نظری بر «رجال ری در کتاب نقض»
کتاب نقض۱
آفرینندۀ این اثر گرانسنگ و سرمایۀ علمی عظیم، نصیر الدین عبدالجلیل بن ابی الحسین بن ابی الفضل قزوینی رازی از دانشمندان شیعی سدۀ ششم هجری است.۲
انگیزۀ عبدالجلیل رازی در خلق این اثر، آن است که یکی از عالمان شافعی مذهب ری اقدام به نوشتن کتابی در ردّ مذهب شیعه نموده و آن را بعض فضائح الروافض نام نهاده است. عبدالجلیل با مطالعۀ آن کتاب، متوجه عناد مؤلّف و دادن نسبتهای ناروا به شیعیان می‌گردد و به همین دلیل، اقدام به تألیف کتاب نقض می‌کند که نام کامل آن بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض است و به اختصار به کتاب نقض شهرت یافته است.
وی این اثر را در حدود سال ۵۶۶ ق، تألیف کرد و در آن مطالب بسیاری دربارۀ اوضاع شیعیان، آداب و رسوم مذهبی، نسبتهای ناروای مخالفان به تشیع و فشارهای روحی و روانی آنها به شیعیان درج نمود. همچنین فارسی بودن کتاب، ارزش آن را دو چندان نموده است.
چون عبدالجلیل (مؤلف کتاب) ساکن ری بوده، در لابلای کتاب مطالب بسیاری مربوط به آداب و رسوم در ری، فرهنگ و اعلام جغرافیایی، اعلام تاریخی درج نموده که بخشی از آنها منحصر به کتاب نقض است.
ری در عصر تألیف کتاب نقض
چنان که ذکر شد، کتاب نقض در حدود سال ۵۶۶ ق، تألیف شده و این دوره نزدیک به حملۀ مغول بوده است که آثار تمدن در ری و دیگر شهرها دچار خسارتهای جبران ناپذیری گردید.
تصویری که از شهر ری در سدۀ ششم در کتاب نقض ترسیم شده، شهری بزرگ و به تعبیر امروزی (کلان شهر) دارای آبادی و عمران بسیار، که در آن اندیشه و مذاهب مختلف رواج دارد. عبدالجلیل در نقض، وجود و رونق چهار مذهب (شافعی، حنفی، حنبلی و شیعه) و شیعۀ زیدیه را در ری متذکر شده که هر کدام از آنها دانشمندان سرشناس و مساجد و مدارس متعدد در ری داشتند.
شیعیان ری در سدۀ ششم
در سدۀ ششم، شیعیان در ری جایگاه فرهنگی و پایگاه مذهبی عمده‌ای داشته‌اند که بخشی از آن در کتاب نقض بیان شده است. برای نمونه، مدارس شیعی که در آن دوره در ری وجود داشته در کتاب نقض چنین ذکر شده:
۱. مدرسۀ بزرگ سید تاج الدین محمد کیسکی؛
۲. مدرسۀ شمس الاسلام حسکا بابویه؛
۳. مدرسه‌ای میان دو مدرسه مذکور که به سادات کیسکی تعلّق داشته؛
۴. مدرسۀ منسوب به سید زاهد بلفتوح؛
۵. مدرسۀ فقیه علی جاسبی به کوی اصفهانیان؛
۶. مدرسۀ خواجه عبدالجبار مفید؛
۷. مدرسۀ کوی فیروز؛
۸. مدرسۀ خواجه امام رشید رازی؛
۹. مدرسۀ شیخ حیدر مکی.
همچنین در کتاب نقض دانشمندان شیعی در ری و موقعیت اجتماعی هر کدام به خوبی بیان شده که نشانگر اهمیت تاریخی این کتاب است.
دانشمندان شیعی در کتاب نقض
۱. ابوسعد ورامینی۳
صاحب نقض دربارۀ وی می‌نویسد:
و از خواجگان و رؤسا که در عداد و التفات آیند چون ... رضی الدین أبو سعد ورامینی معمار حرم خدای و رسول، به چند موقفِ حج باستاده، عمارات مشاهد فرموده و مدارس کرده و فرزندان وی با خیرات و احسان بی‌مر، عماد الحاج و الحرمین الحسین بن أبی سعد عالم و زاهد و محسن و خیّر و صفی الدین احمد بن أبی سعد.۴
صاحب نقض در چند مورد (ص ۲۰۰، ۲۲۲، ۴۵۱، ۵۷۹) از رضی الدین ابوسعد ورامینی یاد کرده است.
۲. ابوطالب بابویه۵
ابوطالب اسحاق بن محمد بن حسن بن حسین بن بابویه رازی، وی پسر عموی منتجب الدین صاحب الفهرست است و در کتاب مذکور، شرح حال وی مندرج است.
