شناخت نامه شيخ ابو الفتوح رازى (ج۳)
عنوان: شناخت نامه شيخ ابو الفتوح رازى (ج۳) (کتابشناسى، نسخه شناسى و معرفى آثار)
به کوشش: على اکبر زمانى نژاد
معرفی: محمدرضا سبحانی نیا
تعداد جلد: ۱ (۵۰۴ صفحه)، وزیری
ناشر: دار الحديث
محل نشر: قم
تاریخ انتشار: ۱۳۸۴
۱. مقدمه چاپ اول کتاب تفسير ابو الفتوح / سيد کاظم بن يوسف طباطبايى تبريزى
سيد کاظم طباطبايى تبريزى از طرف مظفرالدين شاه قاجار مأمور به پيگرى چاپ تفسير ابو الفتوح رازى مى شود و با تشکيل لجنه اى از فضلاى عصر خود به اين امر اقدام و کتاب را در چاپخانه شاهى به طبع مى رساند. وى در مقدمه اين کتاب با معرفى ابو الفتوح و پدر و جدّ پدرى و برخى از بستگان، او طريق احاديث او از پدرش تا شيخ طوسى را بيان کرد. و ابن حمزه طوسى، ابن شهر آشوب و شيخ منتجب الدين را در زمره شاگردان او مى شمارد. سپس از قاضى نور الله شوشترى نقل مى کند که از تفسير ابو الفتوح آشتار مى شود که صاحب آن معاصر زمخشرى صاحب کشّاف بوده ولى او را نديده است.
در انتها با نقل شواهدى براى اثبات وجود قبر ابو الفتوح در شهر رى، نظر قاضى شوشترى را مبنى بر وجود قبر ابو الفتوح در اصفهان نادرست مى شمارد.
۲. روض الجنان و روح الجنان في تفسير القرآن
گزارش گونه اى از کتاب تفسير ابو الفتوح رازى در کتابخانه آستان قدس رضوى. و نويسنده به مراحل چاپ آن اشاره مى کند. در عهد مظفرى جماعتى از اعلام به زعامت سيد کاظم طباطبايى تبريزى (امام جمعه تبريز) به کار تصحيح و چاپ آن اقدام کردند. پس از فوت شاه قاجار در حالى که فقط دو جلد آن چاپ شده بود، کار متوقف شد. در سال ۱۳۱۳ شمسى به اهتمام وزارت فرهنگ ايران، جمعى به رياست سيد نصر الله تقوى کار تصحيح و چاپ ساير مجلّدات را پيگرى کردند و در نهايت، کتاب با تکمله مفصّلى به قلم علاّمه محمّد قزوينى به پايان مى رسد. در ادامه اين گزارش دوازده نسخه از جلدهاى مختلف کتاب با ذکر ابتدا و انتهاى آن و ويژگى هاى هر يک معرفى مى شود.
۳. ماده تاريخ تصحيح تفسير شيخ ابو الفتوح رازى / محمّد کاظم صبورى (ملک الشعراء)
قطعه شعرى است که در مادّه تاريخ تصحيح تفسير ابو الفتوح توسط محمّد کاظم صبورى ملک الشعراء سروده شده است.
در زمان سلطنت ناصر الدين شاه قاجار رکن الدوله حاکم خراسان مأمور به استنساخ از نسخه خطى تفسير ابو الفتوح در آستان قدس رضوى مى شود تا آن را به کتابخانه سلطنتى دربار بفرستد.
در استنساخ، چون اصل نسخه داراى اغلاط زيادى بوده است. به ملک الشعراى صبورى (پدر ملک الشعراى بهار) جهت تصحيح آن مراجعه مى شود. صبورى بيش از يک سال در تصحيح آن دقت صرف کرد و در سال ۱۳۰۸ ق، به هنگام اتمام آن اين قطعه شعر را مى سرايد.
۴. مقدمه تفسير ابو الفتوح رازى / مهدى الهى قمشه اى ـ حسن علمى
دو مقدمه است بر تفسير ابو الفتوح رازى؛ يکى به قلم مهدى الهى قمشه اى مصحح تفسير و ديگرى به قلم حسن علمى ناشر آن. نگارنده مقدمه اول مى نويسد در زمانى که تفسير شريف ابو الفتوح به همت جناب آقاى تقوى رياست ديوان کشور براى اولين بار به زينت طبع آراسته شد، به جهت حقايق علمى و دقايق ادبى مورد پسند عامه مردم قرار گرفت و به زودى ناياب شد، به تصويب وزارت فرهنگ وى عهده دار تصحيح جديد اين تفسير مى شود. در ادامه نگارنده، مزيت اين تصحيح را بر تصحيحات قبلى مى شمرد.
ناشر نيز در مقدمه خود نشر تفسير فارسى و سودمند ابو الفتوح رازى را از افتخارات خويش قلمداد کرده و آن را ذخيره و وسيله مغفرت الهى در روز محشر قرار مى دهد.
۵. وصف اجمالى نسخه خطى تفسير ابو الفتوح رازى / علاّمه قزوينى
نسخه خطى تفسير ابو الفتوح رازى متعلق به کتابخانه سلطنتى تهران مورد توصيف جناب علاّمه قزوينى قرار گرفته است. اين نسخه که طبع پنج جلدى تفسير از روى آن انجام گرفته، در سال هاى ۱۳۰۷ تا ۱۳۰۹، از روى نسخه قديمى تر آستان قدس رضوى نگاشته شده است. علاّمه قزوينى در توصيف کوتاه، ولى دقيق خود به تمام ويژگى هاى نسخه منبع اشاره مى کند و مبداء و منتهاى هر يک از مجلدات بيست گانه را در مشخص مى کند.
نگارنده سپس به توصيف نسخه قديمى تر، يعنى نسخه آستان قدس رضوى مى پردازد.
۶. مؤلفات ابو الفتوح رازى / علاّمه شعرانى
علاّمه شعرانى در توصيف کتاب تفسير ابو الفتوح به شرح آن بسنده کرده است. به عقيده وى نام کتاب، روح الجنان و روح الجنان است که در آن صنعت ادبى جناس به کار رفته و روض الجنان را تصحيف ناسخان و ناشران دانسته است و آنها را نکوهش کرده است. وى براى اثبات رأى خود به نام کتاب ديگر ابو الفتوح يعنى روح الاحباب و روح الالباب استشهاد نموده است. نگارنده در توصيف دومين کتاب ابو الفتوح، شرح شهاب الاخبار به معرفى نويسنده شهاب الاخبار قاضى قضاعى مى پردازد و سپس درباره تفسير عربى ابو الفتوح مى نويسد: ابو الفتوح به نوشتن اين تفسير وعده داده، ولى موفق به انجام آن نمى شود و همين وعده سبب اشتباه برخى در اعتقاد به وجود چنين تفسيرى مى شود.
