نگاهی به مجموعه های مخطوط رسائل سید مرتضی _ بخش دوم
اشاره
در شمارۀ پیشین خبرنامه گفته شد که: پس از بررسی و کنترل نسخه‌های گردآوری شده از آثار سیّد مرتضی، معلوم گردید رساله‌های جدیدی از ایشان در این مجموعه‌ها قرار گرفته‌اند که در فهارس گزارش نشده‌اند. همچنین
برخی اشکالات جزئی دیگر مانند انتساب اثری به سیّد مرتضی
که از او نیست و یا انتخاب عنوانی اشتباه برای رساله‌ای که خود، عنوان خاصی داشته است و... .
بر این اساس، نسخه‌های خطّی رسائل سیّد مرتضی، به ویژه مجموعه‌هایی که پیش از این، اشکالاتی در معرفی آنها وجود داشت، بر اساس فهرست کتاب‌خــــانه‌ها و به ترتیب شمارۀ نسخه، بررسی و معرفی دوبارۀ ، می شود.
بخش دوّم:ادامۀ کتاب خانۀ آیة الله مرعشی (ره)
د. مجموعۀ ۱۱۳۴۰ (فهرست، ج ۲۸، ص ۵۶۱ _ ۵۸۱)
این مجموعه در فهرست، مشتمل بر ۳۳ رساله گزارش شده است که بیشتر رساله‌های این مجموعه، از سیّد مرتضی است. امّا بعد از کنترل تصویر نسخه با فهرست، چند نکته، روشن شد: اوّل عنوان برخی از رساله‌ها اشتباه گزارش شده است. دوم: برخی از رساله‌ها در ضمن این مجموعه از سیّد مرتضی است که در فهرست به آن اشاره نشده است. سوم: یک رساله که عنوان آن مبهم و مؤلفش مجهول بود، مشخص شد.
در ادامه، تنها به عناوین رساله‌های این مجموعه که یکی از اشکالات یادشده را دارند، اشاره می‌کنیم و صورت صحیح آنها را می‌آوریم:
اوّل. رسالۀ اوّل این مجموعه در فهرست با عنوان «جوابات المسائل الناصریة = أجوبة المسائل الناصریة» آمده است، در حالی که دو رساله است به نام‌های:
۱_ أجوبة المسائل الرسیة الاُولی (ص ۴ _ ۴۵)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۲، ص ۳۱۵ _ ۳۷۹.
آغاز: «الحمد لله علی متوالی نعمه و متتالی قسمه ... أمّا بعد فإنّی وقفت علی المسائل التی ضمّنها الشریف المرتضی _ أدام الله عزّه _ کتابه».
انجام: «و یسدّدنا فی کلّ قول ینحوه و فعل یعروه و أن یجعل ذلک کلّه خالصاً له و مقرّباً منه، أنّه سمیع مجیب».
۲_ أجوبة المسائل الرسیة الثانیة (ص ۴۵ _ ۵۰)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۲، ص ۳۸۳ _ ۳۹۱.
آغاز: «و وردت بعد ذلک مسائل خمس فألحقنا جوابها بما تقدّم. مسألة: ما الوجه فیما یفتی به الطائفة من سقوط فرض القضاء ...».
انجام: «و یسلک فی الأدلّة طرقنا، فکیف یجوز أن یکون غیر عارف؟ و کلّ هذا بیّن لمن تأمّله».
دوم. بعد از رسالۀ نهم (مسألة فی طریق الاستدلال علی فروع الامامیة)، مسألۀ دیگری از سیّد مرتضی موجود است با عنوان:
مسألة فی نفی الحکم بعدم الدلیل علیه (ص ۳۱۴ _ ۳۱۶)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۲، ص ۱۰۱ _ ۱۰۴.
آغاز: «مسألة، إن سأل سائل فقال: أراکم تعولون فی کثیر من المسائل علی القول أنّه لو کان کذا و کذا لکان علیه دلیل».
انجام: «و إذا فقدنا ذلک فلا بدّ من إثبات نبوّته، فإن رام الفصل بغیر ما ذکرناه لم یجده».
لازم به یادآوری است که فهرست‌نگار محترم در کتاب‌شناسی رسالۀ نهم، به این مسئله اشاره نموده و به جهت تناسب موضوعی این مسئله با مسئلۀ قبل، ترجیح داده است که این مسئله، ادامۀ عنوان پیش باشد، نه مسئله‌ای مستقل.
سوم. رسالۀ سیزدهم این مجموعه با عنوان «مسائل شتّی» آمده که خود مشتمل بر چند عنوان مستقل است:
۱_ مسألة فی وجه العلم بتناول الوعید کافّة الکفّار (ص ۳۲۶)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۲، ص ۸۵ _ ۸۶ و نیز با عنوان «اللفظة الدالّة علی الاستغراق» در ج ۴، ص ۳۵۴ _ ۳۵۵.
آغاز: «مسألة، إن سأل سائل فقال: إذا لم یکن عندکم فی لغة العرب لفظ هو حقیقة فی الاستغراق ...».
انجام: «و تناوله سائر الأوقات و یضطر ذلک الملک غیره من الملائکة و یضطر من اضطره النبی إلی ذلک».
۲_ مسألة فی وجه التکرار فی الآیتین (ص ۳۲۶ _ ۳۲۷)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۲، ص ۷۵ _ ۷۶.