۳. ابوعبدالله زاهد حسنی۶ (امام‌زاده عبدالله)۷
یکی از بزرگان شیعه که در ری ساکن بوده و در جنب قبر منوّر عبدالعظیم حسنی مدفون است. او را پسرزاده‌ای بوده به نام سید قطب الدین ابو عبدالله، نام ایشان در نقض مذکور است.
۴. ابوالعلاء حسّول رازی۸ مشهور به ابن بطۀ رازی
در نقض دربارۀ وی چنین آمده:
و بوالعلاء حسّول ـ که وزیر شاهنشاه بود، شیعی و معتقد بوده است ـ و در آخر قصیدۀ با یی این بیتها او راست که:
سیشفع لابن بطة یوم یبلی محاسنه التراب أبوتراب۹
۵. ابو عمید رازی
صاحب نقض نام او را در ذکر صاحب منصبان شیعی ذکر نموده است.
۶. ابوالفتح بن العمید
ابوالفتح بن العمید علی بن محمد بن الحسین بن العمید قمی، ملقّب به ذوالکفایتین.
وی از وزیران با کفایت رکن الدوله حسن بن بویه است و صاحب نقض نام وی را همراه با نام پدرش ابن عمید در شمار وزیران شیعی یاد کرده است.۱۰
۷. ابوالفتوح رازی۱۱
دانشمند بزرگ و مفسر کبیر شیعه ابوالفتوح رازی، شرح حالش با توجه به اشتهار وی و ذکر آن در اغلب کتابهای شرح حال، نیاز به تکرار ندارد. و در نقض در موارد متعدد از وی یاد شده است.
۸. سید ابو محمد موسوی رازی۱۲
صاحب نقض از صاحب ترجمه در شمار سادات صاحب نام شیعی با این تعبیر یاد کرده است:
و السید ابو محمد الموسوی الرازی یگانۀ روزگار خویش.۱۳
۹. احمدچۀ رازی
صاحب نقض وی را از شاعران فارسی‌گوی یاد کرده۱۴ ولی در مصادر اطلاعی از احوال و اشعار آنها ذکر نشده است.
۱۰. خواجه امیرک شیعی رازی۱۵
صاحب نقض در چند مورد از وی یاد کرده بدین ترتیب: در مقدمۀ کتاب در توضیح کتاب مثالب النواصب می‌گوید:
]مؤلف آن کتاب را[ سه نسخت کرده، یکی به خزانۀ امیرک معروف فرستادی و دیگری مصنف می‌دارد و در خفیه بر عوام الناس می‌خواند و نسختی از آن نقل کرده به قزوین.۱۶
و مدرسۀ فقیه علی جاسبی به کوی اصفهانیان که خواجه امیرک فرموده است که بدان تکلّف مدرسه‌ای در هیچ طائفه‌ای نیست.۱۷
و از خواجگان و رؤسا که در عدادِ اعتبار و التفات آیند چون ... خواجه امیرک شیعی رازی.۱۸
در دیگر مصادر یادی از وی نشده است.
۱۱. فقیه بُلمعالی امامتی رازی
از عالمان بلند مرتبۀ شیعی است که صاحب نقض وی را در شمار شمس الاسلام حسکا و بو طالب بابویه و قبل از نام آنها ذکر نموده است.
۱۲. بندار رازی۱۹
از شاعران شیعی است که یادش دوبار در نقض آمده است. و غیر از آن اطلاعی از وی در دست نداریم.
۱۳. ابو منصور حفده طوسی نیشابوری (م ۵۷۱ ق)۲۰
ابو منصور محمد بن اسعد بن محمد بن حسین بن قاسم عطاری طوسی متوفای ۵۷۱ و مدفون در چرنداب تبریز.
وی مدتی در ری بوده که مصادف با ایام عاشورا و عزاداری شیعیان بوده و صاحب نقض، کلمات وی را در تفضیل امام حسین علیه السلام بر عثمان چنین نقل کرده است:
و خواجه امام بو منصور حفده که در اصحاب شافعی معتبر و متقدّم است، به وقت حضور او به ری دیدند که روز عاشورا این قصه بر چه طریق گفت و حسین را بر عثمان درجه و تفضیل نهاد و معاویه را باغی خواند در جامعِ سرهنگ.۲۱
۱۴. شمس الاسلام حسکا بابویه۲۲
شمس الاسلام حسن بن حسین بن بابویه قمی معروف به حسکا ساکن ری.
وی جدّ منتجب الدین صاحب فهرست است که در آن کتاب شرح حال وی مندرج است.