علاّمه هم چنين نسبت دو کتاب حُسنيه و يوحنّا را به ابو الفتوح مورد ترديد دانسته و آنها را همانند کتاب هاى سليم بن قيس هلالى و الرحلة المدرسية شيخ جواد بلاغى و نظائر آنها رمان دينى و ساخته ذهن نويسندگانشان مى داند.
در خاتمه به نسخه دو جلدى تفسير ابو الفتوح در آستان قدس رضوى و بعضى از نسخه هاى خطى ديگر اين کتاب اشاره و اغلاط زياد آنها را يادآور مى شود.
۷. تفسير شيخ ابو الفتوح رازى / ابن يوسف شيرازى
نگارنده اين مقاله در توصيف ابو الفتوح، به نسب مؤلف آن، شاگردان وى ابن شهر آشوب و منتجب الدين، اختلاف در نقل نام کتاب او و چکيدهاى از مقدمه تفسير اشاره مى کند. وى با بيان فهرست هفت فصل کتاب، فارسى بودن آن را امتياز اين تفسير بر ساير تفاسير دانسته و مى نويسد: مؤلّف ظاهراً موفق به تأليف تفسير عربى ـ که به آن وعده داده ـ نشده است.
هم چنين سبک تفسيرى نويسنده را در ترجمه، شرح و بيان هاى فقهى و کلامى و ادبى مى ستايد و مى نويسد متأسفانه چنين کتاب با ارزشى سال هاى زيادى در کتابخانه هاى شخصى با نسخه هاى اندک مهجور بود و در عصر قاجار و سپس پهلوى به همت برخى عالمان و قرآن پژوهان به طبع رسيد.
۸. تفسير ابو الفتوح رازى و تفسير گازر / محدّث اُرموى
مقاله درباره کتابى است به نام جلاء الاذهان و جلاء الأحزان في تفسير القرآن، تأليف ابو المحاسن جرجانى. تفسير جلاء الاذهان يا تفسير گازر در سال ۱۳۴۰ ش، با تصحيح مرحوم محدّث اُرموى به طبع رسيد.
مصحح کتاب در مقدمه خود به مأخذ تفسير گازر اشاره مى دارد و بر آن است که اين تفسير تلخيص روض الجنان بوده، آن گاه از عدم ياد کرد ابو الفتوح در اين تفسير اظهار شگفتى مى نمايد. وى سپس به معرفى ابو الفتوح و تفسير او پرداخته، از مذاب و مشرب او سخن مى گويد و نکاتى را درباره سال فوت او بيان مى کند.
همچنين با نقل اقوال استاد سعيد نفيسى و مرحوم نصر الله تقوى، فوايد ادبى و لغوى تفسير گازر و تفسير ابو الفتوح را در ماندگارى ادبيات کهن فارسى بسيار مهم تلقّى مى کند و معتقد است حتى اگر اين کتاب ها تفسير قرآن نبودند و عارى از ارزش هاى معنوى و دينى بودند، باز هم از منظر اشتمال بر کمال ادبيات فارسى ارزش طبع و نشر را داشتند.
۹. نفايس کتابخانه آستان قدس / تقى بينش
نگارنده اين مقاله، قبل از معرفى نسخه هايى از تفسير ابوالفتوح رازى در کتابخانه آستان قدس رضوى به نسخه هاى نفيس و قديمى از کتاب هاى ديگرى اشاره مى کند.
سپس با معرفى دو تکه از نسخه تفسير ابو الفتوح رازى به بيان ويژگى هاى اين تفسير مى پردازد و مانند همه پژوهشگران اين حوزه به ستايش تفسير مذکور و نويسنده آن مى پردازد و نمونه هايى از صفحات اين تفسير را از نسخه هاى مختلف خطّى و چاپى بازخوانى و مقايسه مى نمايد.
۱۰. مختصات نسخ خطى و چاپى تفسير ابو الفتوح رازى / دکتر عسکر حقوقى
دکتر عسکر حقوقى در اين نوشتار نسخه هاى مختلف خطّى تفسير ابو الفتوح رازى را مورد بررسى و مقايسه قرار مى دهد. ابتدا از نسخه خطى موجود در کتابخانه سلطنتى ايران ـ که منبع و اساس نسخه چاپى آن است ـ ياد مى کند و مشخصات ظاهرى و کاتب آن را مى نويسد.
سپس نسخه کتابخانه آستان قدس رضوى را يادآور مى شود که در دو جلد به خط نستعليق توسط دو کاتب به رشته تحرير درآمده است. وى مى نويسد که از اين نسخه شش نسخه ديگر در اين کتابخانه موجود است که هر کدام نقائصى دارند و هيچ يک شامل دوره کامل تفسير ابو الفتوح نمى شوند. دو نسخه از اين نسخ قديمى و با ارزش در سال هاى ۵۵۶ و ۵۵۷ ق، نوشته شده اند که گويا در زمان ابو الفتوح يا اندکى پس از فوت او بوده است.
نسخه مدرسه سپهسالار سومين نسخه تفسير ابو الفتوح است که مشخصات آن در اين مقاله بيان شده است.
نسخه مجلس شوراى ملّى و نسخه چاپى حاضر نزد نويسنده اين مقاله، نسخه هاى ديگر اين تفسيرند که مورد بررسى و دقت نظر قرار گرفته اند.
هم چنين دکتر عسکر حقوقى به مناسبت پژوهشى که در مقدمه تفسير ابو الفتوح رازى به طبع رسانده اند، فهرستى از مآخذ و منابع تحقيق در تفسير ابو الفتوح را جمع آورى و در آن مشخصات ۶۳ عنوان کتاب حديثى، تفسيرى، تراجم و ادبى را درج کرده است.
۱۱. روض الجنان و روح الجنان ابو الفتوح رازى / دکتر محمّد شفيعى
مقاله اى است ديگر در معرفى ابو الفتوح رازى و تفسير پر ارزش او.
وى ابو الفتوح را بر اساس شرح حال او که در حاشيه بحار الأنوار درج شده شناسانده است و مانند نوشته هاى همانند خود از ذکر نسبت و خاندان او شروع کرده و با اذعان به مجهول بودن سال تولد و وفات به معرفى آثار و شاگردان او پرداخته است. آن گاه وارد تفسير ابو الفتوح شده و فهرستى از محتوايى تفسير ارائه کرده و نکات قوت آن را برجسته تر نمايانده است.
در انتها به تاريخچه اين تفسير و مراحل تصحيح و نشر آن از دوره قاجار به بعد اشاره کرده و درباره يک نسخه خطى آن قلم فرسايى کرده است.
