تفسير پژوهى ابو الفتوح رازى رحمه الله
عنوان: تفسير پژوهى ابو الفتوح رازى رحمه الله (گزارش کتاب ها و پايان نامه ها)
به کوشش: سيد محمّد على ايازى
تعداد جلد: ۱ (۴۸۰ صفحه)، وزیری
ناشر: دار الحديث
محل نشر: قم
تاریخ انتشار: ۱۳۸۴
۱. درآمدى بر تفسير پژوهى ابو الفتوح رازى/ سيد محمّد على ايازى
نگارنده مقاله ابتدا تفسير پژوهى در تاريخ معاصر را مطرح کرده و به نقد و بررسى سبک هاى مختلف آن پرداخته و اهداف و فوايد پژوهش هاى تفسيرى را يک به يک مطرح و نقد مى نمايد.
نگارنده در ادامه، هدف از نگارش اين کتاب را معرفى کتاب نامه ها و پايان نامه هايى که درباره تفسير ابو الفتوح رازى و يا مقايسه با تفاسير ديگر نوشته شده بيان مى کند. کتاب اولى که نگارنده به معرفى آن مى پردازد، تحقيق در تفسير ابو الفتوح رازى (رساله پايان نامه دوره دکتراى عسکر حقوقى) است. او بيان مى کند که اين رساله نخستين اثر مستقل و گسترده درباره معرفى ابو الفتوح است. گزينه روض الجنان و روح الجنان اثر شادروان احمد احمدى بيرجندى دومين اثر مستقل و منظم در باب اين تفسير است. سومين اثر ياد شده در اين نوشتار، ظرايف و طرايف متون نثر تفسيرى (رساله دوره دکتراى آقاى محمّد مراد ايرانى) و يکى از نوشته هاى بسيار مفصل و خواندنى در حوزه زبان و نثر روض الجنان است. اهم انديشه هاى کلامى ابو الفتوح رازى رساله دوره کارشناسى ارشد آقاى عبدالعلى عنايتى در دانشگاه قم و رساله هاى روش شيخ ابو الفتوح رازى در تفسير روح الجنان اثر محمّد مهدى حقى و رساله نکات اعتقادى و کلامى در تفسير ابو الفتوح رازى اثر حيدر بصير و رساله مباحث علوم قرآن در تفسير رازى نوشته خانم زهره اعتمادى، عناوين رساله هايى است که نگارنده به تفکيک مطرح نموده است.
۲. مباحث علوم قرآنى در تفسر ابو الفتوح رازى/ بر اساس پايان نامه کارشناسى ارشد زهره اعتمادى
تنظيم و تکميل و گزارش: على نجفى نژاد
نگارنده اين گزارش در آغاز به معرفى اجمالى پايان نامه پرداخته و به طرح برخى مسائل علوم قرآنى براى روشن شدن ديدگاه اجمالى ابو الفتوح در اين زمينه مى پردازد. پديده وحى از نظر ابو الفتوح، شيوه هاى نزول وحى در نظر ابو الفتوح رازى، اسامى قرآن، موارد کاربرد و معانى کتاب در قرآن و سنت عناوين فصل هايى است که نويسنده مطرح مى کند و در هر فصل ديدگاه ابو الفتوح را طرح و بررسى مى نمايد.
نويسنده در ادامه، بحث مهم و تأثير گذار در اسباب نزول و روايات اين باب را مطرح مى کند و در فصل ديگرى ملاک شناختن سوره هاى مکى و مدنى و معيار تفکيک قرآن پژوهان را بيان مى نمايد. سوره هاى اخلاقى از نظر ابو الفتوح، آيات استثنايى، علم قرائات و اعجاز قرآن عناوين سرفصل هاى مطروحه نگارنده است. در ادامه وجوه تحدى با ذکر نظريات مختلف درباره آن، موارد تحدى در قرآن اعجاز و وجوه اعجاز را بحث مى نمايد. نگارنده بحث محکم و متشابه را مطرح مى کند و غفلت از آن را موجب انحراف در تفسير قرآن مى داند. در اين بحث به معناى لغوى محکم و متشابه، ديدگاه ابو الفتوح رازى، آيات محکم و متشابه در قرآن، حکمت وجود آيات متشابه و ويژگى آيات متشابه مى پردازد. تفسير، تأويل، ناسخ و منسوخ، ارکان نسخ و آيات ناسخ و منسوخ مباحث پايانى اين نوشتارند.