۱۵. خواجه حسن دوریستی۲۳
حسن بن جعفر بن محمّد دوریستی رازی، در نقض چندین مورد از وی یاد شده بدین عبارت:
و خواجه حسن پسر شیخ جعفر دوریستی مشهور در فنون علم و مصنّف کتب و راوی اخبار بسیار و از بزرگان این طایفه و علمای بزرگ، در هر دو هفته نظام الملک از ری به دوریست رفتی و از خواجه جعفر سماعِ اخبار کردی و بازگشتی از غایت فضل و بزرگیِ او، و این خاندانی است به علم و عفت و امانت مذکور، خلفاً عن سلف.
و این خواجه حسن که پدر بو تراب است با نظام الملک حقّ خدمت و صحبت و الفت داشته و در حقّ او مدح گفته و از آن یکی که تخلّص کرده به مدح خواجه نظام الملک (رحمة الله علیه) و آن این است ... .۲۴
پس از آن نه بیت از آن قصیده را نقل کرده است.
و خواجه حسن بن جعفر الدوریستی عالم و شاعر بوده است و او را در مناقب و مراثی قصاید بسیار است که به شرح همه نتوان رسید و بهری بیان کرده شد و این قطعۀ لطیفه در حق رضا علیه السلام او راست:
یا معشر الزوار طاب مزارکم حیّوا بطوس معالماً و رسوما
و اذا رأیتم قبر مولانا الرضا صلّوا علیه و سلّموا تسلیما۲۵
و خواجه الحسن بن جعفر این معنی را از قول صادق علیه السلام به نظم آورده است بر این وجه:
بغض الوصی علامة معروفة کُتِبَتْ علی جَبَهات أولاد الزنا
من لم یوال من النام ولیّه سیّان عند الله صلّی ام زنا۲۶
وی را فرزندی بود به نام بوتراب دوریستی که در نقض در چند مورد از وی یاد شده است.۲۷
دوریست در لغت‌نامۀ دهخدا، چنین معرفی شده:
دوریست قریه‌‌ای از قرای ری، ظاهراً همان درشت یا ترشت یا طرشت تهران است. قریۀ درست یا ترشت فعلی که در غرب تهران واقع است و عدۀ کثیر فقیه و عالم از آن قریه برخاسته‌اند.۲۸
۱۶. سید زکی نقیب ری۲۹
خاندان سید زکی از سادات اهل علم و بلند مرتبه بودند و کسانی از این خاندان سمت نقابت را در ری و قم و دیگر شهرها عهده‌دار بوده‌اند. از این خاندان این افراد در ری سمت نقابت عهده‌دار بوده‌اند:
۱. ابو الحسن علی الزکی بن أبی الفضل محمد الشریف.
۲. عز الدین یحیی بن أبی الفضل محمد بن علی بن محمد بن السید المطهر ذی الفخرین علی الزکی.
۳. مرتضی کبیر شرف الدین محمد بن علی المرتضی.
۱۷. شمس رازی
صاحب نقض می‌نویسد:
اما سعد الملک رازی (رحمة الله علیه) شیعی امامتی اصولی بود و چون سلطان ... وی را بر آویخت و بر آن پشیمان شد و سه روز بار نداد. روز چهارم که بر تخت بنشست شمس رازی شاعر در حضرت شد و به استاد و به آوازی بلند این قطعه بر سلطان خواند:
ترا سعد و بو سعد بودند یار چو تاج از برِ سر درآویختی
در آویخت بایست بدان هر دوان تو آن هر دوان را برآویختی
سلطان بگریست و شاعر را سیم و خلعت فرمود.۳۰
۱۸. صاحب بن عبّاد۳۱
وزیر معروف دیالمه که مدت هیجده سال سمت وزارت را عهده‌دار بود و مقر حکومتش در ری بود. شرح حال وی طولانی و در اغلب مصادر زندگی نامه‌ها ضبط شده است.
صاحب بن عباد کتابخانۀ مفصلی در ری داشته که قریب دویست و هفده هزار جلد کتاب در آن نگهداری می‌شده است.
۱۹. شیخ صدوق
ابو جعفر محمد بن علی بن بابویه قمی، معروف به شیخ صدوق و ساکن و مدفون در ری. شرح حال وی در اغلب کتابهای رجال و شرح حال درج شده، و صاحب نقض در موارد متعدد از وی یاد کرده است.
۲۰. عبد الجبار مفید رازی۳۲
المفید عز العلماء ابو الوفاء عبد الجبار بن عبیدالله بن علی رازی، از دانشمندان بزرگ شیعی در سدۀ پنجم و ششم هجری بوده و مدرسه‌ای در ری ساخته که مجمع ارباب علم و دانش بوده است.
در نقض یاد وی و مدرسه‌اش آمده است.
