سیدمرتضی(ره) الگوی زعامت اجتماعی شیعه است

حجت‌الاسلام والمسلمین مجتبی الهی خراسانی، عضو هیئت علمی مؤسسه تخصصی آخوند خراسانی،  در نشست «سیدمرتضی(ره) و رهبری فکری و اجتماعی شیعه در قرن چهارم هجری»، که به همت نمایندگی بنیاد در قم و مرکز همایش‌های علمی مؤسسه دارالحدیث برگزار شد، اظهار کرد:

محققان عمدتاً در چارچوب ذهنی خود به پردازش و معرفی چهره عالمان و مفاخر شیعه اقدام کرده‌اند، لذا عمدتاً امثال سیدمرتضی و وحید بهبهانی و ... به عنوان متفکر و نهایتاً با تعابیر امروزی اعضای هیئت علمی و صاحب کرسی تدریس شناخته می‌شوند.
وی با بیان اینکه سیدمرتضی علم‌الهدی الگو برای رهبری فکری و اجتماعی شیعه است، افزود: بنده معتقدم که ایشان جزء شخصیت‌های چندوجهی بود؛ سید نه تنها صرفاً یک متفکر، بلکه به مثابه یک رهبر اجتماعی و زعیم شیعه ظهور یافته است. منزلت و جایگاه او و خضوع حکومت‌ها در برابر وی، نشانگر یک شخصیت چندوجهی در تاریخ است که تفکر و تعلیم و تعلم فقط یک وجه از این شخصیت چندبعدی است.
الهی خراسانی بیان کرد: شیعه در قرن ۴ و ۵ از جغرافیای محدود گذشته، یعنی مدینه و بخشی از عراق فراتر رفته و حتی شاهد توسعه آن در مصر و قم و ری و ... هستیم . شیعه امامیه در اکثریت هم بودند، الا اینکه زیدیه و اسماعیلیه هم اقتدار نسبی در یمن و مصر داشتند و بغداد و کرخ هم محل فعالیت جدی شیعیان به خصوص نخبگان تشیع بوده است.
محقق و مدرس فقه و اصول حوزه علمیه افزود: سیدمرتضی شخصیتی برآمده از محیطی کاملاً شیعی بوده است و شیعیان بغداد به مدد دولت آل بویه، شعائر شیعی را در بغداد زنده کردند و عزاداری عاشورا و عید غدیر به صورت آزادانه برگزار شد تا اینکه در سال بعد به علت نزاع حنبلی‌ها این شعائر متوقف شد، حتی گفته شده است که برخی تلاش کردند به عنوان حسبه و امر به معروف جلوی عزاداری عاشورا را بگیرند، البته معزالدوله مجدداً این جریان را برقرار کرد.
عضو هیئت علمی مرکز تخصصی آخوند خراسانی تصریح کرد: جامعه شیعه در این دوره هویت خاصی یافت و سیدمرتضی در دوره هویت چندجانبه شیعه به منصه ظهور رسید؛ در این دوره، سبک‌های زندگی خرد و کلان شیعه شکل گرفت و جالب اینکه برخی خوراکی‌ها مانند مارماهی و نوعی سبزی هم که مورد علاقه حاکمان عباسی بوده، از سوی شیعیان خورده نمی‌شود.

وی اظهار کرد: یکی از مسائل دوره سیدمرتضی این است که حب به اهل بیت(ع) در آن دوره در میان اهل تسنن جدی بوده، اما کسانی هم مانند یاقوت حموی بودند که به خاطر اهانت به امام علی(ع) از دیار خود مجبور به کوچ شد و نواصب و حنابله افراطی دردسرهایی در بغداد و مناطق شیعه ایجاد ‌کردند و در چنین شرایطی، سید باید جهان اسلام را مدیریت می‌کرد.
الهی خراسانی با اشاره به تمجید بزرگان اهل تسنن از سیدمرتضی، اضافه کرد: خطیب بغدادی و ابن کثیر و ... نشان داده‌اند منزلت او صرفاً جانشینی شیخ مفید در عالم تشیع نیست، بلکه ذوابعاد بودن او سبب کسب چنین جایگاهی است؛ خلفای وقت هم در برخی مراسم سیاسی از او استمداد می‌گرفتند و برخی خلفای آل بویه در اختلافات به ایشان پناهنده شدند؛ لقب علم الهدی را هم محمدبن حسین وزیر به علت خوابی که دیده بود، بر سید نهاد. همچنین اصناف و مذاهب دیگر مانند اهل تسنن و حتی یهودیان و زرتشتیان و ... به ایشان مراجعه می‌کردند و سید از آنها حمایت مالی و غیرمالی می‌کرد.