۳. گزارشى تحليلى و توصيفى از کتاب تحقيق در تفسير ابو الفتوح رازى/ عسکر حقوقى
به گزارش: صادق محمودى
نويسنده اين گزارش نخستين رساله تفسير پژوهشى درباره تفسير ابو الفتوح رازى که نيز گسترده ترين اثر در اين زمينه است را کتاب دکتر عسکر حقوقى معرفى مى نمايد و اين رساله را به دليل قدمت، اهميت و جامعيّت مورد توجه ويژه قرار مى دهد. در ادامه، سال تأليف رساله را ۱۳۳۵ ش، معرفى مى نمايد و مى افزايد که در طول ده سال تحقيقات ديگرى را درباره اين تفسير به اين رساله اضافه کرده و در مجموعه ۱۴۳۲ صفحه در سه جلد با قطع وزيرى به چاپ رسيده است. جلد اول اين مجموعه سبک و خصوصيات دستورى و لغوى ابو الفتوح و جلد دوم فهرستى است از تمامى احاديث نبوى و ائمه اطهار عليهم السلام. نويسنده در جلد سوم نيز داستان پيامبران و اقوام را ملل که به صورت پراکنده در تفسير ابو الفتوح آمده ـ جمع آورى و به داستان هاى جداگانه تبديل کرده است. نگارنده ضمن بيان ويژگى هاى مجلّدات اين کتاب، به ترتيب خلاصه اى از نظريات، مطالب و ديدگاه هاى نويسنده را گزارش مى کند. برخورد آرا و عقايد متکلمان معتزلى و اشعرى، موضع کلامى شيعه در عصر ابو الفتوح، تفسير ابو الفتوح و انعکاس اختلافات مذهبى در آن عناوين سرفصل هايى است که نگارنده تحت عنوان مقدمه «تشيع و سير آن در ايران» به آن پرداخته است. و پس از آن فهرستى از مطالب جلد اول را معرفى مى نمايد که برخى از آنان عبارت اند از: ترجمه احوال و تاريخ حيات ابو الفتوح رازى، مختصات نسخ خطى و چاپى تفسير، سبک و خصوصيات دستورى و لغوى و املايى، ويژگى هاى تفسير ابو الفتوح مباحث تاريخى تفسير. نگارنده، ذيل معرفى جلد دوم کتاب تحقيق در تفسير ابو الفتوح ـ که درباره احاديث نقل شده در تفسير است ـ به چگونگى دسته بندى، ترجمه، استخراج منابع و تنظيم روايات اين بخش توسط نويسنده کتاب اشاره مى کند. نگارنده گزارش در ادامه به جلد سوم کتاب پرداخته و فهرست کلى جلد سوم را مطرح مى کند که برخى از فصل هاى آن عبارت اند از: وصيت يعقوب، موسى و کشتن قبطى و شعيب.
۴. ويژگى هاى نثرى تفسير ابو الفتوح رازى/ بر اساس پايان نامه دکتراى حمود مراد ايرانى
مجتبى کاتب اصفهانى
نگارنده، در مقدمه اى به بيان جايگاه متون تفسيرى در کنار نثرهاى علمى، ادبى، صوفيانه، تعليمى و اخلاقى پرداخته و تفسير ابو الفتوح را به لحاظ ويژگى هاى نثرى و آرايه هاى ادبى، صرف نظر از جهات تفسير پژوهى، داراى اهميت ويژه مى داند و در ادامه آن، نظر برخى بزرگان را در اين زمينه مطرح مى نمايد. وى جايگاه بررسى متون کهن و ارزشى آن را مطرح و نکات بلاغى در نثر ابو الفتوح را طرح و بررسى مى نمايد.