۲۱. عبدالجلیل رازی
ابو سعید عبد الجلیل بن عیسی بن عبد الوهاب الرازی، منتجب الدین در فهرست از وی چنین یاد کرده است:
الشیخ العالم أبو سعید عبد الجلیل بن عیسی بن عبد الوهاب الرازی، متکلم، فقیه متبحّر، أستاذ الائمة فی عصره، و له مقامات و مناظرات مع المخالفین مشهورة و له تصانیف أُصولیه.۳۳
صاحب ترجمه غیر از رشید الدین عبد الجلیل بن مسعود رازی است.
۲۲. خواجه امام رشید الدین عبد الجلیل رازی۳۴
رشید الدین ابو سعید عبد الجلیل بن أبی الفتح مسعود بن عیسی رازی، از متکلمان بزرگ شیعی در سدۀ ششم هجری است. صاحب نقض در چند مورد از وی به بزرگی یاد کرده و به مطالب وی در کتابهایش استناد نموده است.
رشید الدین رازی مدرسه‌ای در ری دایر نموده که در نقض از آن چنین یاد شده:
و مدرسۀ خواجه امام رشید رازی به دروازۀ جاروب بندان که زیادتر از دویست دانشمند در وی درس اصول دین و اصول الفقه و علم شریعت خواندند که علامۀ روزگار خویش بودند ... و هنوز مَعمور و مسکون و در آنجا درسِ علم می‌رود و هر روز ختم قرآن و منزل مصلحان و فقهاست و کتبخانه دارد و به همۀ انواع مزیّن است.۳۵
شایان ذکر است که صاحب ترجمه غیر از ابو سعید عبد الجلیل بن عیسی بن عبد الوهاب الرازی است که شرح حالش بعد از این خواهد آمد.
۲۳. مفید عبد الرحمن بن احمد نیشابوری رازی۳۶
وی از فقهای شیعی مقیم ری بود و صاحب نقض در موارد متعدد از وی یاد کرده و در موردی می‌گوید:
و خواجۀ فقیه عبدالرحمن نیشابوری که به کتب و قول و قلم و تصانیف او التفات بسیار است طوایف اسلام را.۳۷
۲۴. خواجه عبد الرحمن رازی
صاحب نقض در ذکر نام بزرگان شیعه از وی یاد کرده بدین عبارت:
و از خواجگان و رؤسا که در عداد اعتبار و التفات آیند چون ... خواجه عبد الرحمن رازی وزیر بدان بزرگی.۳۸
۲۵. عبدالعظیم حسنی۳۹
سید عبدالعظیم حسنی، صاحب بارگاه مشهور در ری که این مقالت به مناسبت بزرگداشت یاد و نام آن بزرگوار تنظیم گردیده و در دیگر مقالات این کنگرۀ عظیم الشأن شرح حالات و کرامات وی ذکر شده و نیازی به تکرار ندارد.
صاحب نقض در چند مورد از وی یاد نموده که عباراتش چنین است:
اما ابوالقاسم عبدویه (رحمة الله علیه) ... او را در مقابل تربت سید عبدالعظیم الحسنی رضی الله عنه دفن کردند در داخل مشهد.۴۰
و السید ابو عبدالله الزاهد الحسنی که در جنب عبدالعظیم مدفون است.۴۱
اهل ری به زیارت سید عبدالعظیم شوند و به زیارت السید ابو عبدالله الابیض و به زیارت السید حمزة الموسوی که شرف و نسب و جزالتِ فضل و کمال عفت ایشان ظاهرست.۴۲
و در ساخت مشهد عبدالعظیم حسنی به دست فخر الملک براوستانی گوید:
آنکه وزیر شهید سعید فخر الملک اسعد بن محمد بن موسی الراوستانی القمی (قدس الله روحه) ... خیرات بسیار فرموده چون قبۀ امام الحسن بن علی ... و مشهد سید عبدالعظیم الحسنی به شهر ری.۴۳
۲۶. علی بن مجاهر رازی۴۴
نام این دانشمند دو بار در نقض آمده: یکی از قول دانشمند عامه که در مثالب النواصب آورده:
و در کتاب علی بن مجاهد الکذاب آورده است و او از روافض متقدّم بوده است و کتاب را مناقب امیرالمؤمنین و مثالب المنافقین نام نهاده است، در آن حکایت کند که لیلة العقبة چهارده تن بودند ... .۴۵
و صاحب نقض در جواب وی می‌نویسد:
اما جواب این کلمات آن است که:
اولاً علی مجاهد نبود، علیِ مجاهر بود و کویِ مجاهر بدرِ مصلحگاه به پدرش باز خوانند که رازی بود و علی از ری برفته بود به تعلّم و با احمد حنبل باری آمد و مدتی به ری بماند و مذهب حنبل گفتی.
