تفسیر سیدمرتضی مبتنی بر عقل و علم است

استاد دکتر عبدالهادی فقهی‌زاده، معاون قرآن و عترت وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، در نشست «مبانی و روش تفسیری سید مرتضی(ره)» که به صورت مجازی برگزار شد، با بیان اینکه علوم پیشاقرآنی نقش مهمی در دریافت معانی از قرآن کریم دارد، گفت:

سیدمرتضی در حوزه وحی‌شناسی نظریه گفتاری را که سرشت زبانی برای قرآن قائل است می‌پذیرد و وحی گزاره‌ای را تصدیق نمی‌کند هرچند وحی گزاره‌ای را در روایت صحیح پیامبر منکر نیست.
این استاد دانشگاه افزود: سید، نسخ را با شروطی می‌پذیرد و رای میانه و معتدلی را در بین دو رای عدم نسخ و نسخ فراوان پذیرفته و در محکم و متشابه هم دیدگاه‌های ارزشمندی دارد. در مباحث تفسیری، کمتر آیه‌ای وجود دارد که سید آن را تفسیر کرده و وجوه متعددی اعم از حقیقی و مجازی برای آیه ذکر نکرده باشد.

روش تفسیر قرآن به قرآن

فقهی‌زاده تصریح کرد: وی گروهی از آیات مشکل را تفسیر کرده است به ویژه در امالی که یکجا ده‌ها آیه را مورد بحث تفسیری قرار داده است؛ روش سیدمرتضی هم تفسیر قرآن به قرآن است؛ سید، آیات را به مثابه مجموعه منسجم در نظر گرفته و پا را فراتر از تفسیر ترتیبی به وادی تفسیر موضوعی برده است.
معاون قرآن و عترت وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی با بیان اینکه اعتقاد به وحیانیت الفاظ قرآن از جمله مبانی سیدمرتضی است، تصریح کرد: یک عقیده شاذ در میان علمای اسلامی مبنی بر تحریف وجود داشت که در دهه اخیر پردازش جدیدتری از آن بازسازی شده و البته دفاعیاتی هم بر ضد آن نوشته شده است؛ اینها معتقدند که الفاظ قرآن ساخته پیامبر(ص) است.
فقهی‌زاده اضافه کرد: سیدمرتضی چنین عقیده را رد کرده و الگوی گفتاری و سرشت زبانی را پذیرفته است؛ از این منظر سه طرف در نزول قرآن جایگاه دارند، خداوند و فرشته واسط وحی یعنی روح الامین به مثابه گوینده، دیگری پیامبر به مثابه مخاطب و سوم کلام ملفوظ که بی‌کم و کاست از سوی خداوند بر پیامبر نازل شده است.
 
فقهی‌زاده اظهار کرد: شاهد سیدمرتضی بر مدعای وحیانیت قرآن، اعتقاد جازم او به تحریف‌ناپذیری قرآن است؛ سید به تواتر قطعی قرآن در الفاظ معتقد است و اهتمام ویژه علما و مسلمین به الفاظ با همه جزئیات را شاهدی برای وحیانی بودن قرآن بر می‌شمارد. ضمن اینکه پیامبر بارها قرآن را با همین الفاظ برای مردم و جبرئیل قرائت کرده است؛ شاهد دیگر سیدمرتضی هم اعتقاد او به نوعی از اعجاز در فصاحت و نظم بی‌سابقه در قرآن است. گرچه ذاتا قرآن را قابل هماوردی می‌داند ولی از سویی آن را خارق العاده و شگفت‌آور می‌داند و معتقد است در مقام تحقق، انسان نمی‌تواند با قرآن هماوردی کند.

