تجلّی دیدگاه‌های سیّد مرتضی در پایان‌نامه‌های دانش‌آموختگان مراکز دانشگاهی و حوزوی
گستره دانش سیّد مرتضی علم الهدی و ارزشمندی آثار وی سبب شده تا پژوهشگران بسیاری دیدگاه‌ها و آثار بر جای مانده از او را موضوع پژوهش‌های علمی خویش قرار دهند، به آفرینش مقاله، کتاب، پایان‌نامه و رساله بپردازند.
پرتعدادی پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد و رساله‌های دکتری که به موضوع یاد شده اختصاص یافته و نیز گستردگی اقلیمی، مذهبی و تحصیلی دانشجویانی که این موضوع را برای پایان تحصیلات خویش برگزیده‌اند، سیّد مرتضی را در میان همگنان خویش ممتاز ساخته است؛ به گونه‌ای که پدیدآورندگان این آثار دانشجویان شیعه و سنی تحصیل‌کردۀ دانشگاه‌های ایران، عراق، عربستان، مصر، اردن و ... و دانش‌آموخته رشته‌های الهیات، ادبیات عرب، تاریخ و ... بوده‌اند.
در این جا بناست که برخی از این پایان‌نامه‌ها به صورت اجمالی گزارش شوند. گفتنی است که تاکنون یک‌صد و ده پایان‌نامه کارشناسی ارشد و رساله دکتری شناسایی شده است.
۱. مباحث تفسیری سیّد مرتضی علم الهدی
محسن صمدانیان
دانشگاه تهران، استاد: سید محمد باقر حجتی، ۱۳۶۹
چکیده:
در این پایان‌نامه طی مقدمه‌ای زندگی‌نامه سیّد مرتضی علم الهدی گزارش و سپس مباحث تفسیری وی از مطاوی آثارش نظیر «الأمالی» استخراج و عرضه شده است. در این اثر تفسیر سوره حمد از آیه اول تا هفت و سوره بقره از آیه ۱۹ تا ۲۴۳ آمده است.
۲. بررسی تطبیقی ادلۀ عقلی و نقلی امامت عامه از دیدگاه سیّد مرتضی (الشافی فی الامامة) و قاضی عبدالجبار (المغنی فی ابواب التوحید و العدل)
سمیه خلیلی آشتیانی، کارشناسی ارشد علوم حدیث، گرایش کلام و عقاید
دانشکدۀ علوم حدیث شهر ری، استاد راهنما: دکتر غلام رضا ذکیانی، استاد مشاور: دکتر محمد سعیدی‌مهر، ۳۲۱ ص، ۱۳۸۵
چکیده:
هدف نگارنده در این تحقیق بیان گزارش توصیفی و تحلیلی مباحث امامت عامه از کتاب «الشافی فی الامامة» سیّد مرتضی است که چون «المغنی» را در بطن و متن خود دارد، ناخودآگاه و بالتبع «المغنی» را نیز گزارش می‌کند.
فصول چهارگانۀ این رساله گامی است در شناخت و معرفی یکی از آثار گرایش‌های کلام شیعی در زمینۀ امامت. در فصل اول اشکالات و شبهات قاضی و پاسخ‌های سیّد مرتضی در باب وجوب عقلی امامت به همراه تعریف لغوی و اصطلاحی امامت و وجوب امامت نزد معتزله آمده است. فصل دوم به مستندات قاضی در اثبات وجوب نقلی و شرعی امامت، از قبیل آیات حدود و روایت اجماع امت بر مسئلۀ نصب امام پس از پیامبر (ص) اختصاص داده شده است. در فصل سوم تمام صفات امام از دیدگاه امامیه، مانند عصمت، علم و افضل بودن و شجاعت او بررسی گردیده است. فصل چهارم به راه تعیین امام و منصوص بودن او از طرف پیامبر(ص) و مجموعه‌ای از نظرات متکلمان امامیه و معتزله اشاره‌هایی دارد.