و آنچه او را کذاب خوانند عیب نباشد بر شیعت، که همۀ اهل سنت خلیفۀ اولین را از ولد العباس ابو العباس سفّاح خوانند و سفّاحی بدتر است از کذّابی و اگر آن خلل مذهب سنیان نیست این نیز نقصان مذهب شیعت نکند.
و حدیث کتابی که آورده است نام کتاب نه این است، در آن کتاب بابی است که آن را باب مناقب امیر المؤمنین و مثالب المنافقین خوانند.۴۶
نام و طریق روایت علی بن مجاهد رازی در کتب اهل سنت ذکر شده ولی از علی بن مجاهر رازی یادی در کتابها نشده است.
۲۷. علی جاسبی رازی۴۷
الشیخ الفقیه ابو الحسن علی بن الحسن الجاسبی ساکن ری، وی از مردمان جاسب از قرای قم بوده و ساکن ری بوده و مدرسه مجللی در آن بنا کرده که در نقض یاد شده بدین عبارت:
حدّثنا الأخ الإمام أوحد الدین أبو عبدالله الحسین بن أبی الحسین بن أبی الفضل القزوینی سماعاً و قراءةً، قال حدثنا الشیخ الفقیه أبو الحسن علی بن الحسن الجاسبی نزیل الری، قال: حدثنا الشیخ المفید ابو محمد عبد الرحمن بن أحمد بن الحسین نیشابوری (رحمة الله علیه) املاءً من لفظه بالری فی مسجده، سنة ست و سبعین و أربع مائة.۴۸
و الفقیه المتدین أبو الحسن علی الجاسبی.۴۹
و در ذکر مدارس ری می‌نویسد:
و مدرسۀ فقیه علی جاسبی به کوی اصفهانیان که خواجه امیرک فرموده است که بدان تکلّف مدرسه‌ای در هیچ طایفه نیست و سادات دارند، و در آنجا مجلس وعظ و ختم قرآن و نماز جماعت باشد.۵۰
۲۸. خواجه علی متکلم رازی۵۱
شیخ زین الدین ابو الحسن علی بن محمد الرازی المتکلم، او از عالمان متکلم و شاعران پارسی گوی بوده و صاحب نقض در ذکر عالمان شیعی و شاعران پارسی شیعی نام وی را ذکر و چند اثر وی را یاد کرده است.
۲۹. قوامی رازی
شرف الشعراء بدر الدین قوامی رازی از گویندگان نیمۀ اول سدۀ ششم هجری است. شرح حال وی را مرحوم محدث ارموی در مقدمۀ دیوانش که به طبع رسانیده، مفصلاً درج نموده است.
۳۰. سید الامام مانگدیم رضی۵۲
از عالمان و دانشمندان شیعی است و صاحب نقض در سه مورد از وی ضمن بزرگان شیعی یاد کرده است.
۳۱. سید مجتبی بن داعی رازی
صاحب نقض در یک مورد از وی و برادرش سید مرتضی یاد کرده است و منتجب الدین در الفهرست از هر دو برادر یاد کرده که عبارت وی در ذیل شرح حال سید مرتضی ذکر گردید.
سمعانی در معجم الشیوخ از سید مرتضی رازی به عنوان یکی از مشایخ خود یاد نموده و چنین آورده است:
شیخ آخر و هو أبو حرب المجتبی بن الداعی بن القاسم العلوی الحسنی من أهل الری؛ سمع أبا محمد عبد الرحمن بن أحمد بن الحسین المفید الحافظ ... کتبت عنه و کانت ولادته فی شهر ربیع الآخر سنه ثمان و ستین و أربعمائة بالری و وفاته بها.۵۳
۳۲. السید الرئیس محمد کیسکی۵۴
منتجب الدین در الفهرست از وی یاد کرده:
السید الرئیس تاج الدین محمد بن الحسین بن محمد الحسینی الکسیکی، وجه السادة فی الری، فاضل، فقیه، له نظم حسن و خطب لطیفة، أخبرنا بها الوالد عنه. (رحمهم الله). سبطه الإمام شهاب الدین محمد بن تاج الدین بن محمد الحسینی الکیسکی. عالم، ورع، واعظ.
ولداه السید عماد الدین المرتضی و کمال الدین المنتهی.
سبطه السید صدر الدین مهدی بن المرتضی، عالم، واعظ.۵۵
صاحب نقض از چند تن از این خاندان یاد کرده که عبارت‌اند از:
۱. السید الرئیس محمد الکیسکی الرازی: که در سه مورد از وی یاد کرده است.۵۶
۲. شهاب الدین کیسکی: که از وی در دو مورد یاد کرده و در مقدمه کتاب عنوان نموده که نسخۀ اصل کتاب مثالب النواصب را وی برایش فرستاده است.
