نظر سید مرتضی قبیح است؛ در نسبت نسخ میان کتاب و سنت هم او سنت را دو بخش کرده؛ یکی سنت قطعی که جانشین قرآن می‌شود و می‌تواند ناسخ قرآن باشد و دیگری سنت غیرقطعی.
قاسم‌پور با بیان اینکه فاصله نگاه شیخ مفید و سید در اینجا مشخص است، تصریح کرد: سید مرتضی در حد جواز این مسئله را مطرح کرده ولی اینکه واقع شده است یا خیر نظری نداده است. مفید استدلال کرده که نسخ قرآن به وسیله سنت جایز نیست زیرا سنت مثل یا برتر از قرآن نیست.
فواید نسخ
استادتمام دانشگاه کاشان در مورد حکمت و فایده نسخ اظهار کرد: اساساً سید مرتضی را در بحث ناسخ و منسوخ نباید جدای از آنچه عالمان دیگر شیعه بیان کرده‌اند بدانیم، لذا از دید سید فایده نسخ از باب تسهیل امور و از باب امتحان و آزمون مسلمانان و مؤمنان است. برخی به تعبیر صبحی صالح عشاق النسخ هستند ولی سید مرتضی در زمره این افراد نیست؛ مرحوم آیت‌الله معرفت هم از کسانی بود که در اواخر عمر به این نتیجه رسید که اساساً نسخی رخ نداده است و سید مرتضی را هم باید اینگونه در نظر بگیریم.
وی افزود: از دید سید مرتضی تدریجی بودن تشریع در قرآن و اینکه امور اصلاحی و تغییرات اجتماعی باید گام به گام صورت بگیردف مهم‌ترین کارکرد نسخ است؛ البته همانطور که گفته شد گفتمان سید مرتضی در باب ناسخ و منسوخ منطبق بر گفتمان غالب عالمان شیعه است.
قاسم‌پور راوندی همچنین در مورد تفاوت نسخ و تخصیص گفت: فرق میان نسخ و تخصیص این است که نسخ حکم سابق را از همه افراد موضوع نسخ می‌کند ولی تخصیص، رفع حکم از برخی افراد و تقیید هم رفع حکم از مکلف در حالات خاص است و در اختلاف نسخ و بدا هم باید گفت که بدا در امور تکوینی و نسخ در احکام شرعی رخ می‌دهد.
جواز نسخ
وی در خاتمه با تاکید بر اینکه سید مرتضی در نگاه به تفسیر و علوم قرآن نگاه عقل‌گرایانه دارد، اضافه کرد: سید در مورد ناسخ و منسوخ هم به جواز و هم به وقوع آن معتقد است و در باب نسخ میان سنت و قرآن هم معتقد به جواز است ولی این را دلیلی بر وقوع نمی‌داند و در همین جا دیدگاه متفاوتی با علمای دیگر مانند مفید دارد. وی کاملاً معتقد است که نسخ تلاوت به هیچ وجه امکان ندارد.