۳. آراء تفسیری سیّد مرتضی در کتاب «الأمالی» (از سوره مریم تا سوره فاطر)
علویه طاهره موسوی، کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث
دانشگاه آزاد اسلامی کرج، استاد راهنما: محمد علی لسانی فشارکی، ۱۳۷۴
چکیده:
این پایان‌نامه یک مقدمه و سه بخش دارد و در آن، مباحث تفسیری سیّد مرتضی ذیل آیاتی از سوره‌های قرآن، به ترتیب زیر گردآوری شده‌اند: بخش اول، سوره‌های مریم، طه و انبیاء. بخش دوم، سوره‌های شعرا و قصص. بخش سوم سوره‌های روم، احزاب و فاطر.
۴. مقایسه آراء سیّد مرتضی و علامه طباطبائی در باب عصمت انبیاء
اکبر قربانی، کارشناسی ارشد
دانشگاه اصفهان، استاد راهنما: سید مهدی امامی جمعه، ۱۲۸ ص، ۱۳۷۹
چکیده:
این پایان‌نامه از دو بخش و پنج فصل تشکیل شده است. بخش یکم که شامل فصل اول و دوم است به کلیاتی در باب عصمت اختصاص دارد که در آن از معنای لغوی و تعریف عصمت، مراحل و دامنه عصمت انبیاء و نیز دلایل متکلمان شیعه در این باب سخن به میان آمده است. در بخش دوم که فصول سوم تا پنجم را در بر می‌گیرد، آراء دو تن از دانشمندان بزرگ شیعه یعنی سیّد مرتضی علم الهدی و علامه سید محمد حسین طباطبائی را در باب «عصمت انبیاء» بررسی و مقایسه گردیده و لوازم منطقی دیدگاه‌های آنان تبیین شده است که می‌تواند خواننده را با تطورات فکری شیعه در فاصله‌ای هزارساله در مسئله مورد بحث، کمی آشنا سازد.
۵. پژوهش در مباحث حدیثی سیّد مرتضی
زهرا امیدی، کارشناسی ارشد
دانشگاه فردوسی مشهد، استاد راهنما: مرتضی ایروانی نجفی، ۱۳۸۶
چکیده:
سیّد مرتضی به عنوان یکی از بارزترین چهره‌های مکتب بغداد که به مبارزه با رویکرد حدیث‌گرای مکتب قم برخاست در رابطه حدیث و چگونگی استفاده از آن مقید به اصول و قواعد خاصی است و بر مبنای آن اصول و قواعد به تحلیل و ارزیابی روایات می‌پردازد. در نظر او روایات معتبر و قابل‌اعتماد به پایه قرآن و در حکم کلام خداست و در نتیجه می‌توان آن را مبنای صدور حکم شرع قرار داد. در این پژوهش که به بررسی مباحث حدیثی سیّد مرتضی می‌پردازد، ابتدا کلیاتی در باره نگارش‌های خاص حدیثی در میان شیعه و سنّی بیان شده و سپس با شرح زندگی و آثار سیّد مرتضی به بررسی جایگاه انواع علوم حدیث در آثار سید پرداخته شده است. در ادامه به دلیل اهمیت فقه الحدیث در آثار سیّد مرتضی در فصلی مستقل به بررسی جایگاه و مبانی فقه الحدیث در آثار وی اختصاص داده شده و در انتها با ذکر مثال‌هایی از میان آثار او شیوه‌ها و ابزارهای فقه‌الحدیثی او را استخراج و بیان داشته است.