نويسنده اين مقاله با اشاره اى کوتاه به نثر تفاسير از ديد سبک شناسى، ويژگى هاى نثرى قرن چهارم تا ششم را به صورت مفصّل بيان مى کند و در بخشى جدا به ذکر ويژگى هاى نثر روض الجنان مى پردازد و براى هر ويژگى نمونه هاى مثال مى زند. اشاره به کاربرد آرايه هاى ادبى و اشعار پارسى و تازى در روض الجنان، نشان از ذوق سليم و روح لطيف نويسنده دارد که در فصل هاى: استفاده از ضرب المثل، استفاده از تمثيل، واژگان ديرين و شيرين و ظرايف و طرايف املايى خود را بروز داده است.
۵. اخلاق در تفسير ابو الفتوح رازى/ بر اساس گزينه تفسير روض الجنانِ احمد احمدى بيرجندى
گزارش، تحليل و توصيف: جواد صالحى
نويسنده گزارش در مقدمه به اهميت گرايش تربيتى و هدايتى در گرايشات تفسير و مفسران مى پردازد و يکى از کسانى که به مسائل اخلاقى اهتمام ويژه داشته را شادروان احمد احمدى بيرجندى معرفى مى کند. نگارنده انگيزه خود را در اين نوشتار بررسى اجمالى موضوع اخلاق در تفسير ابو الفتوح بيان مى کند و در آغاز به روال اصل کتاب، به شرح حال ابو الفتوح اشاره کرده و در ادامه به ذکر مباحثِ اخلاقى مى پردازد و شواهدى از روض الجنان براى آن ذکر مى کند. جايگاه و اهميت اخلاق، خلقِ نيکو، مقام توکل، اخلاص، صبر و تسليم، انفاق و مهمان نوازى، صدق، نماز، دوستان خداوند و پرهيز از حسد عناوين مباحث اخلاقى است که نگارنده مطرح مى کند و در ذيل هر يک از مباحث به طرح ديدگاه هاى ابو الفتوح مى پردازد.
۶. جايگاه ادبى روض الجنان/ بر اساس پايان نامه ظرايف و طرايف نثر متون فارسى
مجتبى کاتب اصفهانى
نگارنده، در مقدمه، به پژوهش در متون تفسيرى و جلوه هاى گوناگون آنها اشاره مى کند و وجوه چهار بعدى ارزش تفسيرها را اين گونه بيان مى کند: ۱. ارزش ادبى تفسير، ۲. باورهاى عامى که مفسر داشته، ۳. باورهايى که متکى بر گرايش دينى مفسّر بوده، ۴. علوم و دانشى که مفسّر داشته است. و بيان مى دارد که اين چهار جهت به تفسير ويژگى خاصى مى بخشد. نويسنده در ادامه، گستردگى موضوعات ادبى در تفسير ابو الفتوح رازى را ناشى از دانش ابو الفتوح رازى مى داند.
نگارنده، پايان نامه آقاى ايرانى را مقايسه و تطبيق ميان سه تفسير: ترجمه منسوب به تفسير طبرى، تفسير کشف الاسرار ميبدى و تفسير روض الجنان معرفى مى کند و گزارش خود را تنها متکفل قسمت آخر مى داند. و جايگاه ادبى روض الجنان را در دو بخش ادب خاص و ادب عام مورد بررسى و مقايسه قرار مى دهد. نويسنده در بخش ادب خاص، به دانسته هاى لغوى يا واژه شناسى، بيان وجه تسميه نام ها، استشهاد به شعر تازى، استناد به آيات و احاديث، ضرب المثل ها و سروده هاى فارسى و تازى و مسائل عرفانى در تفسير مى پردازد. نگارنده در ادامه گزارش، در بخش ادب عام (ادبيات مردمى و عاميانه رايج در عهد ابو الفتوح)، باورهاى عاميانه دينى اجتماعى، رويکردهاى مهم در فهم قرآن و رويکرد انتقادى به قصص انبيا پرداخته و ديدگاه هاى ابو الفتوح رازى را در اين زمينه طرح و بررسى مى نمايد.