اعتقاد سیدمرتضی به فهم‌پذیری قرآن

فقهی‌زاده بیان کرد: دومین مبنای تفسیری سیدمرتضی اعتقاد به فهم‌پذیری قرآن است؛ حشویون و اخباریون افراطی، با استناد به برخی روایات معتقدند که قرآن قابل فهم برای همه مخاطبان نیست؛ سیدمرتضی در برابر عقیده فهم‌گریزی از قرآن معتقد است که قرآن برای تربیت خلق و تنظیم روابط زندگی انسانی نازل شده و هدف آن پرورش انسان است. در ذیل روایت القرآن مادبة الله...، سودمندی قرآن را فراتر از تلاوت، حفظ و قرائت دانسته و نقش قرآن را انسان‌سازی می‌داند.
وی اضافه کرد: تفسیر او منطبق بر قواعد علمی و عقلی است و از قرآن درک عالمانه را بدون شتابزدگی قبول دارد؛ فهمی که مخالفتی با علوم قطعی ندارد لذا او قاطعانه در برابر اخباریون می‌ایستد. از دید ایشان تنها معصومین هستند که همه قرآن را با بطون و لایه‌های درونی آن می‌فهمند، اما فهم قرآن منحصر به معصومین(ع) نیست.
استاد دانشگاه، سومین مبنای سیدمرتضی در تفسیر را حقیقت‌انگاری در الفاظ و تعابیر قرآن دانست و افزود: معلوم است هرکسی معتقد به اعجاز بیانی باشد وقوع مجاز را جایز می‌داند گرچه برخی آن را دروغ و خلاف واقع بشمارند؛ سید، وقوع مجاز را در قرآن می‌پذیرد و در تفسیر هم کمتر آیه‌ای است که وجه مجاز هم برای آیه بیان نکرده باشد.
وی ادامه داد: مثلا در آیه ۴۰ سوره هود ... حَتَّى إِذَا جَاءَ أَمْرُنَا وَفَارَ التَّنُّورُ قُلْنَا احْمِلْ فِيهَا مِنْ كُلٍّ زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ...  در نهایت، رغبت به معنای حقیقی کرده با اینکه وجوه مجازی چندگانه برای آن آورده است؛ نمونه دیگر در آیه ۲۸ توبه، يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ ... است؛ امروزه هم برخی فقها معتقدند که نجاست مشرک، عینی نیست و حکمی و اعتقادی است؛ سید مرتضی نشان داده است که هم معنای حقیقی و هم معنای نجاست حکمی وجود دارد و هر دو را با هم جمع کرده است.

انتساب معانی عقلانی به خداوند در آیات مشابه

فقهی‌زاده اضافه کرد: مبنای دیگر وی کشف معانی معقول و قابل انتساب به خداوند در آیات متشابه است؛ او در این بخش جولان ذهنی خوبی به خرج داده و وجوه متعدد بیان کرده است ولی احتیاط کرده و نشان می‌دهد کشف معانی مقبول و معقول به خدا و حضرات معصومین(ع) جایز است. آیات متشابه را قابل تاویل می‌داند، درست در برابر عده‌ای دیگر که تاویل را واقعیت خارجیه قلمداد می‌کنند. سید، تاویل را در حوزه تفسیر معرفی کرده و نظریه بسیار نزدیک به هرمنوتیک نئوکلاسیک ارائه می‌دهد که دنبال کشف قصد مؤلف است.

طرح مباحث هرمنوتیکی سیدمرتضی

معاون قرآن و عترت وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی اضافه کرد: سیدمرتضی از ضوابط و معیارهای گوناگون در تفسیر بهره برده و بر عرف اهل زبان تکیه کرده و عمدتا به دیدگاه کسانی نزدیک شده که دنبال کشف قصد مؤلف در تفسیر هستند؛ وی تلاش کرده تا معانی قابل انتساب را که با عقل و نقل قطعی سازگار است با دلایلی به قرآن نسبت دهد. سید برای قرآن یک قصد اولیه قائل است و آن قصد را صحیح‌ترین معنا می‌شمارد و با این نگرش درخشان میان اعتبار تأویل (اثبات وجوه قابل محتمل) و درستی تاویل تفاوت می‌گذارد.
وی با بیان اینکه در مطالعات جدید هرمنوتیکی یادی از سید برده نمی‌شود ولی کسی است که اولین آبشخور چنین تفکری را ایجاد کرده است، اضافه کرد: مثلا در آیه ۲۴ یوسف «وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِهَا لَوْلَا أَنْ رَأَى بُرْهَانَ رَبِّهِ كَذَلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشَاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِينَ»؛ این آیه معرکه آراء مفسران در طول تاریخ بوده و هست؛ از ریشه هَمَّ دوبار استفاده شده است هَمَّ و هَمَّتْ؛ برخی هَمَّ را در هَمَّتْ و هَمَّ یعنی در هر دو شهوانی می‌دانند ولی سیدمرتضی با استفاده از متون عربی قبل اسلام اثبات کرده که یکی دیگر از معانی هَمَّ، دفع و ضرب است لذا می‌گوید در قسمت اول شهوانی و در قسمت دوم، ضرب و دفع است.
فقهی‌زاده بیان کرد: سیدمرتضی معتقد است که چون پیشینه عقلی ما می‌گوید انبیاء نمی‌توانند گناه کنند آیات را باید بر وجهی تاویل و تفسیر کنیم که با ادله عقلی و کلامی سازگار باشد. یعنی دقیقا همان طور که ما در معنای عرش و استوای خداوند معنای مجاز را می‌پذیریم و معنای تجسمی را قبول نداریم.