آغاز: «مسألة، قال _ رضی الله عنه _ : لا معنی لقوله تعالی: (ما تتلو منه من قرآن) علی ما قاله النحویّون إنّه للتوکید ...».
انجام: «فیکون قوله: «بذلک»، راجعاً إلی الفرح بالفضل و الرحمة حتی یکون قد أفاد کل واحد من اللفظین فائدة».
۳_ مسألة فی المنامات (ص ۳۲۷ _ ۳۳۰)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۲، ص ۹ _ ۱۲.
آغاز: «مسألة فی المنامات. ما القول فی المنامات أ صحیحة هی أم باطلة و مِن فعل مَن هی ...».
انجام: «بأن یخرج هذا الماء من الظهر عند اعتقاد النائم أنّه یجامع و إن کان هذا الاعتقاد باطلاً».
۴_ مسألۀ ۲۲ از جوابات المسائل الطرابلسیات الثالثة
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۱، ص ۴۴۰ _ ۴۴۱.
آغاز: «مسألة من کلام السیّد المرتضی و جوابها. ما قوله _ حرّس الله مدّته _ فیمن نذر أن یصوم یوماً یبلغ فیه مراداً و اتّفق کون ذلک الیوم یوم عید».
انجام: «و هذا الیوم الذی فرضناه أنّه متعیّن صدمه بسبب متقدّم یستحیل فیه أن یستحقّ صدمه بسبب آخر من الأسباب، و هذا بیّن».
چهارم. بعد از رسالۀ هجدهم (أجوبة المسائل الرملیة)، سه مسئله دیگر از سیّد مرتضی موجود است که در فهرست، به آنها اشاره‌ای نشده، بلکه به اشتباه، این سه مسئله جزء رسالۀ هجدهم تصوّر شده و «انجام» مسئلۀ سوم، انجام رسالۀ هجدهم گزارش شده است.
عناوین آن سه مسئله که در فهرست نیامده، به شرح ذیل است:
۱_ ستمرار الصوم مع قصد المنافی له (ص ۳۳۹ _ ۳۴۳)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۴، ص ۳۲۲ _ ۳۲۷.
آغاز: «مسألة، قال _ رضی الله عنه _ : کنت أملیت قدیماً مسألة انصرفتها: أنّ من عزم فی نهار شهر رمضان علی أکل و شرب أو جماع ...».
انجام: «لأنّ الحدث و إن أبطل الصلاة فالعزیمة علیه لا تبطلها؛ لأنّه لا منافاة بینه و بینها و بین عزمه علی الشیء».
۲_ اضافة الأولاد إلی الجدّ اضافة حقیقیة (ص ۳۴۳)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۴، ص ۳۲۷ _ ۳۲۸.
آغاز: «مسألة، ما تقول فی رجل من ولد أبی طالب تزوّج امرأة حَسنیة او حُسینیة فرزقا مولوداً ...».
انجام: «فمن وصّی بمال لولد فاطمه علیها سلام کان عاماً فی أولاد بنیها و أولاد بنتها، و الاسم یتناول الجمیع تناولاً حقیقیاً».
۳_ تحدید نسبة الأولاد إلی الآباء (ص ۳۴۳)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۴، ص ۳۲۸.
آغاز: «مسألة، ما تقول فیمن وقف علی ولده و ولد ولده ذکورهم و إناثهم بالسویّة بینهم أبداً ...».
انجام: «اللّهمّ إلّا أن یستثنی اللفظ و یخصّصه بما یخرجه منه ولد البنت، و إلّا فالاطلاق یقتضی ما تقدّم ذکره».
پنجم. بعد از رسالۀ بیستم (حکم نجس العین و نجس الحکم)، یک مسئلۀ دیگر از سیّد مرتضی موجود است با این عنوان:
تنجیس البئر ثمّ غور مائها (ص ۳۴۶ _ ۳۴۷)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۴، ص ۳۲۹ _ ۳۳۱.
آغاز: «مسألة، بئر سقطت فیها نجاسة و غار ماؤها حتی لم یبق فیها شیء ...».
انجام: «لأنّ هذا یقتضی غسل البئر بعد نزح مائها، و هذا لا یقوله محصّل».
ششم. بعد از رسالۀ بیست و هشتم (صفحۀ ۴۵۴ و ۴۵۵ نسخه)، بخشی از کتاب الاعتقادات شیخ صدوق آمده است.
هفتم. مؤلّف رسالۀ سی‌ام، با عنوان «شرح الدروس الشرعیة»، مجهول گزارش شده، در حالی که این اثر، «مشارق الشموس فی شرح الدروس»، نوشتۀ حسین بن محمّد خوانساری (م ۱۰۹۸ ق) است که از آغاز، افتادگی دارد.
ه_ . مجموعۀ ۱۲۹۲۳ (فهرست، ج ۳۲، ص ۷۴۱ _ ۷۸۴)
این مجموعه در فهرست کتاب‌خانه، مشتمل بر ۵۳ رساله دانسته شده که تمام رساله‌های این مجموعه، از سیّد مرتضی است به جز دوازده رساله (شمارۀ ۳، ۴، ۴۱ و ۴۴ _ ۵۳) که در فهرست به تفصیل به آنها پرداخته شده است؛ امّا در نسخه، غیر از رساله‌هایی که در فهرست از آنها نامبرده شده، مسائل دیگری از سیّد مرتضی موجود است که در فهرست به آنها اشاره‌ای نشده است و ما در ادامه به آنها می‌پردازیم.