۱۲. دست نويسى نفيس از تفسير ابو الفتوح رازى / دکتر محمّد جعفر ياحقّى
نويسنده به بهانه تصحيح تفسير ابو الفتوح رازى مقدمه اى در تحقيق نسخه خطى و ضابطه استفاده از نسخه هاى متعدّد قديمى ارائه کرده است. آن گاه به اشتغال خود و همکاران علمى اش در تصحيح انتقادى تفسير ابو الفتوح رازى اشاره کرده است. وى در مورد آثار مفصّل و چند جلدى از اين مشکل ياد مى کند که نسخه هاى کامل کمتر و دست نوشته هاى ناقص، از برخى مجلّدات، بيشتر يافته مى شوند. سپس در مورد تفسير ابو الفتوح از نسخ خطى قديمى و با ارزشى نام مى برد که در سال هاى پس از فوت مؤلف نوشته شده، امّا فقط قسمتى از تفسير مذکور را در بردارند. آن گاه در صفحاتى چند به ويژگى هاى اين نسخ و بيان ابتدا و انتهاى هر يک مى پردازد.
نگارنده اضافه کردن مطلب مهمّى درباره تفسير ابو الفتوح رازى و شرح حال مؤلّف آن را منتفى مى داند و بيشتر به معرفى نسخه اى از تفسير که نزد او بوده است و تحليل و بررسى آن مى پردازد.
اين بررسى هم شامل اطلاعات پيرامونى اين نسخه همچون سال کتابت، کاتب و اهميت آن نسخه مى شود و هم اطلاعات محتوايى همچون رسم الخطّ، ادبيات نگارشى و ويرايشى و نوع ترجمه آيات به فارسى را در بر مى گيرد. آن گاه براى يافتن ميزان اعتبار و دقت نسخه اين مشخصات را با ساير نسخ خطى مقايسه کرده و نتيجه گيرى مى نمايد.
۱۳. اصلى در تصحيح انتقادى تفسير ابو الفتوح رازى / دکتر محمّد مهدى ناصح ـ دکتر محمّد جعفر ياحقى
نويسندگان اين مقاله به هنگام تصحيح نسخ خطى تفسير ابو الفتوح رازى به نکته ها و يافته هاى با ارزشى دست يافته اند که مى تواند به عنوان يک روش فراگير در ساير تحقيقات مشابه به کار آيد. از ميان اين نکات يک نکته را دقيق تر مورد کنکاش قرار داده و ذوق ارباب معرفت را به داورى فرا مى خوانند که آيا با اقتباس اين يافته ها مى توان مدعى پيدا کردن کليد تصحيح متون قديمى شد و آيا ممکن است در شيوه نگرش به آثار کهن و ارائه دوباره آنها طرحى نو درانداخت.
آن گاه از مجلّدات مختلف اين تفسير گزارش مى دهند که مثلاً در جلد شانزدهم از ۳۲۳ فعلِ اين گونه فقط چهار مورد به شکل امروزين به کار رفته است و نتيجه مى گيرند که اين ساخت فعل دست کم در آثار ابو الفتوح رازى زبانِ خود اوست، امّا تسرّى آن به آثار ديگر معاصران وى يا اختصاص آن به لهجه کهن رى پرسشى است که پاسخ آن تتبع و تحقيق زيادى نياز دارد.
۱۴. شناسايى کتاب روح الجنان يا روض الجنان / محمّد على مهدوى راد
مقاله اى است در توصيف تفسير ابو الفتوح رازى، که در سال ۱۳۶۶ در مجلّه حوزه به چاپ رسيده است.
نگارنده با انتخاب نام مقاله فوايد خود را آغاز نموده و با اشاره به اختلاف در نام تفسير ابو الفتوح نظريات مختلف را بيان کرده است. وى تفسير مذکور را از مهم ترين، بزرگ ترين و معتبرترين تفاسير فارسى شيعه شمرده که با انگيزه ارائه تفسيرى جامع و مفيد به زبانِ فارسى به رشته تحرير درآمده است.
سبک اين نوشتار نقل سخنان پيشينيان در ابعاد مختلف تفسير مذکور و جمع بندى اين سخنان و نتيجه گيرى از آنهاست.
وى مى نويسد: مؤلف بزرگوار اين اثر گرانمايه با آگاهى گسترده از فرهنگ اسلامى تفسيرش را از اطلاعات سودمند غنى کرده است.
سپس با نقل کلام علاّمه شعرانى معتقد است اين تفسير در ادب، لغت و بلاغت منتهاى تحقيق را به عمل آورده و از تفاسيرى نظير کشّاف و تفسير طبرسى پيشى گرفته است.
تفسير وى در علم کلام و عقايد و مسائل اخلاقى و اجتماعى سرآمد است و به ويژه در مباحث فقهى و استدلالى با نقل روايات و اقوال، نظر و فتواى خود را نيز بيان کرده و از اين جهت تفسير وى در زمره تفاسير فقهى به حساب مى آيد. تفسير ابو الفتوح به مطالب تاريخى و سير و مغازى نيز پرداخته و در تراجم و ذکر قصص قديمى نيز دست بلندى دارد.
نگارنده، آن گاه به بيان اقوال عالمان قديم و جديد درباره تفسير مورد بحث مى پردازد و سپس از چاپ هاى مختلف و نسخه هاى متعدد آن ياد مى کند. تفسير گازر يا جلاء الاذهان را تحريرى از تفسير ابو الفتوح مى داند و در آخر، مؤلف آن را به حَسَب و نَسَب معرفى کرده و مى ستايد.
۱۵. روض الجنان از تفاسير شيعه
نوشتارى است در معرفى نسخه هاى مختلفى از تفسير ابو الفتوح رازى که در مجموعه کتاب شناسى قرآن و علوم قرآنى در سال ۱۳۷۰ ش، توسط سازمان تبليغات اسلامى به چاپ رسيده است. در اين نوشتار نُه نسخه از اين تفسير شناسانده شده است.
دوره اول. پنج جلدى چاپ سنگى که دو جلد آن توسط محمّد کاظم طباطبايى تبريزى تصحيح و منتشر شد و سه جلد ديگر آن به همت نصر الله تقوى به زيور تصحيح و طبع آراسته شد.
دوره دوم. به تصحيح مهدى الهى قمشه اى در ده جلد در سال ۱۳۲۲ ش، منتشر شد.
دوره سوم. با تصحيح و حواشى علاّمه شعرانى و همت على اکبر غفارى در سال ۱۳۵۲ ش، در دوازده جلد به طبع رسيد.
دوره چهارم. با تصحيح مهدى الهى قمشه اى توسط محمّد حسن علمى در سال ۱۳۳۵ ش، در ده جلد منتشر گشت.
دوره پنجم. در پنج جلد از روى چاپ تهران در کتابخانه آية الله مرعشى نجفى در سال ۱۳۶۲ ش، افست شد.
دوره ششم. طبع پنج جلدى آن در سال ۱۳۵۴ در تهران منتشر شد.
دوره هفتم. دوره پنج جلدى منتشر شده در سال ۱۳۱۹ ش، در تهران.
دوره هشتم. با تصحيح الهى قمشه اى در سال ۱۳۲۱ ش، به همت انتشارات علمى به طبع رسيد.
دوره نهم. جلد شانزده و هفده به کوشش و تصحيح محمّد جعفر ياحقِّى و محمّد مهدى ناصح در سال ۱۳۶۵ ش، توسط بنياد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى انتشار يافت.
