مجموعه مقالات كنگره شيخ ابو الفتوح رازى (ج ۴)
عنوان: مجموعه مقالات كنگره شيخ ابو الفتوح رازى (ج ۴) (فقه، عرفان، تاريخ، كتاب شناسى و ...)
به کوشش: جمعى از فضلا و نويسندگان
تعداد جلد: جلد چهارم (۳۸۰ صفحه)، وزیری
ناشر: دار الحديث
محل نشر: قم
تاریخ انتشار: ۱۳۸۴
۱. احكام كيفرى قرآن در مكاتب فقهى اسلامى به روايت ابو الفتوح رازى/ حسين سليمانى
نگارنده مقاله در مقدمه، تسلّط ابو الفتوح بر فقه و علوم مختلف را چشمگير مى نماياند و در اين نوشتار بر آن است كه احكام كيفرى قرآن را به ويژه از ديدگاه صاحبان مكاتب فقهى اهل سنّت ـ كه در تفسير شريف روض الجنان آمده است ـ بيان كند؛ يعنى احكام باب هاى حدود، قصاص و ديات.
نويسنده، در ادامه به ذكر برخى از صحابه، تابعين و فقهايى كه در تفسير ابو الفتوح از آنها ذكر رأى شده است، مى پردازد. بخش اولِ مقاله ـ كه حدود را در بر دارد ـ با تعيين چهار بزه، كه صراحتاً در قرآن نهى و براى آنها مجازات تعيين شده است شروع مى شود. سرقت، محاربه، زنا و قذف. برخى از احكام كلى اى ـ كه درباره همه حدود است ـ توسط نويسنده اين گونه بيان مى شود: اجرا كننده حدود، نحوه اقامه حد، نقش توبه. ماهيت حدود. عناوين موضوع سرقت در نوشته نويسنده به اين شرح است: الف. شرايط سرقت مستوجب حد؛ ب. احكام سرقت؛ ج. اثبات سرقت؛ د. حد سرقت؛ ه. فلسفه مجازات سرقت؛ و. نقش توبه در اجراى حد. تحت عنوان محاربه، تعريف محارب، حد محاربه و نقش توبه در مجازات محارب، را بيان مى نمايد. تعريف زنا و موجبات حد، اثبات زنا، اقسام حد زنا، ساير احكام زنا، كيفيت اقامه حد و ساير جرايم جنسى عناوين سرفصل هايى است كه نويسنده در ادامه بحث به آن پرداخته است. اينک به طور اختصار به عناوينِ فصل هاى بخش دوم اين نوشتار (قصاص) مى پردازيم:
قصاص نفس كه عناوين آلت قتل، آلت قصاص، فلسفه قصاص، شرايط قصاص، شركت در قتل، فرزند كشى، اولياى دم، مطالبه ديه در قتل و معاوت در قتل را در بر دارد. تنوّع و جامعيّت عناوين و نيز مباحثِ تكميلى ذكر شده نويسنده در تحت هر عنوان، نشان از تسلّط كامل وى بر موضوعات مطروح دارد. نگارنده در ادامه بحث (ديات) مباحث قتل غير عمد، ديه اعضا، اقسام جراحات و ميزان ديه اعضا را مطرح مى كند. نويسنده با چيرگى تمام، نظريه هاى مختلف در موضوعات فوق را عنوان و در پايان هر فصل، نظر ابو الفتوح رازى را نيز مطرح و نقد و بررسى مى نمايد.
۲. پژوهشى فقهى در تفسير ابو الفتوح رازى/ نوروز على حاجى آبادى
نويسنده در آغاز مقاله، به نقشِ كليدى قرآن در احكام اشاره دارد و در ادامه به رواج آيات الاحكام نويسى ميان دانشمندان اسلامى توجّه كرده و اولين آيات الاحكام را به گفته صاحب الذريعة به ابو النصر محمّد بن سائب نسبت داده است. او پس از اين مقدمه، به معرّفى اجمالى ابو الفتوح و تفسير پر ارزش وى مى پردازد و در ادامه، به نمونه هايى از تأثيرپذيرى روض الجنان از تبيان اشاره مى كند ؛ در شيوه فقه پژوهى ابو الفتوح، به ويژگى هاى مباحث فقهى روض الجنان اشاره مى كند و بيان اقوال عامه، استدلال بر روايات، ذكر منفردات شيعه، استدلال به اجماع، تقسيم احكام، و بيان اسرار عبادات را از ويژگى هاى تفسير ابو الفتوح بيان مى كند.
