بيانات حضرت آية الله العظمى شبيرى زنجانى
اشاره
اعضاى شوراى علمى کنگره بزرگداشت عبد الجليل رازى قزوينى، براى بهره مندى از بيانات حضرت آية الله العظمى شبيرى زنجانى به حضور ايشان رسيدند.
در ابتداى اين ديدار، دبير علمى همايش، حجة الاسلام و المسلمين مهدى مهريزى، گزارشى از فعاليت هاى علمى انجام شده، بويژه تصحيح جديد کتاب نقض ارائه کرد. سپس حضرت آية الله زنجانى، نکاتى را در اهميّت کتاب نقض و نيز تصحيح و احياى متون، بيان فرمود که در پى مى آيد:
۱. کتاب نقض، حاوى اطلاعات ارزشمند تاريخى
عبد الجليل رازى قزوينى در کتاب نقض از مساجد، مدارس، علما و دارايى هاى شيعه ياد مى کند؛ امّا هيچ اشاره اى به مسجد امام حسن عسکرى عليه السلام در قم نمى کند. در حالى که اين مسجد، مورد توجّه و اهميّت قمى هاست و گفته مى شود به دستور امام ساخته شده است.
در تاريخ قديم قم نيز مطلبى درباره اين مسجد وجود ندارد، حتى در کتاب تاريخ قم که در قرن چهارم نگاشته شده از مسجد امام حسن عسکرى عليه السلام نام برده نشده است. از حدود پنج ـ شش قرن قبل ظاهراً اسم اين مسجد در کتب آمده است امّا در قرن شش که کتاب نقض نوشته شده خبرى از آن نيست.
بنا بر اين، احتمال دارد که اين مسجد به کسى با نام ابو الحسن العسگرى يا حسن نامى از سامراء منسوب بوده و با نام امام حسن عسکرى عليه السلام اشتباه شده باشد.
۲. اشتباهات رجالى
در رجال شيخ طوسى، در حرف «حاء»، در ضمن اصحاب امام باقر عليه السلام آمده است: «الحجاج من أرطاة أبوأطاة النخعى الکوفى، مات بالرّى فى زمن أبى جعفر»۱ در حالى که وى در زمان امام صادق عليه السلام از دنيا رفته است لذا بايد سهوى در عبارت صورت گرفته باشد. وقتى بنده رجال شيخ را مقابله مى کردم متوجه شدم که «عليه السلام» در جمله زيادى است و منظور از ابى جعفر، ابى جعفر منصور است و مصادرى که شيخ اين سند را از آنها نقل مى کند، تصريح کرده اند که اين شخص در زمان ابى جعفر منصور وفات کرده است.۲ و چون شيخ، حجاج بن أرطاة را جزو اصحاب امام باقر عليه السلام ذکر کرده ديگران مثل قهپائى گمان کردند که اين ابو جعفر، حضرت باقر عليه السلام است لذا عبارت «عليه السلام» را به آن اضافه نمودند.۳ البته بعض از نسخ هم «عليه السلام» را نياورده اند.
شنيدم که در تفسير التبيان شيخ طوسى، عبارت: «قال ابو جعفر عليه السلام» زياد آمده است. اين ابى جعفر، حضرت باقر عليه السلام نيست بلکه طبرى است؛ زيرا شيخ طوسى از تفسير طبرى زياد بهره برده است و کنيه طبرى ابو جعفر است، لذا «عليه السلام» بعد از آن زيادى است.
چاپ جديد التبيان با نسخه هاى قرن پنج يا شش که به زمان شيخ نزديک است يا نسخه خود شيخ مقابله شده است. اين کتاب نسخ خيلى ممتازى دارد اما نمى دانم محقّقان کتاب، متوجه اين نکته بوده اند يا خير. ممکن است به خاطر احترام، خودشان تصرف کنند و «عليه السلام» را بعد از ابو جعفر که کنيه طبرى است اضافه کنند امّا گمان مى کنم، محقّقان با مقابله مصادر متوجه اين نکته شده اند.
۳. دقت در استنساخ
شيعه در گذشته در فشار و تقيّه به سر مى برد و تدريجاً جايگاه مستحکم ترى پيدا کرد تا عقايد خود را اظهار کند.
در نسخه ابن مشهدى کتاب استبصار شيخ طوسى، «عليه السلام»ها خط خورده است. الآن اگر کسى اسم اهل بيت عليهم السلام را بياورد و پس از آن عبارت «عليه السلام» را نياورد، بى احترامى است. گويا در زمان شيخ، در ميان شيعيان رسم و عادت نبوده که تا اسم ائمه عليهم السلام را بردند، «عليه السلام» بياورند، لذا اکثر رواياتى که از ائمه عليهم السلام نقل شده بدون «عليه السلام» است، در حالى که اين روايات را شيعيان نقل کرده اند نه اهل سنّت. اين نسخه، در قرن ششم که شيعه موقعيت خوبى داشته، به وسيله جعفر بن مشهدى، پدر محمد بن جعفر بن مشهدى، استنساخ شده است. او بر اساس عادت رسمى که «عليه السلام» را ذکر مى کردند، «عليه السلام»ها را ذکر مى کند. اما بعداً که با نسخه اصلى مقابله مى کند متوجه مى شود که در نسخه اصلى «عليه السلام» نيامده است، لذا اکثر «عليه السلام»ها در آن نسخه خط خورده است.
اين نسخه را در نجف در کتابخانه شيخ على کاشف الغطاء ديده ام. عکس اين نسخه را از کتابخانه آستان قدس براى مقابله گرفتم و من نيز همين کار را کردم.
البته بسيار کم در بعضى قسمت هاى نسخه اصلى «عليه السلام» آمده است و در نسخه ابن مشهدى از قلم افتاده و بعداً اضافه شده است، ولى اکثر «عليه السلام»ها به خاطر طغيان قلم اضافه شده در حالى که در نسخه اصلى نبوده است.
۱. الرجال، شيخ طوسى، ص ۱۳۳، ش ۱۳۷۶.
۲. مصادر مصرّح.
۳. مجمع الرجال، ج ۲، ص ۸۳؛ سيد ضياء الدين علاّمه نيز به اين نکته توجّه پيدا کرده و در حاشيه مجمع الرجال نوشته است: «سهو من القلم فانه ذکره فى اصحاب الصادق عليه السلام أيضا کما ترى و يؤيد ما قلنا انه ذکر فى کتاب ميزان الاعتدال انه مات حجاج هذا بالرى سنة خمس و اربعين و مائة و مات سيدنا ابو عبد الله علیه السلام سنة ثمان و اربعين و مائة، کما لا يخفى».