۷. ابو الفتوح رازى و مهارت ها وشگرفى هاى برابر سازى واژگان/ بر اساس پايان نامه دکتراى محمّد مرادى ايرانى
محمّد على ملکى
نگارنده مقاله، ظرايف و طرايف زبانى و بررسى شيوه هاى واژه گزينى و برابر سازى در تفسير ابو الفتوح رازى را موضوع بحث خود قرار داده و آن را گزارشى تحليلى از گفتار پنجم پايان نامه آقاى محمّد مراد ايرانى مطرح مى نمايد. وى در اين مقدمه کوتاه، به توانايى ابو الفتوح رازى در گزينش واژگان فارسى براى مفاهيم بلند کلام خداوند اشاره مى کند. نويسنده در ادامه شيوه هاى واژه گزينى و برابر سازى، واژگان ديرين و شيرين، کاربرد واژگان در متن تفسير، غناى زبانى در برابر سازى ها، ويژگى هاى دستورى و زيبايى هاى صرفى، دگرگونى واج ها و آواها در تفسير، وام گيرى از زبان عربى در برابر سازى و گونه هاى تازى گرايى در تفسير را به عنوان سر فصل بيان و در ذيل آن اشاره به شواهدى از تفسير ابو الفتوح مى نمايد.
۸. اهم انديشه هاى کلامى ابو الفتوح/ بر اساس پايان نامه کارشناسى ارشد عبدالعلى عنايتى
فتح الله خدادى
نگارنده مقاله در شروع، به نحوه پيدايش و تکامل تفسير کلامى ميان دانشمندان مکاتب اسلامى اشاره مى کند و قرن پنجم و ششم اسلامى را از قرون طلايى رونق علم کلام مى داند. از سوى ديگر، ابو الفتوح رازى صاحب تفسير روض الجنان را مرتبط با مذاهب بسيارى چون معتزله، نجاريه، اصحاب حديث و اشاعره دانسته و زمينه طرح عقايد و دفاع از مکتب اهل بيت را براى وى فراهم مى داند و به اين دليل تفسير وى جامع مسائل کلامى و اعتقادى مطرح مى کند. وى اين مقاله را گزارشى تحليلى از پايان نامه آقاى عبدالعلى عنايتى عنوان مى کند و آن را پنج فصل و چهل بخش تنظيم نموده که حاوى مهم ترين نظريات کلامى رازى است. توحيد ذات و صفات الهى، افعال خداوند تعالى، نبوت، امامت و ايمان عناوين فصل هاى پنج گانه اين نوشتارند.
۹. نکات کلامى و اعقتادى از ديدگاه ابو الفتوح رازى/ بر اساس پايان نامه کارشناسى ارشد آقاى حيدر بصير
گزارش و تحليل: غلامعلى سبحانى
گزارش پايان نامه کارشناسى ارشد آقاى حيدر بصير، عنوانِ مقاله نويسنده گزارش است. بخش سوم پايان نامه را ـ که به بررسى نکات کلامى تفسير ابو الفتوح تحت عناوين: تعريف کلام، ديدگاه هاى اشاعره، جبيره، معتزله و اصحاب معارف است ـ به خود اختصاص مى دهد. وى تحت عنوان بررسى کلام، تعريفى اجمالى از علم کلام و معرّفى بسيار مختصر و کوتاهى از فرقه اشاعره و معتزله نموده و ذيل هر موضوع کلامى، چند آيه به عنوان شاهد مثال ذکر کرده و تفسير ابو الفتوح را در آن مورد نوشته است.
نويسنده در ادامه، اهمّ موضوعات کلامى را بر مى گزيند و به طور مشروح، جذّاب و مفيد بيان مى کند. برخى انديشه هاى کلامى که ديدگاه هاى مکاتب مختلف در آن موضوع، در اين مقاله مورد بررسى قرار گرفته، از اين قرارند: خالقيّت، کلام الهى و قرآن، حقيقت ايمان، عدل الهى، توحيد ذاتى و صفاتى، بدا، احباط و تکفير. نويسنده پس از طى ديدگاه هاى مختلف، به نقد و بررسى نظريات پرداخته و در پايان، ديدگاه ابو الفتوح را در آن موضوع، مطرح و تحليل و بررسى نموده است.