۳. تاج الدین کیسکی
صاحب نقض نام وی را در ضمن شمردن اسامی «متبحران علمای متأخران» شیعی بعد از نام السید الرئیس محمد الکیسکی و قبل از نام السید اما شهاب الدین محمد الکیسکی یاد کرده است.۵۷
۳۳. ابو النجم محمد بن عبد الوهاب سمان رازی۵۸
صاحب نقض سه مورد از وی یاد کرده و منتجب الدین در الفهرست از وی چنین یاد کرده:
الفقیه ابو النجم محمد بن عبدالوهاب بن عیسی السمان، ورع، فقیه له کتب فی الفقه.۵۹
۳۴. ابو سعید محمد بن احمد نیشابوری۶۰
وی برادر عبدالرحمن نیشابوری است و منتجب الدین دربارۀ وی چنین آورده است:
الشیخ المفید ابو سعید محمد بن احمد بن الحسین النیشابوری ثقة، عین، حافظ، له تصانیف منها: الروضة الزهراء فی تفسیر فاطمة الزهراء، الفرق المقامین و ... أخبرنا بها شیخنا الإمام جمال الدین ابو الفتوح الرازی الخزاعی سبطه عن والده عنه.۶۱
۳۵. سدید الدین محمود رازی
صاحب نقض از وی با عنوان «السدید محمود بن أبی المحاسن»۶۲ یاد کرده و منتجب الدین با عبارت: «الشیخ سدید الدین محمود بن أبی المحاسن بن أمیرک عالم فاضل»۶۳ یاد کرده و فرید خراسان در تاریخ بیهقی به مناسبتی از وی با عنوان «و امام سدید الدین محمود بن امیرک الرازی المتکلم»۶۴ یاد کرده است.
۳۶. سدید الدین محمود حمصی رازی۶۵
از دانشمندان به نام شیعی است و صاحب نقض او را ضمن عالمان شیعی یاد کرده است. منتجب الدین در احوال وی چنین می‌نویسد:
الشیخ الإمام سدید الدین محمود بن علی بن الحسن الحمصی الرازی، علّامة زمانه فی الأُصولین، ورع، ثقة، له تصانیف، منها: التعلیق الکبیر، التعلیق الصغیر، المنقذ من التقلید و المرشد الی التوحید المسمی بالتعلیق العراقی، المصادر فی اصول الفقه ... حضرت مجلس درسه سنین و سمعت أکثر هذه الکتب بقراءة من قرأ علیه.۶۶
معروف‌ترین کتاب وی همان المنقذ من التقلید مشهور به تعلیق عراقی است که چاپ شده است.
۳۸. سید مرتضی بن داعی رازی
وی و برادرش سید مجتبی از دانشمندان شیعی در سدۀ ششم هجری هستند و صاحب نقض در یک مورد در ذیل «متبحران علمای متأخران» شیعی از آنها یاد کرده است.
۳۹. نجیب ابو المکارم متکلّم رازی۶۷
صاحب نقض در دو مورد از وی یاد کرده و در موردی گوید که در مجلس مناظره‌ای که در حضور امیر عباس غازی ترتیب داده شد وی و دو نفر دیگر از عالمان به عنوان ناظر انتخاب شدند، عبارت نقض چنین است:
... و قاضی ظهیر الدین و خواجه بو نصر هسنجانی و نجیب الدین بُلمکارم متکلم را که متبحر بود در علم اصولین به ناظری اختیار کردند ... .۶۸
منتجب الدین نیز در الفهرست یاد کرده و می‌نویسد:
الشیخ معین الدین ابو المکارم سعد بن ابی طالب بن عیسی المتکلم الرازی المعروف بالنجیب.
عالم، مناظر، له تصانیف منها سفینة النجاة فی تخطئة الثقاة، کتاب علوم العقل، مسألة الاحوال، نقض مسأله الرویة، لابی الفضائل المشاط، الموجز.۶۹، ۷۰
۴۰. یحیی معاذ رازی (متوفای ۲۵۸)۷۱
صاحب نقض نام وی را جزء زهّاد و عباد شیعی یاد کرده است. مرحوم قاضی نور الله شوشتری در مجالس المؤمنین شرح حال وی را ذکر نموده و نقل کرده که:
یوسف بن الحسین الرازی گفت به صد و بیست شهر رسیدم به دیدار علما و مشایخ، هیچ کس ندیدم که قادرتر باشد بر سخن از یحیی بن معاذ رازی و وی گفته:
انکسار العاصین أحب الیّ من صولة المطیعین
و وی گفته:
حقیقت محبت آن است که به بِرّ بیفزاید و به جفا نکاهد.۷۲
۱. کتاب نقض توسط روان شاد دکتر سید جلال الدین محدث ارموی به جامعۀ علمی عرضه شده است و آن مرحوم این کتاب را ابتدا با تعلیقات مختصر در سال ۱۳۳۱ ش، در یک جلد، و پس از آن در صدد تصحیح مجدد و تعلیقات مفصل بر آن برآمدند تا اینکه کتاب را در سه جلد در سال ۱۳۵۸ ش، منتشر نمودند.