هم چنين سه کتاب ديگر درباره تفسير مورد بحث در اين مجموعه معرفى شده است:
۱. تحقيق در تفسير ابو الفتوح رازى، عسکر حقوقى، دانشگاه تهران، ۱۳۴۶ ش.
۲. داستان داود و سليمان برگرفته از تفسير ابو الفتوح، عسکر حقوقى، تهران، نشر امير کبير، ۱۳۴۹ ش.
۳. يوسف و زليخا به نقل از تفسير ابو الفتوح رازى، على اکبر علمى، تهران، ۱۳۳۴ ش.
۱۶. معرفى نسخه هاى خطّى و چاپى تفسير ابو الفتوح رازى / دکتر محمّد جعفر ياحقّى ـ دکتر محمّد مهدى ناصح
نوشتار حاضر، پيش از آنکه مناسب با عنوان خود به شناسايى نسخه هاى خطى و چاپى تفسير ابو الفتوح بپردازد، سخن را به نام کتاب و اختلاف در آن مى کشاند و مى نويسد علاّمه قزوينى معتقد است، با استفاده از نسخ قديمى اين تفسير، نام آن روض الجنان و روح الجنان است؛ در حالى که مرحوم شعرانى به تبع ابن شهر آشوب در معالم العلما نام کتاب را روح الجنان و روح الجنان مى داند.
وى مى نويسد کتاب تفسير ابو الفتوح به جهت علاقه زياد قرآن پژوهان و پارسى دوستان از همان روزگار تأليف مورد توجه قرار گرفت و با وجود حجم زياد، همواره استنساخ مى شده و امروزه افزون بر پنجاه دست نويس کامل و ناقص از آن احصاء و ۳۸ نسخه آن گردآورى شده است. آن گاه به چاپ هاى مختلف و نسخه هاى دست نويس متعدد آن اشاره کرده و ويژگى هاى برخى از آنها را يادآور مى شوند.
محققان در پايان اين تصحيح با بيان جزئياتى از روش تصحيح خود، به ويژگى برخى از نسخ خطى موجود در نزدشان اشاره کرده و فهرستى از کتابشناسى تفسير ابو الفتوح رازى ـ که مشتمل بر ۳۱ عنوان کتاب است ـ آورده اند.
۱۷. تفسير ابو الفتوح رازى / عقيقى بخشايشى
مقاله اى توصيفى است که بيان کلّياتى از زندگى شيخ ابو الفتوح رازى مى پرازد و کمتر از آن درباره تفسير او داد سخن سر مى دهد. مؤلف را به خوبى مى شناساند و نسب بلند او را به صحابى رسول خدا صلى الله عليه وآله نافع بن بديل خزاعى يادآور مى شود؛ اساتيد او را بر شمرده، و ابن شهر آشوب و شيخ منتجب الدين رازى را از زمره بزرگ ترين شاگردان وى مى داند. در ادامه به شيوه تفسيرى وى در تفسير روض الجنان مى رسد و آن را شبيه به تفسير تبيان شيخ طوسى مى داند.
از تأليفات او به ذکر چهار اثر مهم وى يعنى تفسير، شرح شهاب الاخبار، رساله يوحنّا و رساله مکالمات حُسنيه بسنده مى کند.
۱۸. گزينه روض الجنان و روح الجنان / دکتر احمد احمدى بيرجندى
در اين نوشتار، از سنت تفسير نويسى در زبان فارسى ياد کرده و برخى از اين تفسيرها را نام برده است.
سپس زندگى و نسب بلند ابو الفتوح را متذکر مى شود و از دو فرزند عالم وى نام مى برد. آن گاه رشته سخن را به تفسير وى بر مى گرداند و به اهميت آن، سبک و شيوه تفسيرى، جامعيت آن نسبت به موضوعات ادبى، فقهى، اخلاقى و حديثى، و تأثير مؤلف از تفاسير پيش از خود به ويژه تفسير طبرى و تبيان طوسى مى پردازد و در ادامه تاريخچه مختصرى از شهر روى و جايگاه شيعيان در آن شهر را بيان مى کند. حلقه ديگر اين نوشتار، توجه به سبک نگارش و ادبى تفسير ابو الفتوح است.
نگارنده در طولانى ترين بخش مقاله، ويژگى هاى ادبى اين تفسير و هنرمندى نويسنده را در استفاده بجا از کلمات زيبا و اصيل فارسى به تفصيل به نظاره و تأمل مى نشيند و با مقايسه کلمات و واژه هاى به کار رفته در اين تفسير با منابع کهن فارسى به ترجمه امروزين برخى از اين واژه ها مى پردازد.
۱۹. درباره تصحيح ترجمه ابو الفتوح رازى، اولين مترجم شيعى قرآن / محمّد مهيار
نويسنده با هدف نشر ترجمه ابو الفتوح از قرآن مجيد، به اقتباس ترجمه وى از آيات قرآن ـ که در ضمن تفسير انجام گرفته ـ اقدام نموده است. وى براى تهيه اين ترجمه، اساس کار خود را بر متن تفسير چاپ شده توسط آستان قدس رضوى قرار داده است.
نگارنده، براى تهيه اين ترجمه از نسخه تصحيح شده اخير متوجه مشکلاتى در اين نسخه مى شود که مصححان محترم گريزى از آن نداشتند و آن تنوع سبک ادبى در مجلدات مختلف تفسير و گوناگونى کلمات به کار رفته در مورد مشابه بوده است. منشاء چنين اشکالى نيز همان تعدد نسخ قديمى مورد اعتماد مصححان بوده است. نگارنده، با تهيه شيوه نامه اى، سعى در همسان سازى اين اختلافات داشته و درصدد حل اين مشکل برآمده است.
۲۰. تأثير روض الجنان بر تفاسير فارسى
نوشتار حاضر برگرفته از روزنامه همشهرى در تاريخ ۲۸ مهر ۱۳۷۷ ش، است.
نويسنده به تحليل شخصيت ابو الفتوح و برخى ويژگى هاى تفسيرش برخى ديگر از ويژگى هاى اين تفسير از جمله جامعيت محتوايى آن نسبت به عناوين فقهى و کلامى و تمايل آن به تصوف و عرفان را مورد اشاره قرار مى دهد.
نويسنده، نثر ادبى تفسير ابو الفتوح رازى را مطالبى نثر ادبى مرسل در قرن پنجم هجرى مى داند و مى نويسد:
کابرد عاميانه واژه هايى نظير «دختره» بجاى «دخترک» و «کال زار» به جاى «کارزار» ظاهراً گوياى شفاهى بودن اصل بخش هايى از تفسير در قالب مجلس گويى و واعظانه بوده است؛ اگرچه تنه اصلى تفسير برگرفته از امالى و مجالس مؤلف است.