۱۰. گزارش تحليلى قصص قرآن از تفسير ابو الفتوح رازى/ بر اساس گزينه روض الجنان و روح الجنان احمد احمدى بيرجندى
گزارش، توصيف و تحليل: محسن ابراهيمى
نويسنده گزارش در پيش گفتار، اشاره به کتابِ آقاى احمد احمدى بيرجندى و بخش هاى تشکيل دهنده آن مى نمايد و در بخشى که به تفسير ابو الفتوح رازى، پس از ترجمه تفسير طبرى و تفسير اسفراينى و ديگر تفاسير، مى رسد، به شرح حال ابو الفتوح و سبک تفسير روض الجنان مى پردازد. بخش اولِ کتاب، کليات درباره شخصيت و ويژگى هاى مفسر است که در ذيل آن زندگى ابو الفتوح، نام صحيح و ويژگى هاى تفسير ابو الفتوح مطرح شده است.
قصص در تفسير ابو الفتوح و تحليل قصص عناوين بخش دوم کتاب است. نويسنده مقاله ادامه مباحث را در بخش سومِ گزارش به تحليل قصه هاى تفسير ابو الفتوح مى پردازد. نقدى بر کتاب گزينه روض الجنان، در پايانِ مقاله توسط نگارنده صورت گرفته است.
۱۱. گزارش و تحليلى از تفسير شناخت روش شيخ ابو الفتوح رازى در تفسير روض الجنان/ بر اساس پايان نامه کارشناسى ارشد محمّد مهدى حقى
عبدالکريم کيوان نژاد
نويسنده در آغاز، کتاب محمّد مهدى حقى را ـ که پايان نامه کارشناسى ارشد وى است ـ معرفى مى نمايد که شامل دو بخش است. بخش اول در معرفى ابو الفتوح و چهار فصل و بخش دوم مآخذ احاديث و روايات تفسير ابو الفتوح رازى است. روش مفسر در تنظيم مطالب، جايگاه نقل در روض الجنان و دسته بندى روايات در تفسير، جايگاه علوم قرآنى و جايگاه مباحث کلامى عناوين مباحثى است که نويسنده مطرح مى کند.
۱۲. روش ترجمه و تفسير آيات در روض الجنان ابو الفتوح رازى و مقايسه آن با روش هاى ديگر/ بر اساس پايان نامه ظرايف و طرايف نثر متون تفسيرى
غلامعلى سبحانى
نگارنده اين مقاله، نوشته خود را گزارش و تحقيقى درباره بخشى از کتاب (گفتار سوم) ـ که درباره ظرايف و طرايف ترجمه ابو الفتوح نگاشته شده است ـ معرفى مى نمايد. در ادامه به جهت گيرى هاى گوناگون مفسران، ترجمه واژه به واژه و برابرگذارى ها و ترجمه و پيوند آن با زبان و زبان شناسى مى پردازد.
نويسنده در ادامه، جدولى جهت مقايسه ترجمه تفسير طبرى و ترجمه رازى طراحى کرده که در خور تحسين است و پس از شناساندن تشابه ترجمه جرجانى با ترجمه رازى، تفاوت ترجمه روض الجنان و تفسير طبرى را مورد توجه خود قرار داده است.
نويسنده، سپس جدول موارد اختلاف ميان ترجمه رازى با ترجمه طبرى را طراحى کرده، که در مقايسه ميان ترجمه ها به خواننده کمک وافرى مى نمايد.
وى تحت عناوين برابر سازى هاى الفاظ قرآنى، روش تفسيرى، مباحث لغوى و ملاحظات نحوى، بيان احکام فقهى و حديثى پرداختن به مباحث کلامى ابو الفتوح رازى را مورد کنکاش قرار داده است و به نکات ظريفى از تفسير اشاره مى کند.