اوّل. رسالۀ اوّل این مجموعه در فهرست با عنوان «أجوبة المسائل الرسیة الاُولی» آمده؛ حال آن که، آن حجم از نسخه، شامل «الرسیة الاُولی و الثانیة» است و طبعاً «انجام» این رساله در فهرست، مربوط به رسیۀ ثانی است، نه رسیۀ اولی. بنا بر این، صحیح آن بود که چنین گزارش می‌شد:
۱_ أجوبة المسائل الرسیة الاُولی (ص ۱۱ _ ۵۳)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۲، ص ۳۱۵ _ ۳۷۹.
آغاز: «الحمد لله علی متوالی نعمه و متتالی قسمه ... أمّا بعد، فإنّی وقفت علی المسائل التی ضمّنها الشریف _ أدام الله عزّه _ کتابه ...».
انجام: «و یسدّدنا فی کلّ قول ینحوه و فعل یعروه و أن یجعل ذلک کلّه خالصاً له و مقرّباً منه، إنّه سمیع مجیب».
۲_ أجوبة المسائل الرسیّة الثانیة (ص ۵۳ _ ۵۸)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۲، ص ۳۸۳ _ ۳۹۱
آغاز: «و وردت بعد ذلک مسائل خمس فألحقنا جوابها بما تقدّم. مسألة، ما الوجه فیما یفتی به الطائفة من سقوط فرض القضاء ...».
انجام: «و یسلک فی الأدلّة طرقنا، فکیف یجوز أن یکون غیرعارف، و کلّ هذا بیّن لمن تأمّله».
دوم. بعد از رسالۀ دوم (کیفیة الاستدلال علی الخصوم = طریق الاستدلال علی فروع الامامیة)، پنج مسئلۀ دیگر از سیّد مرتضی در نسخه موجود است که در فهرست به آنها اشاره‌ای نشده است؛ بلکه به اشتباه، تمام آن پنج مسئله، جزء رسالۀ دوم پنداشته شده و «انجام» مسألۀ پنجم (مسألة فی وجه العلم بتناول الوعید کافّة الکفّار)، انجام رسالۀ دوم (کیفیة الاستدلال علی الخصوم) گزارش شده است.
عناوین آن پنج مسئله که در فهرست نیامده چنین است:
۱_ مسألة فی نفی الحکم بعدم الدلیل علیه (ص ۶۸ _ ۷۰)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۲، ص ۱۰۱ _ ۱۰۴.
آغاز: «مسألة، إن سأل سائل فقال: أراکم تقولون فی کثیر من المسائل علی القول أنّه لو کان کذا و کذا لکان علیه دلیل».
انجام: «و إذا فقدنا ذلک فلا بدّ من إثبات نبوّته، فإن رام الفصل بغیر ما ذکرناه لم یجده».
۲_ حکم الباء فی آیة <و امسحوا برؤوسکم> (ص ۷۰ _ ۷۲)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۲، ص ۶۷ _ ۷۱.
آغاز: «لیس یمتنع القول من دخول الباء و إن لم یقتض التبعیض فی أصل اللغة ...».
انجام: «فلحظ معنی الکلام دون لفظه و بنی الکلام علیه و هذا الجنس أکثر من أن یحصی».
۳_ مسألة فی الاستثناء (ص ۷۲ _ ۷۳)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۲، ص ۷۸ _ ۸۱.
آغاز: «قال أدام الله علوّه: إذا اعترض معترض علی ما نقوله من أنّ الاستثناء إنّما یخرج من الجمل ما صلح دخوله فیها ...».
انجام: «و إنّما یراد فی بعض المواضع بلفظه «رجل» الجنس إذا کانت فی النفی، مثل قولهم: ما جاءنی رجل، و ما ضربت رجلاً، و هاهنا یجوز أن یستثنی فیقول: إلّا زیداً.
۴_ مسألة فی العمل مع السلطان (ص ۷۳ _ ۷۸)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۲، ص ۸۹ _ ۹۷.
آغاز: «الحمد لله و سلام علی عباده الذین اصطفی ... جری فی مجلس الوزیر السیّد الأجل أبی القاسم الحسین بن علی المغربی ...».
انجام: «و یتمحّض عن فاعلها بأن یفعل طاعة قصدها و تکون تلک الطاعة هی قضاء حاجات الاخوان المؤمنین، و هذا واضح».
۵_ مسألة فی وجه العلم بتناول الوعید کافّة الکفّار (ص ۷۸ _ ۷۹)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۲، ص ۸۳ _ ۸۶.
آغاز: «مسألة، إن سأل سائل فقال: إذا لم یکن عندکم فی لغة العرب لفظ هو حقیقة فی الاستغراق ...».
انجام: «و تناوله سائر الأوقات و یضطر ذلک الملک غیره من الملائکة و یضطر من اضطره النبی صلی الله علیه و آله إلی ذلک».
سوم. بعد از رسالۀ چهاردهم (أجوبة المسائل الرملیة = جوابات المسائل الرملیّات)، سه مسئلۀ دیگر از سیّد مرتضی در نسخه موجود است که در فهرست به آن اشاره‌ای نشده است؛ بلکه به اشتباه، تمام این سه مسئله، ادامۀ رسالۀ چهاردهم پنداشته شده و «انجام» مسئلۀ سوم (مسألة فی تحدید نسبة الأولاد إلی الآباء)، انجام رسالۀ چهاردهم (أجوبة المسائل الرملیة) گزارش شده است.