۶. روش سیّد مرتضی در فقه الحدیث با تأکید بر «الأمالی» سیّد مرتضی
صدیقه غفوری اسفریزی، کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث
دانشگاه تهران، استاد راهنما: محمد رضا شاهرودی، استاد مشاور: داود سلیمانی، ۱۳۸۵
چکیده:
«فقه الحدیث» شاخه‌ای از علوم حدیث است که در آن با هدف شناخت معنا و مقصود اصلی کلام معصوم(ع)، به «متن حدیث و عوارض آن» پرداخته شده و راه‌کارهایی در زمینۀ فهم صحیح احادیث ارائه می‌شوند. در این میان، احادیث «غریب»، «مجمل» و «متشابه» بخش عمده‌ای از مباحث «فقه الحدیث» را به خود اختصاص داده و از دیر باز، عالمان اسلامی با به‌کارگیری روش‌های مختلف، به شرح و توضیح آن‌ها مبادرت ورزیده‌اند؛ از جمله ایشان، عالم بزرگ سده پنجم هجری، سیّد مرتضی است که در برخی از آثار خود از جمله «الأمالی» به این مهم پرداخته و روش‌های ایشان در تبیین و تأویل احادیث «الأمالی» می‌تواند به عنوان معیارهایی کلی در فهم این گونه احادیث، راهگشای علاقه‌مندان باشد. لذا در این پژوهش ضمن ارائه مباحثی اجمالی پیرامون شخصیت اجتماعی و علمی سیّد مرتضی و کتاب «الأمالی» ایشان و همچنین ذکر کلیاتی پیرامون «فقه الحدیث» و «نقد الحدیث»، به بررسی روش‌های فقه‌الحدیثی سید در «الأمالی» پرداختیم و در این راستا مبنای فقه الحدیثی سید را «موافقت حدیث با یافته‌های قطعی عقل و آموزه‌های مسلم دین»، معرفی کرده و روش‌های فقه الحدیثی ایشان را تحت عناوین: روش ادبی، روش عقلی (کلامی و اصولی)، روش نقلی (استفاده از قرآن، روایات و شأن نزول‌ها)، بهره‌گیری از احکام فقهی، دفع دخل مقدر و بررسی احتمال خطا و اشتباه راوی، ارائه و شرح داده‌ایم.
در خاتمه نیز تحت عنوان «سیّد مرتضی و آسیب‌شناسی تأویلات نادرست» موانع فهم حدیث از دیدگاه علم الهدی را متذکر شدیم؛ که این موانع از این قرارند: مخالفت با حس، مشاهده و عرف، عدم دقت در نحوه جاری شدن احکام فقهی، مخالفت با نقل، مخالفت با عقل، مخالفت با تاریخ و غیره.
۷. ترجمه، نقد و شرح مباحث قرآنی و حدیثی «الأمالی» سیّد مرتضی تا مجلس پانزدهم
عبد المجید حسینی‌زاده هرات، کارشناسی ارشد الهیات و معارف اسلامی
دانشگاه فردوسی مشهد، استاد راهنما: کاظم طباطبایی‌پور، ۱۳۸۴
چکیده:
کتاب «غرر الفوائد و درر القلائد» مشهور به «الأمالی»، از آثار علی بن الحسین موسوی مشهور به «شریف مرتضی» کتابی است شامل مباحث قرآنی و حدیثی مربوط به عقاید اسلامی و ادبیات عربی. این پایان‌نامه ترجمه‌ای است از مباحث قرآنی و حدیثی بخشی از این کتاب (از مجلس اول تا مجلس پانزدهم). این پایان‌نامه همچنین عبارات مشکل «الأمالی» را توضیح می‌دهد و در آن با استفاده از تفاسیر و کتاب‌های گوناگون و ابتکارات خود مترجم، مباحث تفسیر و حدیثی «الأمالی» نقد شده است. نویسنده برداشت‌های قرآنی جدیدی نیز با استفاده از علوم جدید عرضه داشته است.