۳. آراى اصولى ابو الفتوح در تفسير روض الجنان/ سيد حسين هاشمى نصر آبادى
نگارنده در مقدمه مقاله اشاره به جامعيّت ابو الفتوح در علوم مختلف دارد و نيز از ابو الفتوح هم نقل مى نمايد كه چون قرآن مشتمل بر همه علوم است، پس كسى كه مى خواهد قرآن را تفسير كند، بايد جامع علوم باشد ؛ تا جايى كه در اصول و فقه تسلّطِ كامل به آراى مختلف دانشمندان آن رشته داشته باشد.
نويسنده در اين مقاله ابتدا مسئله اصولى را مطرح مى كند، بعد از آن اگر ابو الفتوح رازى بحث مستقلى در آن موضوع داشته باشد، مطرح و سپس به چگونگى كاربرد آن در تفسير آيات مى پردازد. لازم به ذكر است كه نگارنده تنها برخى از مسائل اصولى را به صورت اجمالى مطرح مى كند و ديگر آنكه نگارنده تأكيد مى كند كه تنها منبع اين نوشتار، تفسير روض الجنان و روح الجنان فى تفسير القرآنِ ابو الفتوح است. حقيقت شرعيه، علامت حقيقت و مجاز، استعمال لفظ در اكثر از معنى، دلالت امر بر وجوب، امر به شىء نهى از ضد مى كند، امر عقيب حظر، دلالت نهى بر حرمت، دليل الخطاب، عام و خاص ظواهر قرآن، خبر واحد، اجماع، قياس، تأخير بيان از وقت حاجت و نسخ از جمله سرفصل هاى مطرح شده در اين مقاله ذكر شده است. وى در بيان مقاله به فرق بين نسخ و بدا و تخصيص هم اشاراتى دارد.
۴. عرفان و تصوف در تفسير ابو الفتوح/ قاسم جوادى
نويسنده در مقدمه بحث، به چگونگى شكل گيرى انديشه هاى عرفانى، كلامى و فلسفى در طول تاريخِ جامعه اسلامى پرداخته و نتيجه مى گيرد كه اولين كسى كه در ميان شيعه اثناعشريه، مباحث عرفانى و صوفيانه را وارد نوشته هاى خود كرده، ابو الفتوح رازى است. وى سپس اقوال دانشمندان را در مورد عرفان و تصوف بيان داشته و به گفته خود، براى روشن شدن موضوع، نكات زير را توضيح و بررسى مى نمايد.
صوفيه و شريعت، صوفيان و گسترش اسلام، نقش صوفيه در حيات اجتماعى ـ سياسى جامعه، صوفيه و اهل بيت، عرفان و كسب و صوفيان و كرامت. سپس نويسنده جايگاه تصوف و اقوال صوفيه در تفسير روض الجنان را مطرح مى كند. بخش اول مقاله با عنوانِ نقل قول ابو الفتوح رازى از عرفا و صوفيه با عنوان اهل اشارت است و در بخش دوم، اقوال تعدادى از عرفا و صوفيه در روض الجنان به همراه آيه مورد بحث، گردآورى شده است. در ادامه نوشتار به نقل قول از يک عارف و صوفى در تفسير بعضى آيات بر مى خوريم. رابعه عدويه، جنيد بغدادى، ابو عبد الرحمن السلمى، عبدالله بن مبارک، سفيان ثورى، سهل بن عبدالله تسترى، ابراهيم ادهم، محمّد بن على الترمذى، ابو الحسين نورى الحسينى انطاكى، حاتم اصم، عمر بن عبدالعزيز، يحيى بن معاذ، ذو النون مصرى و فضيل ابن عياض از جمله كسانى هستند كه قول و رأى آنان نقل شده است.
۵. قصه آغاز وحى/ سيد ابراهيم علوى
نويسنده، ابو الفتوح رازى را حق بين، روشنگر و دانشمند مى خواند و ادامه مى دهد كه وى اسرائيلياتى را كه وارد كتاب تفسير شده، پيرايش كند.
داستان آغاز وحى، مسئله وحى و بعثت پيامبر از مباحث بسيار حسّاس و دقيق تاريخ اسلام و سيره رسول اكرم صلى الله عليه وآله است. نگارنده پس از بيانِ كامل اين داستان به بررسى حال رجال و راويان نخستينِ آن قصّه ها مى پردازد.