عناوین آن سه مسئله که در فهرست نیامده چنین است:
۱_ مسألة فی استمرار الصوم مع قصد المنافی له (ص ۱۱۳ _ ۱۱۶)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۴، ص ۳۲۲ _ ۳۲۷.
آغاز: «مسألة، قال _ رضی الله عنه _ : کنت أملیت قدیماً مسألة انظر فیها أنّ من عزم فی نهار شهر رمضان علی أکل و شرب أو جماع یفسد بهذا العزم صومه».
انجام: «فالعزیمة علیه لاتبطلها؛ لأنّه لامنافاة بینه و بینها و بین عزمه علی المشی منافاة لنیّة الصلاة من الوجه الذی ذکرناه».
۲_ مسألة فی اضافة الأولاد إلی الجدّ اضافة حقیقیة (ص ۱۱۶ _ ۱۱۷)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۴، ص ۳۲۷ _ ۳۲۸.
آغاز: «مسألة، ما تقول فی رجل من ولد أبی طالب تزوّج امرأة حَسنیة أو حُسینیة فرزقاً مولوداً ...».
انجام: «فمن وصّی بمالٍ لولد فاطمة علیها سلام کانت عامّاً فی أولاد بنیها و أولاد بناتها، و الاسم یتناول الجمیع تناولاً حقیقیّاً».
۳_ مسألة فی تحدید نسبة الأولاد إلی الآباء (ص ۱۱۷)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۴، ص ۳۲۸
آغاز: «مسألة، ما تقول فیمن وقف علی ولده و ولد ولده، ذکورهم و إناثهم بالسویّة بینهم أبداً ما تناسلوا ...».
انجام: «اللّهمّ إلّا أن یستثنی اللفظ و یخصّصه بما یخرج منه ولد البنت، و إلّا فالإطلاق یقتضی ما تقدّم ذکره».
چهارم. بعد از رسالۀ شانزدهم (حکم نجس العین و نجس الحکم = الفرق بین نجس العین و الحکم)، یک مسئلۀ دیگر از سیّد مرتضی در نسخه موجود است که به آن در فهرست، اشاره‌ای نشده است؛ بلکه به اشتباه، آن مسئله هم ادامۀ رسالۀ شانزدهم تصوّر شده و «انجام» آن مسئله، انجام رسالۀ شانزدهم گزارش شده است.
عنوان آن مسئله چنین است:
مسألة فی تنجیس البئر ثمّ غور مائها (ص ۱۲۰ _ ۱۲۱)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۴، ص ۳۲۹ _ ۳۳۱.
آغاز: «مسألة، بئر سقطت فیه نجاسة و غار ماؤها حتی لم یبق منه فیها شیء قبل التعرّض لنزحها ...».
انجام: «لأنّ هذا یقتضی غسل البئر بعد نزح مائها، و هذا لا یقوله محصّل».
پنجم. رسالۀ هفدهم، هجدهم و نوزدهم در دیگر نسخه‌ها، تحت عنوان «ثلاث مسائل من کتاب الغرر» یا «من کِتاب العمد» آمده است. در بخش اوّل این مقاله توضیح داده شد که این سه مسئله، رسالۀ مستقلی نیست؛ بلکه به صورت کامل از کتاب الأمالی سیّد مرتضی گرفته شده است، به این صورت:
مسألة فی الرؤیة بالأبصار الأمالی، ج ۱، ص ۲۲ _ ۲۴.
مسألة فی إبطال مدّعی الرؤیة الأمالی، ج ۱، ص ۳۶ _ ۳۷.
مسألة فی أقسام المنافع الأمالی، ج ۱، ص ۴۷ _ ۴۸.
و. مجموعۀ ۱۴۲۵۴ (فهرست، ج ۳۶، ص ۶۹ _ ۸۳)
خط: نسخ؛ کاتب مجموعه: زین العابدین خوانساری؛ تاریخ کتابت: پیرامون قرن ۱۳: رسالۀ اوّل (الردّ علی أصحاب العدد) از روی نسخۀ مورّخۀ ۶۶۶ ق، و رسالۀ سوم (الموصلیات الثانیة) از روی نسخۀ مورّخۀ ۶۷۶ کتابت شده است. سایر رساله‌ها هیچ تاریخی ندارند.
بر اساس فهرست کتاب‌خانه، این مجموعه، مشتمل بر ۲۶ رساله است؛ اما رسالۀ ۲۰، ۲۲ و ۲۶ این مجموعه، هر سه به عنوان «مسائل شتّی» گزارش شده که رسالۀ ۲۰، خود مشتمل بر ۴۰ مسئله و رساله (که به دوازده عنوان آن به اجمال در فهرست اشاره شده) و رسالۀ ۲۲ نیز مشتمل بر ۱۷ رساله و مسئله (که در فهرست به ده عنوان آن به اجمال اشاره شده)، و رسالۀ ۲۴ مشتمل بر شش رساله و مسئله است (که در فهرست به هیچ‌کدام از این عناوین اشاره نشده است). جمع عناوین این مجموعه، بالغ بر ۸۶ رساله و مسئله خواهد بود.
در ادامه، به عناوین رساله‌های این مجموعه می‌پردازیم و به جهت رعایت اختصار در خصوص عناوینی که در فهرست آمده، به ذکر عنوان و شمارۀ صفحۀ آن در نسخۀ خطّی اکتفا می‌کنیم و در مورد عناوینی که در فهرست نیامده، به آغاز و انجام آن نیز خواهیم پرداخت.