۸. ترجمه و تحقیق فصل «قضاء و شهادات» از کتاب «الانتصار» سیّد مرتضی
علی اکبر حسینی معصوم، کارشناسی ارشد الهیات و معارف اسلامی
دانشگاه تهران، استاد راهنما: حجت الاسلام گوگانی، ۱۳۶۹
چکیده:
این رساله شامل مباحث ذیل است: شرح مصنف؛ بررسی واژه قضاء؛ معنای اصطلاحی قضاء در فقه؛ اقسام قضاء؛ قضاء و شهادات و مسائل مربوط به آن؛ دلیل قول شیعه در مسئله اول؛ دلیل شیعه امامیه در مسئله دوم از مسائل قضاء کتاب شهادات؛ جواز شهادت خویشاوندان و دلایل نظر شیعه امامیه؛ جواز شهادت عبد برای مولایش؛ عدم قبول شهادت زنازاده؛ قبول شهادت نابینا به شرط عدالت؛ کیفیت پذیرش شهادت کودکان.
۹. ترجمه و بررسی «مسائل البیع» از کتاب «الانتصار» سیّد مرتضی
سید حسین آل طه، کارشناسی ارشد الهیات و معارف اسلامی
دانشگاه تهران، استاد راهنما: حسین گوگانی، ۱۳۶۹
چکیده:
مطالب مورد بحث در این رساله به شرح ذیل است: شرح حال سیّد مرتضی که شامل زندگی‌نامه، اساتید و شاگردان، تألیفات و آثار و لقب علم الهدی، ذو الثمانین و ... است؛ احکام قوانین اسلام؛ اهمیت و تقسیم احکام فقهی؛ اهمیت و تقسیم احکام فقهی؛ تعریف بیع و مسائل بیع در کتب فقهی و در کتاب «الانتصار»؛ اقسام حقوق؛ کتاب البیع؛ معنای خیار و تعریف خیار حیوان و نظر فقها در مورد خیار حیوان؛ تعریف خیار شرط و نظر فقها در مورد آن؛ نفی ربا بین پدر و فرزند، مسلمان و ذمی؛ جواز فروختن غلام فراری و شتر رها شده؛ تحریم بیع فقاع؛ معنا و شرایط خیار تأخیر و نظر فقها در مورد آن؛ مسئله خیاری که از نظر مدت معیّن نیست؛ مسئله فروش چیزی به همراه معامله نقد یا نسیه؛ مسئله تعجیل در پرداخت با کاهش مبلغ آن؛ مسئله جواز فروش حیوان با استثناء کردن؛ شرح حال مختصری از فقهایی که در این رساله به مطالب آن‌ها استناد شده است. (شیخ مرتضی انصاری، شیخ مفید، محقق حلی، ابن زهره و...).
۱۰. ترجمه، نقد و تحقیق بخش دوم کتاب «تنزیة الأنبیاء» سیّد مرتضی
فرشته عباسی، کارشناسی ارشد ادبیات و علوم انسانی
دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکزی، استاد راهنما: عباس همامی، استاد مشاور: محمد مهدی مظاهری، ۱۳۸۳
چکیده:
هدف این پژوهش شناخت نظریات اهل سنّت درباره عصمت انبیا به جهت پاسخ‌گویی و رد نظریات غلط مطرح در این مورد و ارائه دست‌مایه‌ای برای دستگیری از نسل جوان است. روش پژوهش در بخش تحقیق، روش کتاب‌خانه‌ای و استفاده از کتب و سی‌دی‌های کامپیوتری و سایت‌های اسلامی، در بخش ترجمه با استفاده از کتاب‌های لغت و کتاب‌های نحوی کار ترجمه انجام شده است. نتایج نشان می‌دهد که ساحت انبیا از هر گونه عیب، گناه، اشتباه و خطا مبراست و انبیا با توجه به علم، آگاهی و بینش عمیقی که داشته‌اند از این عیوب مبرا بوده‌اند و آنچه به ایشان نسبت داده‌اند، اساساً دروغ است یا حداکثر ترک اولی بوده که از ایشان سر زده است.