چیره‌دستی در پاسخ به شبهات

وی با بیان اینکه امیرالحاج بودن و نقیب‌النقبایی از دیگر رتبه‌های او است، به بُعد مرجعیتی وی اشاره کرد و افزود: سیدمرتضی دارای مرجعیت در قضا و دادرسی، فقه و اصول و کلام و شعر و ادبیات بود؛ ایشان با تألیف رملیات، جرجانیه، حنبلیه اولی و ...، طرابلسیه و آثاری چون الذخیره نشان می‌دهد که در پاسخ به شبهات مخالفان چیره دست است.
وی بیان کرد: یکی از ویژگی‌های سید‌مرتضی آن است که در هر شاخه‌ای، صاحب سبک و ابتکار است؛ مثلاً نظریات وی در باب علوم قرآنی جالب توجه و متمایز است، گرچه نمی‌گوییم هر چه او در این باب گفته دقیق و درست است، اما نوآوری‌های قابل توجه دارد. وی همچنین به تبیین عقلی و نقلی مکتب شیعه پرداخت و بیش از صد اثر از ایشان گزارش شده است.

توجه به اقتصاد علم

الهی خراسانی گفت: سیدمرتضی به لحاظ تنوع در کنش فکری هم ممتاز است؛ ما بزرگان پرتألیف و پرشاگرد داریم، اما تنوع فعالیت‌های فکری ایشان قابل توجه است؛ مجالس علمی ایشان پرشاگرد و پررونق بوده و از ابن جنی و شیخ طوسی تا صاحبان مذاهب دیگر مانند ابن قدامه در پای درس وی حضور داشتند. بعد دیگر فوق‌العاده ایشان اقتصاد علم بوده است که امروز  یکی از مهمترین مسائل امروز است.
وی با اشاره به ثروتمندی سیدمرتضی، افزود: سید ۸۰ پارچه آبادی میان بغداد و کربلا داشته و فرد ثروتمندی بوده است. او از این تمکن مالی به خوبی استفاده کرده و به شاگردانش شهریه و کمک‌هزینه تحصیلی می‌داده است، از جمله نقل است که به شیخ طوسی ۱۲ دینار شهریه می‌داده است؛ او وقف‌های متعددی هم دارد، مثلاً یک آبادی را وقف کاغذ و برخی را صرف جرائم و هزینه‌ها کرده است. نقل است که در سفری به حج، به دزدها پول داده تا حاجیان به سلامت بروند.

پذیرش یهودیان در مدارس

الهی خراسانی اضافه کرد: برخی می‌گویند سید با شتابزدگی و برای رقابت با اهل تسنن، اجماع را قبول کرد، اما به نظر بنده اجماعات او نه تنها حلقه واسط برای کشف سیره متشرعه الی زمان معصوم(ع)، بلکه بالاتر علامت اتفاق فتوایی اصحاب امامیه است. لذا اجماعات او در عرض روایات نیست، بلکه گویای اتفاق فتاوای علمای شیعه است.
استاد حوزه علمیه با اشاره به تأسیس دارالعلم‌های متعدد از سوی ایشان گفت: وی در این مراکز علمی حتی یهودی را برای یادگیری نجوم می‌پذیرفت؛ سید کتابخانه ۸۰ هزار جلدی داشت که نشان‌دهنده وسعت زعامت و بی‌نظیری این زعامت است؛ او همچنین لقب ابوالثمانین گرفت، زیرا در ۸۰ سالگی از دنیا رفت و کتابخانه‌اش هم ۸۰ هزار کتاب داشت.