۱_ الردّ علی أصحاب العدد (ص ۴ _ ۱۸)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۲، ص ۱۷ _ ۶۳.
۲_ جوابات المسائل الموصلیات الثانیة (ص ۱۸ _ ۳۳)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۱، ص ۱۹۹ _ ۲۶۷.
این رساله در این نسخه با عنوان «موصلیات ثانیه» آمده است؛ ولی در رسائل الشریف المرتضی، با عنوان «موصلیات ثالثة» چاپ شده است.
۳_ جوابات المسائل الموصلیات الثالثة (ص ۳۳ _ ۳۹)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۱، ص ۱۶۹ _ ۱۹۸.
این رساله نیز در این نسخه با عنوان «موصلیات ثالثة» آمده و در رسائل الشریف المرتضی با عنوان «موصلیات ثانیة» چاپ شده است.
۴_ جوابات المسائل المیافارقیات (ص ۴۰ _ ۴۵)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۱، ص ۲۷۱ _ ۳۰۶.
۵_ مناظرة أبی العلاء المعرّی مع الشریف المرتضی (ص ۴۶)
این مناظره در رسائل الشریف المرتضی چاپ نشده است؛ امّا طبرسی در الاحتجاج (ج۲، ص ۵۰۲ _ ۵۰۶) آن را به صورت کامل گزارش کرده است.
۶_ أجوبة المسائل التبّانیات (ص ۴۷ _ ۷۴)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۱، ص ۹۶.
۷_ أجوبة المسائل الرازیة (ص ۷۴ _ ۸۱)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۱، ص ۹۹ _ ۱۳۲.
۸_ أجوبة المسائل الرسیّة الاُولی (ص ۸۱ _ ۹۹)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۱، ص ۳۱۵ _ ۳۷۹.
۹_ أجوبة المسائل الرسیة الثانیة (ص ۹۹ _ ۱۰۱)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۱، ص ۳۸۳ _ ۳۹۱.
۱۰_ أجوبة المسائل الطرابلسیات الثانیة (ص ۱۰۱ _ ۱۱۴)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۱، ص ۳۰۹ _ ۳۵۶.
۱۱_ أجوبة المسائل الطرابلسیات الثالثة (ص ۱۱۴ _ ۱۳۷)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۱، ص ۳۵۹ _ ۴۴۳.
۱۲_ الردّ علی المنجّمین (ص ۱۳۷ _ ۱۴۰)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۲، ص ۳۰۱ _ ۳۱۲.
۱۳_ مسألة فی توارد الأدلّة (ص ۱۴۰ _ ۱۴۱)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۲، ص ۱۴۷ _ ۱۵۲.
۱۴_ أحکام أهل الآخرة (ص ۱۴۲ _ ۱۴۴)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۲، ص ۱۳۳ _ ۱۴۳.
۱۵_ کیفیة الاستدلال علی الخصوم = مناظرة الخصوم و کیفیة الاستدلال علیهم (ص ۱۴۴ _ ۱۴۸)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۲، ص ۱۱۷ _ ۱۳۰.
۱۶_ مسألة فی عدم الدلیل دلیل العدم (ص ۱۴۸ _ ۱۴۹)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۲، ص ۱۰۱ _ ۱۰۴.
۱۷_ مسألة فی الباء فی قوله تعالی: <و امسحوا برؤوسکم> (ص ۱۴۹ _ ۱۵۰)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۲، ص ۶۷ _ ۷۱.
۱۸_ مسألة فی الاستثناء المعقّب للجمل (ص ۱۵۰)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۲، ص ۷۸ _ ۸۱.
۱۹_ مسألة فی العمل مع السلطان = مسألة فی الولایة من قِبل السلطان (ص ۱۵۰ _ ۱۵۳)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۲، ص ۸۹ _ ۹۷.
۲۰_ مسألة فی وجه العلم بتناول الوعید کافّة الکفّار (ص ۱۵۳)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۲، ص ۸۵ _ ۸۶.
آغاز: «مسألة: إن سأل سائل فقال: إذا لم یکن عندکم فی لغة العرب لفظ هو حقیقة فی الاستغراق ...».
انجام: «و یضطرّ ذلک الملک غیره من الملائکة و یضطرّ من اضطرّه النبی صلی الله علیه و آله ثمّ إلی ذلک، و الحمد لله و صلاته علی محمّد و آله الأکرمین و سلّم کثیراً».
۲۱_ مسألة فی وجه التکرار فی الآیتین (ص ۱۵۳)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۲، ص ۷۴ _ ۷۵
آغاز: «مسألة، قال _ رضی الله عنه _ : لا معنی لقوله تعالی: <و ما تتلو منه من قرآن> علی ما قاله النحویّون أنّه للتوکید».
انجام: «إلی الفرح بالفضل و الرحمة حتّی یکون قد أفاد کل واحد من اللفظ فائدة».
۲۲_ مسألة فی المنامات (ص ۱۵۳ _ ۱۵۵)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۲، ص ۹ _ ۱۴
آغاز: «مسألة فی المنامات. ما القول فی المنامات أصحیحة هی أم باطلة ...».
انجام: «بأن یخرج هذا الماء من الظهر عند اعتقاد النائم أنّه یجامع و إن کان هذا الاعتقاد باطلاً».