۲. مقالۀ رجال ری در کتاب نقض در ضمن جلد سوم از مجموعه مقالات کنگرۀ عبدالعظیم حسنی به چاپ رسیده و مقالۀ حاضر گزارش گونه‌ای از آن است.
۳. همان، ص ۲۰۰ و ۲۲۲ و ۴۵۱ و ۵۷۹؛ تعلیقات نقض، ج ۲، ص ۷۹۳؛ انساب سمعانی، مادۀ «ورامین»؛ دیوان قوامی رازی، ص ۷ ـ ۱۲ و ۱۷ ـ ۲۰.
۴. نقض، ص ۲۲۲ ـ ۲۲۳.
۵. همان، ص ۴۱، ۱۴۲، ۱۴۴، ۱۸۴، ۲۹۳، ۲۹۴، ۴۰۵، ۴۴۴، ۶۰۵؛ تعلیقات نقض، ج ۱، ص ۱۵۰؛ الفهرست، منتجب الدین، ص ۳۳؛ امل الآمل، ص ۴۶۲؛ روضات الجنات، ص ۵۵۷.
۶. کلمۀ «حسنی» در برخی نسخه‌های نقض «حسنی» و در برخی «حسینی» ضبط شده و مرحوم محدث ارموی احتمال داده که اصل آن «حسین» بوده که به صورت حسنی و حسینی تصحیف شده است.
۷. نقض، ص ۲۱۱، تعلیقات نقض، ج ۱، ص ۵۱۳.
۸. نقض، ص ۲۱۷؛ تعلیقات نقض، ج ۲، ص ۶۷۳ ـ ۶۸۱؛ راحة الصدور، راوندی، ص ۲۰۸ و تعلیقات آن مرحوم عباس اقبال، ص ۴۸۰ ـ ۴۸۳.
۹. نقض، ص ۲۱۷.
۱۰. همان، ص ۲۱۷؛ تعلیقات نقض، ج ۲، ص ۶۶۹.
۱۱. نقض، ص ۴۱ و ۲۱۲ و ۲۶۳ و ۲۸۰ و ۲۸۱ و ۳۰۰ و ۵۲۶؛ تعلیقات نقض، ج ۱، ص ۱۵۱.
۱۲. نقض، ص ۲۱۱؛ تعلیقات نقض، ج ۱، ص ۵۱۹ ـ ۵۲۰.
۱۳. نقض، ص ۲۱۱.
۱۴. همان، ص ۲۳۱ و ۵۷۷.
۱۵. همان، ص ۳، ۳۵، ۳۶۴، ۲۲۲؛ تعلیقات نقض، ج ۱، ص ۱۲ ـ ۱۳.
۱۶. نقض، ص ۳.
۱۷. همان، ص ۳۵.
۱۸. همان، ص ۲۲۲.
۱۹. برای شرح حال وی ر . ک: دانشنامۀ جهان اسلام مدخل: «بندار رازی».
۲۰. نقض، ص ۳۷۲ و ۵۹۲؛ تعلیقات نقض، ج ۲، ص ۱۰۹۸ ـ ۱۱۰۰.
۲۱. نقض، ص ۳۷۲.
۲۲. همان، ص ۳۴ و ۴۱ و ۱۴۲ و ۱۴۴ و ۲۱۰ و ۲۹۹ و ۳۰۰ و ۳۶۴ و ۴۰۵ و ۴۴۴ و ۶۰۵؛ تعلیقات نقض، ج ۱، ص ۱۴۶؛ امل الامل، ص ۴۶۷؛ روضات الجنات، ص ۵۵۷؛ تنقیح المقال، ج ۱، ص ۲۷۳؛ مستدرک الوسائل، ج ۳، ص ۴۶۶.
۲۳. نقض، ص ۱۴۵ و ۲۳۱ و ۲۴۱؛ تعلیقات نقض، ج ۱، ص ۱۳۲ و ج ۲، ص ۹۸۱؛ الفهرست، منتجب الدین، ص ۱۸۹ ـ ۱۹۱.
۲۴. نقض، ص ۱۴۵ ـ ۱۴۶.
۲۵. همان، ص ۲۳۱.
۲۶. همان، ص ۲۴۱.
۲۷. همان، ص ۱۴۲ و ۱۴۵ و ۴۴۴.
۲۸. لغت‌نامۀ دهخدا، مادۀ «دوریست».
۲۹. نقض، ص ۲۲۴؛ تعلیقات نقض، ج ۲، ص ۸۰۹ ـ ۸۲۵؛ دیوان قوامی؛ تعلیقات، ص ۱۹۳ ـ ۲۳۷.