وى هم چنين پس از اشاره به دفعات تصحيح و چاپ اين تفسير در صد سال گذشته از مصححان چاپ اخير يعنى دکتر ياحقى و دکتر ناصح انتقاد مى کند. به نقل نگارنده مقاله، نامبردگان ضبط آيات قرآنى مورد استفاده ابو الفتوح را از حالت اصلى به قرائت مشهور حفص از عاصم برگردانده اند و اين موجب تفاوت هايى در معناى آيات با متن تفسير شده است. معلوم مى شود که قرائت مورد استفاده در تفسير غير از قرائت حفص بوده است. نويسنده، در خاتمه به تأثير تفسير ابو الفتوح رازى بر تفاسير پس از خود اشاره مى کند و از تأليفات ديگر ابو الفتوح ياد مى کند.
۲۱. درباره تفسير ابو الفتوح / جويا جهانبخش
کوتاه گفتارى است درباره تفسير ابو الفتوح رازى و نويسنده آن.
نگارنده با قلمى نو و زيبا که خالى از تکلف نيست، اين سطور اندک را در دانشنامه قرآن کريم به طبع رسانده است. اختلاف در نام تفسير، تاريخ نگارش آن، کثرت نسبى دست نوشته هايش، کاميابى شيخ ابو الفتوح در نگاه دانشمندان، جمع آورى حکايات و احاديث شيعه و اهل سنت، حکايت کننده از برخورد تفاهم طلب نويسنده با دسته هاى عقيدتى مختلف اسلامى و چاپ هاى مختلف آن در سده اخير از مهم ترين سرفصل هاى مطرح شده در آن است.
۲۲. چکيده پايان نامه هاى علوم قرآنى / دکتر جعفر نکونام
نگارنده، در تأليف مستقلى به اين نام، فهرست نسبتاً کاملى از چکيده پايان نامه هاى علوم قرآنى دفاع شده در دانشگاه هاى ايران را تدوين و تنظيم کرده است. از مجموع اين پايان نامه ها هفت عنوان به تفسير ابو الفتوح رازى ارتباط دارد که در اين مقاله در کنار هم جمع آمده اند. سه مورد هم به مقايسه تفسير ابو الفتوح با تفاسير طبرى و ميبدى پرداخته است.
در دو مورد ديگر سبک و ويژگى هاى ادبى و لغوى اين تفسير را موضوع کار خود قرار داده است.
يک مورد نيز به بررسى سبک اين مفسر در تفسير خود و موردى ديگر هم به بررسى مهم ترين انديشه هاى کلامى ابو الفتوح در اين تفسير پرداخته است.
۲۳. پايان نامه هاى قرآنى
شناسايى کوتاه سه عنوان از پايان نامه هاى دانشگاه هاى ايران در موضوعات قرآنى و مرتبط با تفسير ابو الفتوح رازى محتواى اين نوشته است.
يک. سبک و خصوصيات دستورى و لغوى تفسير ابو الفتوح رازى، عسکر حقوقى (دکترا) ۱۳۳۵ ش.
دو. تحقيقى در تفسير ابو الفتوح رازى، عبد الواسع شجاعى (کارشناسى ارشد) ۱۳۴۲ ش.
سه. روش شيخ ابو الفتوح رازى در تفسير روح الجنان، محمّد مهدى حقّى (کارشناسى ارشد) ۱۳۷۱ ش.
۲۴. ترجمه قرآن ابو الفتوح رازى و ۲۴ سال ترجمه قرآن در ايران
نگارنده اين مقاله، با نگاهى ويژه به تأثير قرآن کريم بر زبان فارسى، به بررسى ترجمه هاى قرآن کريم پس از انقلاب اسلامى ايران ـ که تعدادشان به ۲۳ مى رسد ـ مى پردازد. وى بسيارى از مترجمان مذکور را در زمره اسلام شناسان بزرگ قلمداد کرده و از تنى چند از آنان نام مى برد.
او معتقد است که از آثار متمايز اين دوره مى توان به ترجمه همراه با توضيح و شرح، ترجمه منظوم، ترجمه همزمان به فارسى و انگليسى و احياى ترجمه هاى قديمى همچون ترجمه ميبدى در کشف الاسرار و ترجمه ابو الفتوح رازى در روض الجنان اشاره کرد.
نويسنده همچنين گام گذاردن در عرصه نقد اين ترجمه ها را از ويژگى هاى اين دوره مى شمارد و برخى از اساتيد اين فن را مى ستايد.
۲۵. روض الجنان و روح الجنان في تفسير القرآن / عبدالحسين شهيدى صالحى
نوشتار کوتاهى است در معرفى تفسير ابو الفتوح رازى و مقايسه آن با ساير تفاسير اسلامى. وجه اهميّت و امتياز اين مقاله که توجه به محتواى تفسير مذکور و نقادّى کارشناسانه آن است. نويسنده با مقايسه منصفانه اين تفسير با تفاسير تبيان طوسى و مجمع البيان طبرسى و ترجمه تفسير طبرى و کشّاف زمخشرى، در برخى ويژگى ها مفسّر را مى ستايد که از همتايان خود گوى سبقت ربوده است و بعضى شيوه هاى او را مذمّت مى کند که مثلاً از اسرائيليات حديث هاى زيادى نقل کرده است.
آن گاه سخن عالمان بزرگ شيعه را در مدح ابو الفتوح رازى و تفسيرش نقل مى کند.
۲۶. کهن ترين و مشروح ترين تفسير شيعى / دکتر محمّد جعفر ياحقّى
دکتر ياحقّى، نويسنده اين مقاله ـ که خود از پژوهشگران و مصحّحان تفسير ابو الفتوح رازى است ـ نوشتار حاضر را به هدف طبع در دانشنامه جهان اسلام نگاشته است.
خبرگى نويسنده و هدف نگارش اين مقاله هر دو شاهدى بر محتواى غنى آن هستند.
زندگى نامه مختصرى از ابو الفتوح رازى، بحث بر سر نام اين تفسير و اختلاف موجود در آن، شيوه کلامى، روايى و ادبى اين تفسير، روش تفسيرى مؤلف در مقاطع مختلف کتاب، توجه ويژه به زبان فارسى و سبک ادبى ممتاز آن، مقايسه با تفاسير پيشين و پسين خود، نقل مؤلف از راويان اهل سنّت در کنار راويان شيعى و نسخ متعدّد و چاپ هاى متنوع و ويژگى هاى آنها از مهم ترين عناوين مطرح شده در اين مقاله هستند.
۲۷. روض الجنان و روح الجنان در سير تطّور تفاسير شيعه / محمّد على ايازى
اين نوشته کوتاه بخشى از کتاب سير تطّور تفاسير شيعه است که به موضوع تفسير ابو الفتوح رازى اختصاص دارد و مانند همه نگاشته هاى همنوع خود، به معرفى ابو الفتوح رازى و تفسير او پرداخته است. نگارنده در ميان همه ويژگى هاى تفسير ابو الفتوح، به اختلاف در نام آن، جايگاه مهم اين تفسير در ميان تفاسير شيعه، توفيق ستودنى مؤلف در استفاده صحيح و روان از زبان فارسى شيوه تفسيرى و چاپ ها و نسخه هاى معدد آن توجه ويژه کرده است.