بعد از پایان «مسألة فی المنامات»، بخشی از «جوابات المسائل الطرابلسیات الثالثة» در ص ۱۵۵ نسخۀ خطّی، دوباره توسط کاتب کتابت شده است. این بخش، تنها شامل مسئلۀ ۲۲ از رسالۀ «طرابلسیات ثالثة» است. لازم به یادآوری است «طرابلسیات ثالثة» مشتمل بر ۲۳ مسئله است.
۲۳_ مسألة فی معنی نقصان الدین و العقل فی النساء (ص ۱۵۵)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۲۳ _ ۱۲۴.
آغاز: «مسألة، ما معنی ما روی عن النبی صلی الله علیه و آله و هو مشیر إلی النساء لما رووا إلی نقص عقل و دین ...».
انجام: «و کونوا من خیارهنّ علی حذر و لاتطیعوهنّ فی المعروف حتی لا تطمئنّ فی المنکر».
۲۴_ مسألة فی تفسیر قوله صلی الله علیه و آله: «الولد للفراش». (ص ۱۵۵ _ ۱۵۶)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۲۴ _ ۱۲۵.
آغاز: «مسألة، ما معنی قوله علیه السلام : الولد للفراش و للعاهر الحجر».
انجام: «فکنّی عن إقامة الحدّ بما به یقام الحدّ من الحجر. و هذه بلاغة عظیمة».
۲۵_ مسألة فی وجه النهی عن أکل الثوم (ص ۱۵۶)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۲۵ _ ۱۲۶.
آغاز: «مسألة سأله أبوالقاسم بن علی بن عبدالله بن شیبة العلوی الحسنی ...».
انجام: «و هو أن یرید بقوله تعالی: <أنبتنا فیها من کلّ زوج کریم> الخصوص دون العموم. و الوجه الأوّل أقوی».
۲۶_ مسألة فی وجه استغفار إبراهیم لأبیه (ص ۱۵۶)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۸۵ _ ۸۶ .
آغاز: «مسألة، قال الله تعالی مخبراً عن إبراهیم علیه السلام أنّه قال: <ربّنا اغفر لی و لوالدی> ...».
انجام: «فأمّا القراءة بتسکین الباء فإن کانت مرویّة و قد روی بها جازت، و إلّا فالابداع غیر جائز».
۲۷_ مسألة حول کلام ابن جنی فی حذف علامة التأنیث (ص ۱۵۶)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۲۶ _ ۱۲۷.
آغاز: «مسألة، قال ابن جنی فی مختصره الملقب باللمع: و إذا فصّلت بین الفاعل المؤنث ...».
انجام: «فإنّه یجری مجری ما هو لحن و خطأ لا یسوغ استعماله، و الأوّل أقوی».
۲۸_ مسألة فی الانجاب فی ولد قابیل (ص ۱۵۶ _ ۱۵۷)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۲۷ _ ۱۲۸.
آغاز: «مسألة، ما روی من أنّ ولد قابیل کانوا غیر نجباء و أنّ زوجته ما أنجب، فمن أی جنس کانوا ...».
انجام: «أن یکون من جنس غیر جنس المنتجبات. و هذا ما لا شبهة [فیه]».
۲۹_ مسألة فی تفسیر قوله تعالی: <و لولا کلمة سبقت من ربّک> (ص ۱۵۷)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۲۸.
آغاز: «مسألة، ما معنی قوله تعالی: <و لولا کلمة سبقت من ربّک لکان لزاماً>؟ ...».
انجام: «و یکون تقدیر الآیة: لولا الأجل المضروبة للتبقیة و استمرار التکلیف لکان الهلاک مستمرّاً لازماً».
۳۰_ مسألة فی حکم أموال السلطان (ص ۱۵۷)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۲۸ _ ۱۲۹.
آغاز: «مسألة، هل یحلّ ما یحصل من جهة السلطان و خدمته إذا دعت إلی ذلک ضرورة؟ ...».
انجام: «و الأولی عندی أن یکون محظوراً، و التنزّه منه أولی».
۳۱_ مسألة فی حکم التصدّق بالمال الحرام (ص ۱۵۷)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۲۹.
آغاز: «مسألة، ما القول فی رجل تصدّق من مال محظور. الجواب: إنّ الحرام ...».
انجام: «و لا أراد إخراجه فیها، لکنّها صدقة لا أجر لأحد علیها».
۳۲_ مسألة فی جواز التزکیة من المال الآخر (ص ۱۵۷)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۳۰.
آغاز: «مسألة، هل یجوز أن یزکّی الرجل مالاً له من مال آخر؟ الجواب: أنّ ذلک جائز ...».
انجام: «و لیس یمنع من إخراج زکاة کل مال من جملته و لا بعض من أبعاضه، و هذا واضح».
۳۳_ مسألة فی صحّة حمل رأس الحسین علیه السلام إلی الشام (ص ۱۵۷)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۳۰.
آغاز: «مسألة، هل ما روی من حمل رأس مولانا الشهید أبا عبد الله علیه السلام إلی الشام صحیح ...».
انجام: «و إنما تمکّن من ذلک کما تمکّن فی دار التکلیف من کلّ قبیح مما یکثر تعداده».
۳۴_ مسألة فی علم الوصی بساعة وفاته (ص ۱۵۷)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۳۰ _ ۱۳۱.
آغاز: «مسألة، هل یجب علم الوصی ساعة وفاته أو قتله علی التعیین؟ ...».
انجام: «و لا یلقی بیده إلی التهلکة، و أنّ هذا فی علم الجملة غیر واجب».