۶. تجلى حضرت خضر در تفسير ابو الفتوح رازى/ سيد جليل ساغروانيان
نويسنده در مقدمه اى جامع، شخصيت حضرت خضر را اسطوره اى مذهبى كه هاله اى از اعتقادات و قداست ها و باورهاى افسانه مانند برگرد خود دارد، مى نماياند و در ادامه، خضر را شخصيت مجهول الحقيقتى مى داند كه معتقد است تحقيق درباره او به هيچ پاسخ صحيحى كه مبتنى بر مقدمات علمى دقيقى باشد، نمى توان دست يافت.
نويسنده، تفسير ابو الفتوح را يكى از متون معتبر و مهم شيعه در قرن ششم مى داند و در اين تفسير در تحليل يازده آيه قرآن، از خضر و ماجراها و داستان هاى مربوط به او ياد شده كه نويسنده سعى مى كند تمامى وقايع و داستان ها را بيان مى كند. ۱. پيامبرى حضرت خضر؛ ۲. زندگى جاويد حضرت خضر؛ ۳. علم و جايگاه حضرت خضر؛ و برخورد حضرت خضر با شخصيت هايى مانند حضرت على عليه السلام، پيامبر و حضرت موسى، از جمله داستان هايى است كه نويسنده ذكر مى كند.
۷. نگاهى به باورهاى عاميانه در تفسير روض الجنان/ دكتر محمّد ايرانى
نگارنده در پيش درآمدى كوتاه، انگيزه نگارش مقاله را موجز و مفيد چنين بيان مى كند:
باورهاى عاميانه يا غير علمى كه در محدوده ادبيات مردمى است، را در انواع و مراتبى ويژه گرد آوريم و جداگانه به مطالعه هر دسته بپردازيم.
نويسده در مقدمه بحث خود به تفاوت ميان اصطلاحات عاميانه و باورهاى عاميانه پرداخته و سخن خود را به باورهاى مردمى معطوف مى دارد. و در ادامه، مراد خود را آن دسته باورهايى معرفى مى كند كه جنبه عام يافته و مفسّر اين باورها را از منشأ قرآنى و يا روايى نگرفته است.
نگارنده در آغازِ بحث وعده داده كه، به باورهاى عاميانه دينى ـ اجتماعى پرداخته و عناوين داستان عصيان آدم و حوّا، قصه انس آدم با حوّا، تفاوت زمان پيدايى روح در جنين دختر و پسر و وجه تسميه رمضان موضوعات اصلى آن را تشكيل مى دهند.
سپس وى بارهاى عاميانه ـ صوفيانه را مدّ نظر قرار مى دهد و داستان هايى از قبيل: تمثّل گناه آدم به صورت حيوانات و قصه خبيب بن عُدى الانصارى از صحابه رسول خدا صلى الله عليه وآله را مورد نقد و بررسى قرار مى دهد. نگارنده در ادامه بحث، باورهاى عاميانه و شبه علمى درباره جهان هستى را مطرح و تعداد عوالم و جهان هاى مخلوق و قصه چگونگى آفرينش آسمان و زمين و سخنى درباره طبقات زمين را بحث و بررسى مى نمايد. وى در پايان، باورهاى عاميانه درباره اعداد، ايّام و مواليد ثلاثه را بيان مى كند و اعداد نمادين ايام هفته و نوبت خلق و باورهاى عاميانه درباره طبيعت و مسايل طبيعى از جمله سرفصل هاى اين نوع باورهاى عاميانه قرار گرفته است.
۸. شناخت ابو الفتوح رازى، و سيرى در مكالمات حسنيّه/ مهدى عسكر آبادى
نويسنده، تحت عنوان نياى ابو الفتوح، به بررسى خاندان وى و دوران حيات اجداد وى پرداخته و وقايع تاريخى آن را از كتب معتبر نقل و بيان نموده است و در پايان بحث، جهت آشنايى بهتر خوانندگان، نسب نامه وى را به تصوير كشيده است. ولادت، وفات و مزار وى نيز مورد مناقشه است، ولى مشايخ و استادان وى در منابع، بى كم و كاست ذكر شده است.
نويسنده سپس به ذكر شاگردان ابو الفتوح مى پردازد و نيز شهرت و القاب وى را در فصل ديگرى مطرح مى كند. در ادامه به يكى از تأليفات منسوب به ابو الفتوح به نام مكالمات حُسنيه اشاره مى كند كه ابتدا اين كتاب عربى بوده و ابراهيم استرآبادى آن را به فارسى برگردانده است. آغازِ ترجمه كتاب، چنين است: «روايت است از ... شيخ ابو الفتوح رازى مكى رحمه الله روايت كند كه در زمان دولت و ايام خلافت هارون الرشيد ...» مردى بازرگان و از مشاهير بغداد بود كه شهرت تمام به محبت خاندان طبين داشت و ...