۲۸. معرفى تفسير ابو الفتوح رازى و تفاوت آن با تفسير گازر و منهج الصادقين / رضا استادى
نويسنده اين صفحات طولانى، براى مقايسه سه تفسير ابو الفتوح رازى، جلاء الاذهان و منهج الصادقين، در سه بخش جداگانه به معرفى و بررسى هر يک از تفاسير و مؤلف آن مى پردازد.
نويسنده اين مقاله در مقايسه منهج الصادقين، روض الجنان و جلاء الاحزان وجه امتياز و نقطه ضعف هر يک را بيان مى کند. وى اشتمال تفسير ابو الفتوح بر لغات مشکل و اغلاط فراوان و نداشتن لطافت هاى عرفانى و دور بودن از ادبيات فارسى امروزى را از نقاط ضعف آن دانسته و در مقابل تفسير منهج الصادقين را ـ که در فصاحت لفظى به تفسير ابو الفتوح نمى رسد ـ از جهات ذکر شده، مورد قبول مردم مى شناساند.
۲۹. مقدمه کتاب نثر طوبى / علاّمه شعرانى
نثر طوبى کتابى است به قلم علاّمه شعرانى که بسان يک دائرة المعارف کوچک قرآنى در بيان لغات و مفاهيم قرآنى نگاشته شده است. مرحوم علاّمه شعرانى در تصحيح تفسير ابو الفتوح رازى به هنگام مواجهه با الفاظ مشکل و غير مأنوس و مفاهيم پيچيده، اقدام به شرح و تبيين اين مشکلات مى نمود. اشعار و مثل هاى عربى را شرح و تفسير کرده و زمانى به ايراد بيان هاى سودمند و نکات لطيف تمثّل مى جست. مؤلّف، اين شرح ها و بيان ها را ـ که بر اساس حروف الفبا مرتب شده بود ـ در مجموعه اى به نام نثر طوبى منتشر ساخت. مطالب اين کتاب تا حرف (عين) به قلم مرحوم علاّمه شعرانى و از حرف (غين) تا انتها به درخواست ناشر کتاب به ويله دکتر محمّد قريب نوشته شد. نثر طوبى قبل از آنکه مستقلاً چاپ شود، در حاشيه آخرين جلد تفسير ابو الفتوح رازى به تصحيح علاّمه شعرانى به طبع رسيد.
۳۰. مقدمه جلد دوم نثر طوبى / محمّد قريب
نگارنده اين مقدمه به علاقه وافر و ديرينه خود به پژوهش در معانى قرآن مجيد و دقت در مفردات و اشتقاقات آن اشاره مى کند و آرزوى خود را در تدوين مجموعه اى از تبيين غرايب قرآن بيان مى دارد. وى، هم چنين دست نوشته هايى را با عنوان (تبيين اللغات لتبيان الآيات) تنظيم کرده بود. مقاله حاضر مقدمه جلد دوم کتاب نثر طوبى است که مرحوم دکتر قريب اين مهم را به انجام رسانده و از حرف (غين) تا انتها به شرح لغات و مفاهيم قرآنى پرداخته است.
۳۱. معرفى کتاب نثر طوبى / على نصيرى
نگارنده در معرفى کتاب نثر طوبى پس از بيان کوتاهى درباره شخصيت علمى علاّمه شعرانى و فرزانگى او و تبحرّش در علوم معقول و منقول، کتاب نثر طوبى را نشان دهنده بُعد قرآن پژوهى علاّمه فقيد در کنار ابعاد فقهى و فلسفى ايشان مى داند.
وى با استفاده از دو مقدمه علاّمه شعرانى و دکتر محمّد قريب بر مجلدات او و دوم نثر طوبى، کتاب مذکور را کاملاً شناسايى کرده و در بيان فهرست آن مى نويسد: مطالب کتاب در چهار فصل نظم يافته است:
فصل نخست. مباحث قرآنى همچون اعجاز قرآن، زبان قرآن، روش استدلال قرآن.
فصل دوم. مباحث حديثى، توجه به اسرائيليات، تضلّع علاّمه شعرانى در حديث پژوهشى و ديدگاه وى در روايات تفسيرى اهل بيت.
فصل سوم. مباحث فلسفى و کلامى شامل دفاع از فلسفه و کلام، قاعده الواحد، ضرورت وجودِ واسطه فيض، خير و شر از نگاه علاّمه شعرانى.
و فصل چهارم. مباحث سياسى و اجتماعى، نگاه علاّمه شعرانى به حکومت، حقوق بشر، تقابل جهان اسلام و جهان غرب.
۳۲. روح الاحباب و روح الالباب فى شرح الشهاب / محمّد تقى دانش پژوه
پژوهشگران شخصيت ابو الفتوح رازى، روح الاحباب را يکى از نوشته هاى او مى دانند. ابو الفتوح در کتاب خود روح الاحباب و روح الالباب، کتاب شهاب الاخبار قاضى قضاعى شافعى را شرح کرده است و مى توان کتاب او را در زمره منابع شرح الحديث و فقه الحديث فهرست کرد.
نويسنده مقاله حاضر در معرفى اين کتابِ ابو الفتوح رازى، وى را به نام پدران، اساتيد و شاگردانِ عالمش مى ستايد و فهرستى از عالمان شيعه که کتاب شرح شهاب الاخبار را روايت کرده يا معرفى نموده اند، نام مى برد و کلام را با ويژگى هاى برخى از نسخ خطى آن کتاب به پايان مى برد.
۳۳. ترجمه و شرح فارسى شهاب الاخبار / محمّد تقى دانش پژوه
جناب دانش پژوه، نويسنده اين نوشتار، به تصحيح و نشر يکى از شروح شهاب الاخبار ـ که توسط خواجه زکى حنفى شرح شده، اقدام کرده است. نوشته حاضر مقدمه اين کتاب مصحّح است. وى در اين نوشتار ۲۳ کتاب را نام مى برد که همگى ناظر بر شهاب الاخبار و به قلم عالمان سنّى و شيعه به بيان هاى مختلف نوشته شده است. همه اين تأليفات از شهاب الاخبار بهره کامل برده و نام شهاب را در نام کتاب خود زنده کرده اند. شرح شهاب الاخبار ابو الفتوح رازى يکى از اين کتاب هاست. از اين مجموعه سه عنوان ترجمه و شرح فارسى است که کتاب آقاى دانش پژوه يکى از آنهاست. مصحح محترم در ادامه اين مقدمه به بيان برخى از واژه هاى فارسى به کار رفته در شرح خواجه زکى بر شهاب الاخبار اشاره کرده و مرادف امروزين آن را بيان کرده است.
۳۴. شرح شهاب
يادداشتى است در زمره فهرست نسخه هاى خطى کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران.