۳۵_ مسألة فی حکم عبادة ولد الزنا (ص ۱۵۷ _ ۱۵۸)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۳۱ _ ۱۳۲.
آغاز: «مسألة، ما یظهر من ولد الزنا من صلاة و صیام و قیام لعبادة کیف القول فیه؟ ...».
انجام: «فیجوز أن یکون هذا الظاهر منه من الطاعات موافقاً للباطن».
۳۶_ مسألة فی مشاهدة المحتضر الإمام علیه السلام قبل موته (ص ۱۵۸)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۳۳ _ ۱۳۴.
آغاز: «مسألة عن المحتضر هل یشاهد فی تلک الحال جسم الامام نفسه، أم غیر ذلک».
انجام: «کما قال تعالی: <و الملک علی أرجائها> و إنّما أراد جنس الملائکة».
۳۷_ مسألة فیمن یتولّی غسل الامام (ص ۱۵۸)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۵۳ _ ۱۵۸.
آغاز: «مسألة، مَن المتولّی لغسل الإمام الماضی و الصلاة علیه ...».
انجام: «و هذا یقتضی أنّ الأمر علی ما اخترناه».
۳۸_ مسألة فی بیان قوله صلی الله علیه و آله: أنا و أنت یا علی کهاتین (ص ۱۵۸ _ ۱۵۹)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۳۴ _ ۱۳۵.
آغاز: «مسألة، ما معنی قول النبی صلی الله علیه و آله: أنا و أنت یا علی کهاتین، و أشار إلی إصبعه ...».
انجام: «و بقی ما عداه من ضروب الفضائل کالعصمة و العلم و الحکم و غیر ذلک».
۳۹_ مسألة فی الرجعة (ص ۱۵۹ _ ۱۶۰)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۳۵ _ ۱۳۹.
آغاز: «مسألة فی الرجعة من جملة الدمشقیّات. قال الأجلّ المرتضی: اعلم أنّ الذی یقوله الإمامیة من الرجعة ...».
انجام: «و مقوی لعذابهم و مضاعف لایلامهم، و هذا مما لا یخفی صحّته و اطراده علی متأمّل».
پس از پایان «مسألة فی الرجعة»، بخشی از «مسألة فی العمل مع السلطان» در ص ۱۶۰ _ ۱۶۱ توسط کاتب دوباره کتابت شده است.
۴۰_ مسألة فی عدم وجوب غسل الرجلین فی الطهارة (ص ۱۶۱ _ ۱۶۵)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۶۱ _ ۱۷۴.
آغاز: «قال السیّد _ قدّس الله روحه _ : وقفت علی کلام لأبی الحسن علی بن عیسی الربعی بنصرته أنّ القرآن قال ...».
انجام: «لأنّ الحمل علی ما ذکرناه یفسد حقائق هذه الألفاظ و تقتضی خلط بعضها ببعض. و هذه جملة کافیة فیما قصدناه».
۴۱_ مسألة فی تفسیر آیة: <و السابقون الأوّلون من المهاجرین> (ص ۱۶۵ _ ۱۶۶)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۸۷ _ ۹۳.
آغاز: «مسألة فی تفسیر آیة من کتاب الله تعالی سأل الإمامیة مخالفوهم ...».
انجام: «اقتدوا به علیه السلام فی الإمساک و المتارکة إلی أن یقضی الله [أمراً] کان مفعولاً».
۴۲_ الرّد علی المنجّمین (ص ۱۶۷ _ ۱۷۰)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۳۰۱ _ ۳۱۲.
این رساله، قبل از این، در همین نسخه تحت عنوان دوازده نیز آمده بود و در این جا مجدّداً توسط کاتب کتابت شده است.
۴۳_ مسألة فی الحسن و القبح العقلی (ص ۱۷۰ _ ۱۷۱)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۷۷ _ ۱۸۰.
آغاز: «مسألة، إن سأل سائل فقال: ألستم تزعمون إن کان فی عقولنا حسناً فهو عندالله حسن ...».
انجام: «و لمّا لم یکن فی السفینة الرکوب سبباً للخرق و لا إتیان القریة سبباً للاستطعام لم یدخل الفاء. و هذا وجه صحیح».
۴۴_ مسألة فی المراد من الصاعقة و الرجفة فی الآیتین (ص ۱۷۱)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۹۳ _ ۹۴.
آغاز: «مسألة، إن سأل [سائل] فقال: ألیس قد أخبر الله تعالی أنّه أهلک عاد بالریح ...».
انجام: «و قد یمکن أن تکون الرجفة هی الصاعقة؛ لأنّهم صعقوا عندها».
۴۵_ مسألة فی کیفیة نجاة هود من الریح المهلک (ص ۱۷۱)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۹۴ _ ۹۵.
آغاز: «مسألة، إن سأل سائل فقال: إنّ الماء فی عهد نوح لما یمّ جمیع الأرض لم ینج من الغرق ...».
انجام: «کفّ إحراق النار عن إبراهیم علیه السلام و بردها فی جسمه و إن کان حاصلاً فیها، و کلّ ذلک جائز واضح».
۴۶_ مسألة فی الاشکال الوارد فی آیة: <و لقد خلقناکم ...> ص ۱۷۱
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۹۵ _ ۹۷.
آغاز: «مسألة، أجمع أهل العربیّة علی أنّ "ثمّ" موجبة فی العطف الترتیب دالّة علی التعقیب ...».