۳۰. نقض، ص ۱۱۹.
۳۱. همان، ص ۱۸ و ۲۱۷ و ۳۱۶ ـ ۶۰۰.
۳۲. همان، ص ۳۵ و ۴۰ و ۲۱۰ و ۲۸۸ و ۲۸۹ و ۳۶۴ و ۴۴۴؛ تعلیقات نقض، ج ۱، ص ۹۵.
۳۳. الفهرست، منتجب الدین، ص ۷۷.
۳۴. نقض، ص ۳۶ و ۴۰ و ۶۸ و ۲۱۱ و ۲۵۳ ـ ۲۵۵ و ۴۳۳ و ۴۷۱ و ۵۷۷؛ تعلیقات نقض، ج ۱، ص ۱۴۴.
۳۵. همان، ص ۳۶.
۳۶. همان، ص ۴۰ و ۱۴۴ و ۲۱۰ و ۲۹۵؛ تعلیقات نقض، ج ۱، ص ۱۴۱.
۳۷. نقض، ص ۱۴۴.
۳۸. همان، ص ۲۲۳.
۳۹. همان، ص ۱۲۱ و ۲۱۱ و ۲۲۰ و ۵۸۸.
۴۰. همان، ص ۱۲۱.
۴۱. همان، ص ۲۱۱.
۴۲. همان، ص ۵۸۸.
۴۳. همان، ص ۲۲۰.
۴۴. همان، ص ۲۴۹ و ۲۵۰؛ تعلیقات نقض، ج ۲، ص ۱۰۲۹.
۴۵. نقض، ص ۲۴۹.
۴۶. همان، ص ۲۵۰.
۴۷. همان، ص ۲۵ و ۲۱۱ و ۲۹۵؛ تعلیقات نقض، ج ۱، ص ۵۲۰ ـ ۵۲۴.
۴۸. نقض، ص ۴۹۵.
۴۹. همان، ص ۲۱۱.
۵۰. همان، ص ۳۵.
۵۱. همان، ص ۲۱۲ و ۲۳۱ و ۵۳۹ و ۵۴۵ و ۵۷۷؛ تعلیقات نقض، ج ۱، ص ۵۳۴ و ج ۲، ص ۱۰۱۰.
۵۲. نقض، ص ۴۰ و ۲۱۰ و ۴۰۵؛ تعلیقات نقض، ج ۱، ص ۱۳۹.
۵۳. تعلیقات نقض، ج ۱، ص ۵۱۶ به نقل از نسخۀ عکسی معجم الشیوخ.
۵۴. نقض، ص ۲۱، ۳۴، ۴۰۵؛ تعلیقات نقض، ج ۱، ص ۵۱۵ و ۵۲۰.
۵۵. الفهرست، منتجب الدین، ص ۱۰۳.
۵۶. نقض، ص ۲۱ و ۳۴ و ۴۰۵.
۵۷. همان، ص ۲۱۱؛ تعلیقات نقض، ج ۱، ص ۵۱۵.
۵۸. نقض، ص ۴۰ و ۲۱۱ و ۲۳۱؛ تعلیقات نقض، ج ۱، ص ۱۴۳.
۵۹. الفهرست، منتجب الدین، ص ۱۰۴.
۶۰. نقض، ص ۴۰، تعلیقات، ج ۱، ص ۱۴۱.
۶۱. الفهرست، منتجب الدین، ص ۱۰۲.
۶۲. نقض، ص ۲۱۱، تعلیقات نقض، ج ۱، ص ۵۲۷.
۶۳. الفهرست، منتجب الدین، ص ۱۰۹.
۶۴. تعلیقات نقض، ج ۱، ص ۵۲۷ به نقل از تاریخ بیهقی، ابو الحسن بیهقی، ص ۲۳۰.
۶۵. نقض، ص ۱۱۰؛ تعلیقات نقض، ج ۱، ص ۵۲۸ و ج ۲، ص ۱۳۸۱.
۶۶. الفهرست، منتجب الدین؛ ص ۱۰۷ و ۴۲۷.
۶۷. نقض، ص ۲۱۱ و ۴۵۱؛ تعلیقات نقض، ج ۱، ص ۵۲۵.
۶۸. نقض، ص ۴۵۱.
۶۹. سدید الدین محمود حمصی رازی نقضی بر این کتاب (الموجز) نوشته است.
۷۰. الفهرست، منتجب الدین، ص ۶۸.
۷۱. نقض، ص ۲۱۳؛ تعلیقات نقض، ج ۱، ص ۵۸۰.
۷۲. مجالس المؤمنین، قاضی نورالله شوشتری، ج ۲، ص ۲۵.