در اين يادداشت نسخه اى از شرح شهاب الاخبار منتسب به ابو الفتوح رازى معرفى شده است. نظم آن بسيار روان تشخيص داده شده است. در ادامه، برخى از ويژگى هاى اين نسخه خطى ذکر شده است.
۳۵. شرح فارسى شهاب الاخبار / محدّث ارموى
محدث ارموى کتاب شرح شهاب الاخبار را، با وجود مجهول بودن نويسنده آن، به عنوان يک اثر باستانى و با ارزش شايسته تصحيح و نثر مى بيند و مقدمه اى بر آن مى نگارد. در اين مقدمه به اهميت شرح شهاب الاخبار و سبب چاپ آن اشاره مى کند.
محدث ارموى در صفحاتى چند، به چگونگى دست يابى خود به يک نسخه کمياب از اين کتاب اشاره کرده، انگيزه خود را از چاپ آن، احياى تراث نبوى و جلوگيرى از معدوم شدن اين اثر با ارزش بيان مى کند.
۳۶. حُسنيّه
در فهرست نسخ خطى کتابخانه آستان قدس رضوى دو نسخه از يک رساله مذهبى به نام حُسنيه منسوب به ابو الفتوح رازى معرفى شده است. ابتدا و انتهاى هر يک از نسخه ها ـ که خالى از افتادگى نيستند ـ آمده است.
۳۷. کتاب حُسنيه در تاريخ ايرانِ سرجان ملکم / ترجمه ميرزا اسماعيل حيرت
سرجان ملکم کتابى به نام تاريخ کامل ايران نوشته است و ميرزا اسماعيل حيرت آن را به فارسى برگردانده است. در بخشى از اين کتاب، کتاب حُسنيه تأليف شيخ ابو الفتوح رازى معرفى شده است. نويسنده قبل از بيان مشروح داستان حُسنيه، درباره آن مى نويسد: براى بيان برهان ها و استدلال هاى شيعى در اثبات حقانيت خود بهتر از اين کتاب تأليف ديگرى ممکن نيست. موضوع اين کتاب مناظره علمى و کلامى بين حُسنيه کنيز تربيت شده در منزل امام صادق عليه السلام و ابراهيم سيار عالم سنى است که در دربار هارون الرشيد عبّاسى انجام گرفته و به پيروزى حُسنيه و سرافکندگى عالمان سنّى منجر شده است.
۳۸. حُسنيه با تقريظ حضرت آية الله خادمى / سيد على اکبر شفيعى
دست نوشته اى است از آية الله حاج آقا حسين موسوى خادمى، که در مقدمه کتاب مناظرات حُسنيه به طبع رسيده است. در اين نوشتار از کتاب حُسنيه تعريف بسيار شده و مؤمنين به مطالعه آن دعوت شده اند.
۳۹. تنها نسخه عربى رساله حُسنيه / سيد عبدالعزيز طباطبايى
از رساله حُسنيه تنها يک نسخه عربى يافت شده که در سال ۱۱۴۵ ق، نگاشته شده است. نوشته پيش رو مقدمه اى براى تصحيح اين نسخه است که به قلم محقق توانا سيد عبدالعزيز طباطبايى انجام گرفته است.
اين نسخه زيبا کوتاه تر و خلاصه تر از نسخه هاى فارسى آن است.
۴۰. داستان حُسنيه / على رضا ذکاوتى قراگزلو
نگارنده، ابتدا درباره داستان سرايى و افسانه گويى و رواج آن در فرهنگ ملت ها مى گويد. آن گاه با اشاره به حکايات موجود در مجموعه هاى قديمى برخى از داستان سرايى هاى جديد را بر گردانِ نو از حکايات قديمى مى داند. وى معتقد است داستان حُسنيه همانند بسيارى از حکايات مولوى به جهت القاى معناى بلند آن ساخته و پرداخته ذهن سراينده آن است.
وى اندکى به تاريخچه اين داستان مى پردازد و ملاّ ابراهيم استرآبادى زيسته در قرن دهم هجرى را اولين پردازنده اين داستان معرفى مى کند.
نگارنده معتقد است هنر ملاّ ابراهيم استرآبادى اين است که از قصّه هزار و يک شب ـ که با حال و هواى گناه آلود مقصدى جز سرگرم کنندگى ندارد و هنر را فقط براى هنر مى خواهد ـ داستانى پديد آورده است که در قالب يک مناظره عقيدتى هنر متعهّد و هدفدار را سرلوحه خود قرار داده و بيش از چهار قرن مورد توجّه خاص و عام قرار گرفته است.
نويسنده با نگاه به نقش هارون الرشيد در هر دو داستانِ حُسنيه و هزار و يک شب، که فردى متشّيع و شيعه دوست است و تحت فشار ديگران به خشونت عليه شيعيان مجبور شده است، اين موضوع را يک دروغ تاريخى مى داند که متون حديثى و تاريخىِ فراوان آن را تکذيب مى کند. او معتقد است نه ابو الفتوح رازى و نه هيچ عالم شيعى ديگر اين سخن نادرست را نمى تواند باور کند.
۴۱. رساله حُسنيه / محمّد حسين روحانى
رساله مختصرى در معرفى داستان حُسنيه است.
اين مقاله کوتاه به گونه اى جامع به توصيف حُسنيه و محتواى مناظره او با عالمان سنّى در حضور هارون الرشيد مى پردازد. نگارنده هم چنين به چگونگى دستيابى به اين نسخه در عهد صفوى و نشر آن در سال هاى بعد اشاره مى کند.
۴۲. حُسنيه يا شهابى از دامان خورشيد / حسين اثنى عشرى
داستان حُسنيه و روايت نقل شده آن در حلية المتقين علاّمه مجلسى توسط حسين اثنى عشرى بازنويسى و با عنوان شهابى از دامان خورشيد منتشر شده است. اين نوشتار مقدمه اين کتاب است پيش از شروع به داستان حُسنيه، به بعثت پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله و رها شدن مردم جزيرة العرب از جاهليّت اشاره دارد. آنگاه ماجراى غدير و امامت امير المؤمنين و سپس مبارزات شيعيانى در طول سال هاى پس از آن را يادآور شود و در انتها به بيان خلاصه اى از مناظره حُسنيه مى پردازد. متن کتاب او مشروح مناظره مورد بحث است که براى مخاطبان جوان، بازنويسى و در سال ۱۳۸۲ ش، منتشر شده است.
۴۳. حُسنيه يکى از آينه داران غدير / محمّد عابدى
داستان حُسنيه و مناظره او با عالمان اهل سنت در محضر هارون عبّاسى، اين بار جهت درج در ماه نامه کوثر در ضمن مقاله «زنان راوىِ حديث غدير» به وسيله محمّد عابدى نگاشته شده است. نويسنده، به تناسب موضوع مقاله، قسمتى از مناظره حُسنيه را ـ که ناقل حديث غدير بوده ـ مى آورد و در انتها منابع تحقيق خود را معرفى مى کند.