۹. مكالمات حُسنيه/ محمّد رضا زادهوش
نويسنده در آغاز بحث، پيشينه مكالمات و گفت وگوهاى مشابه كتابِ موردِ نظر را مطرح و به چند نمونه اشاراتى دارد. در ادامه موضوعِ كتاب را گفت وگو و مناظره ميان كنيزى شيعى به نام حسنيّه و گروه فراوانى از دانشمندان سنّى به سركردگى ابراهيم بن خالد عوفى از پيشوايان معتزله در حضور هارون الرشيد خليفه عباسى بيان مى دارد. سپس در عناوين نام هاى كتاب، آغازها، گفت وگو كنندگان، مؤلّف و مترجم به شناساندن هر چه بيشتر كتاب به خواننده كمک مى نمايد. نويسنده در ادامه، مباحث مختلفى از قبيل چرا هارون؟ چرا ابو الفتوح؟ زبان كتاب، اصالت كتاب و غفلت ها را مطرح و بيان مى نمايد. در پايان به معرفى يكصد و دوازده نسخه خطى و هفده چاپ مختلف آن اشاره مى نمايد. نيز سه ترجمه و سه تلخيص از اين كتاب را به خوانندگان معرفى مى نمايد.
۱۰. دستنويس هاى روض الجنان و روح الجنان/ سيد محمّد حسين حكيم
نگارنده در مقاله خود به معرّفى بيش از پنجاه دستنويس خطىِ كهنه و نو از تفسير ابو الفتوح رازى مى پردازد. نويسنده مدّعى است در جست وجوى ميان فهارسِ موجود كتب خطى، پنجاه و هفت دستنويس را شناسايى كرده بيست و هشت نسخه از آن را مربوط به پيش از سال هزار هجرى دانسته است.
۱۱. امينان وحى (روايات روض الجنان در كتاب مستدرک نورى)/ على عليزاده
نويسنده در آغاز بحث خود، پس از ذكر اهميت و استوارى تفسير ابو الفتوح، ضرورت تعريب برخى روايات ذكر شده در تفسير ابو الفتوح در زمان هاى مختلف گذشته و توسط دانشمندان مختلف اشاره مى كند و در پىِ اين بحث، نقل به معنا در حديث را امرى جايز دانسته و براى آن شرايطى را نقل مى كند. نگارنده مقاله در ادامه به ادله عقلى و نقلى در جواز نقل به معنا پرداخته و در پايان چهل روايت از تفسير ابو الفتوح رازى را ـ كه در مستدرک الوسائل نورى تعريب شده است با ذكر منبع و سند آن، نقل مى نمايد.
۱۲. جايگاه زن در تفسير ابو الفتوح رازى/ مهدى مهريزى
نگارنده در شروع بحث، نگاهى اجمالى به آيات قرآنى درباره زن مى اندازد و مباحث زير را مطرح مى كند: ۱. اصول كلى قرآن درباره زن و خانواده ؛ شخصيت تكوينى زن، سير و سلوک معنوى زن، خانواده و مشاركت اجتماعى از جمله سرفصل هايى هستند كه در اين فصل مورد بحثِ نويسنده قرار گرفته اند.
۲. اختلافات زن و مرد در قرآن؛ در اين فصل نيز مسائل اختلافى زن و مرد، مستند به آيات آنها ذكر شده است. موضوعاتى از قبيل: خلقت زن از مرد، نشو و نما در حليه، عظيم بودن مكر زنان، قواميت مردان، برترى مردان به عنوان درجه، حرث بودن زنان، گواهى زنان، تفاوت ارث، تعدد زوجات و حجاب عناوين مطرح شده در اين بخش اند.
نويسنده مقاله در ادامه، به گونه شناسى تفاسير قرآن در مسأله زن مى پردازد و چهار نوع تفسير در اين موضوع دسته بندى مى نمايد.
وى سپس به مسأله زن در تفسير ابو الفتوح پرداخته و ادّعا مى كند كه اين تفسير، از سنخ تفاسير غالب دوره هاى پيشين است كه با همان نگاه رايج سنتى آيات قرآنى را تفسير كرده است. نگارنده براى روشن شدن مطالب هجده مطلب از اين تفسير را در حوزه مسائل زنان انتخاب كرده و به اجمال گزارشى مى نمايد.