۴۴. حسنُيه در دائرة المعارف زن ايرانى
اين نوشته جستار کوتاهى است درباره حُسنيه و ماجراى او.
نويسنده آن، علاوه بر مختصرى از زندگى نامه حُسنيه به اين نکته نيز اشاره کرده است که برخى از محققان معتقدند حُسنيه وجود خارجى نداشته و با هدف طرح عقايد شيعه، توسط ذهن نگارنده آن پردازش شده است.
۴۵. رساله يوحنّا
در اين نوشتار نسخه اى عربى از کتاب «رساله يوحنّا» معرفى شده است.
در اين معرفى ـ که در ضمن فهرست نسخ خطى کتابخانه آستان قدس رضوى انجام گرفته ـ مختصرى از جريان يوحنّا بيان شده و پس از نقل قول صاحب روضات الجنات در انتساب آن به ابو الفتوح رازى، ويژگى هاى ظاهرى نسخه شناسانده شده است.
۴۶. يوحناى ذمّى در جست وجوى حقيقت / دکتر على اکبر شهابى
کتاب يوحناى ذمى ... رساله اى کوتاه، ولى پر مغز در بيان حقانيت مذهب شيعه از زبان يک مسيحى تازه مسلمان و جوياى حقيقت است. نويسنده اين مقاله چگونگى دست يابى به اين کتاب و هدف از نشر آن را بازگو مى نمايد و به دلايلى که ذکر کرده است، همان نسخه قديمى را ـ که از کيفيت خوبى برخوردار بوده ـ به طبع مى رساند و اصلاحاتى را که ناگزير از آن بوده، در مقدمه کتاب مى آورد و از مصححان و اهل علم و ادب دعوت مى کند براى نشر محققانه اين رساله اقدام نمايند.
۴۷. دفاع از حريم تشيع (حُسنيه و يوحناى ذمّى) / محمّد محمّدى اشتهاردى
نويسنده، در مقدمه کتاب حريم تشيع، داستان حُسنيه را با استفاده از حلية المتقين علاّمه مجلسى بازنويسى کرده است. آنچه در اين سطور خواننده را مجذوب خود مى سازد قلم روان و پرداخت شيواى نويسنده به داستان حُسنيه است که از آن حماسه اى ماندگار در تاريخ مبارزات علمى شيعه ساخته است. وى با همين بيان و با برداشت آزاد خود داستان يوحنّاى ذمى را نيز باز مى نويسد.
وجه جمع اين دو داستان در تأليف اين نويسنده، انتساب هر دو آنهاست به شيخ بزرگوار ابو الفتوح رازى.
نگارنده ابتدا نسبت اين دو کتاب را به ابو الفتوح قطعى مى نمايند. در ادامه، با نقل اقوال عالمان مختلف، مشکوک بودن انتساب رساله حُسنيه به ابو الفتوح را اعلام داشته، امّا از قطعيت تأليف رساله يوحنا به دست ابو الفتوح رازى دست نمى کشد. در نهايت مى نويسد: چه شخصيت هايى نظير حُسنيه و يوحنّا وجود خارجى داشته باشند و چه ساخته و پرداخته ذهن نويسندگان آنها باشند، به هدف ما ـ که بيان استدلال هاى منطقى در دفاع از حريم تشيع است ـ خللى وارد نمى شود.
۴۸. تبصرة العوام / عبّاس اقبال آشتيانى
تبصرة العوام کتابى فارسى در فنّ ملل و نحل و بيان فرقه ها، مکاتب، اديان و آراء مختلف کلامى است که در اواخر قرن ششم يا اوايل قرن هفتم هجرى نگاشته شده و مؤلّف آن معلوم نيست. اگر چه حدود يکصد سال پيش از آن، کتابِ فارسىِ ديگرى در اين فن با نام بيان الاديان با قلم و بيانى روان و جذّاب نگاشته شده بود، امّا به دو جهت تبصرة العوام از اهميت بيشترى برخوردار است:
اول. مفصل بودن اين کتاب نسبت به بيان الاديان که حجم آن را به حدود شش برابر رسانده است.
دوّم. شيعه بودن مؤلّف آن، به طورى که مى توان آن را اولين کتاب شيعه در ملل و نحل دانست.
نگارنده پس از آنکه در مقدمه اين کتاب، انتساب آن را به سيد مرتضى و امام محمّد غزالى نا صحيح مى شمارد، در شناسايى مولّف و زمان تأليف آن قلم فرسايى مى کند. آن گاه براى پيدا کردن نويسنده آن، تمام احتمالاتى را که عالمان اسلامى يا مستشرقين غربى مطرح ساخته اند، بررسى کرده و يکايک آن احتمالات را با ادله خود ناسازگار ديده و کنار مى زند و در نهايت، بدون رسيدن به نظر قطعى و يا ظنّى، تعيين نويسنده آن همچنان در پرده ابهام مى ماند.
امّا آنچه باعث شده که کتاب تبصرة العوام و مقدمه محقّقانه آن در مجموعه آثار کنگره ابو الفتوح رازى بگنجد يکى از احتمالات در شناخت مؤلّف آن است و آن احتمال رأى ميرزا عبدالله افندى در رياض العلماء است که اين کتاب را از تأليفات ابو الفتوح رازى دانسته است.
نويسنده اين مقدمه، رأى صاحب رياض را نمى پذيرد و معتقد است با وجود شواهد مختلف، ابو الفتوح رازى در اواسط قرن ششم مى زيسته و قبل از تأليف تبصرة العوام از دنيا رفته است. حتى شاگردان شيخ منتجب الدين و ابن شهر آشوب در سال هاى ۵۸۵ تا ۵۸۸ ق، از دنيا رفته اند، ولى کتاب تبصرة العوام، همان گونه که گذشت، در سال هايى پس از اين به رشته تحرير درآمده است ؛ علاوه بر اين که ابن شهر آشوب و شيخ منتجب الدين در تأليفات رجالى و فهرسى خود نامى از کتاب تبصرة العوام و مؤلّف آن به ميان نياورده اند.
۴۹. آثار و ترجمه شيخ ابو الفتوح رازى و خاندان او در الذريعة / على اکبر زمانى نژاد
در اين مقاله فهرستى از کتب، مقالات و آثار مرتبط با ابو الفتوح ـ که شيخ آقا بزرگ تهرانى در کتاب ارزشمند خود الذريعة الى تصانيف الشيعة آورده ـ انعکاس يافته است.
محقق اين مجموعه، اين فهرست را در سه بخش نظم داده است:
بخش اول: کتابشناسى و آثار ابو الفتوح رازى و آثار منسوب به او و آثار شامل شرح حال او که در الذريعة معرفى شده است.
بخش دوم. آثار مربوط به پدر، جدّ و نياکان ابو الفتوح رازى که در الذريعة منعکس شده است.
بخش سوم. آثار مرتبط با شاگردان و هم عصران شيخ ابو الفتوح رازى که در الذريعة آمده است.