انجام: «و الظاهر من قوله تعالی: <ثم قلنا للملائکة> یقتضی ترتّب القول علی الخلق و التصویر».
۴۷_ مسألة فی المسح علی الخفّین (ص ۱۷۱ _ ۱۷۲)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۸۳ _ ۱۸۵.
آغاز: «مسألة فی المسح علی الخفّین وردت من خراسان: الشیعة الامامیة تفکر المسح علی الخفّین و خالف فقهاء العامّه فی ذلک».
انجام: «و هی عندنا الفرقة المحقّة التی فی جملتها الإمام المعصوم و قولها حجّة لا یجوز العدول عنه».
۴۸_ مسألة فی خلق الأفعال (ص ۱۷۲ _ ۱۷۴)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۸۹ _ ۱۹۷.
آغاز: «مسألة فی خلق الأفعال: اعلم أنّ الأفعال التی تظهر فی أجسام العباد علی ضربین ...».
انجام: «رجعنا إلی مثل ذلک فی کون أحدنا فارقته لکونه تعالی، و هذه جملة کافیة إن شاء الله تعالی».
۴۹_ مسألة فی قوله تعالی: <قل تعالوا أتل ما حرّم ربّکم علیکم> (ص ۱۷۴ _ ۱۷۵)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۹۷ _ ۱۰۱.
آغاز: «مسألة، إن سأل سائل عن قوله تعالی: <قل تعالوا أتل ما حرّم ...> و کیف یجوز أن یکون من جملة ...».
انجام: «فکأنّه قال: وصّی أن لاتشرکوا به شیئاً و بالوالدین إحساناً و یشهد لذلک و یقویه آخر الآیة».
۵۰_ مسألة فی قوله تعالی: <کذلک نولّی بعض الظالمین بعضاً> (ص ۱۷۵)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۰۱ _ ۱۰۲.
آغاز: «مسألة، و سئل _ قدّس الله روحه _ عن تأویل قوله تعالی: <و کذلک نولّی بعض الظالمین بعضاً> فقال: قد قیل فیها أقوال».
انجام: «و منع المؤمنین من ذلک، فکان حاکماً عادلاً من حیث حکم بما ذکرناه، و الله تعالی أعلم».
۵۱_ تفسیر قوله تعالی: <ثم أورثنا الکتاب الذین اصطفینا من عبادنا> (ص ۱۷۵ _ ۱۷۶)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۰۲ _ ۱۰۳.
آغاز: «و قال _ رحمة الله علیه _ فی تفسیر قوله تعالی: <ثم أورثنا الکتاب ...> فقیل: کیف أورثهم الکتاب ...».
انجام: «لیکون معطوفاً علی "یؤذن لکم" و لا یکون جواباً، و یجوز لا یؤذن لهم فکیف یعتذرون».
۵۲_ مسألة فی قوله تعالی: <أنّی یکون لی غلام و ...> (ص ۱۷۶)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۰۳ _ ۱۰۴.
آغاز: «و سأله _ قدّس الله روحه _ أبوالقاسم بن علی بن عبدالله بن شیبة العلوی الحسینی عن قول الله ...».
انجام: «و یجری ذلک مجری سؤال موسی علیه السلام أن یریه الله تعالی نفر لها شکّ قومه فی ذلک، فسأل لهم، لا لنفسه».
۵۳_ مسألة فی قوله تعالی: <و إذا أنجیناکم من آل فرعون ...> (ص ۱۷۶)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۰۴.
آغاز: «و سئل أیضاً عن قول الله عزّوجلّ: <و إذ أنجیناکم من آل فرعون ...> فقال: أیّ شیء فی استحیاء النساء من سوء العذاب ...».
انجام: «و قیل: یستحیون من لفظ الحیاء و هو الفرج و هو عذاب، ففی مثله ضرر شدید لا محالة».
۵۴_ مسألة فی قوله تعالی: <ما أدری ما یفعل بی و لا بکم> (ص ۱۷۶)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۰۵.
آغاز: «و سأله أیضاً فقال: ألیس قد وعد الله تعالی المؤمنین فی عدّة مواضع من کتابه المجید بالجنّة ...».
انجام: «و هذا یلیق بقوله تعالی فی أوّل الآیة: <قل ما کنت بدعاً من الرسل> و فی آخرها: <إن اتّبع ما یوحی إلی>».
۵۵_ مسألة فی قوله تعالی: <فإن کنت فی شکّ مما أنزلنا إلیک> (ص ۱۷۶ _ ۱۷۷)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۰۵ _ ۱۰۸.
آغاز: «و سئل أیضاً عن قوله تعالی: <فإن کنت فی شکّ مما أنزلنا إلیک ...> کیف یکون النبی صلی الله علیه و آله فی شکّ ممّا أوحی إلیه».
انجام: «و هذا الوجه یروی عن الحسن البصری، و کلّ ذلک واضح لمن تأمّله».
۵۶_ مسألة فی الاجماع (ص ۱۷۷ _ ۱۷۸)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۲۰۱ _ ۲۰۵.
آغاز: «مسألة فی الإجماع. إن قال قائل: إذا کنتم تعتمدون فی حال الأحکام الشرعیة جمهورها بأنّه الصحیح ...».
انجام: «إنّما هو علی ما إلی العلم به طریق و علیه دلیل، دون ما لیس هذه سبیله».
۵۷_ مسألة فی کلام علی علیه السلام یتبرّأ من الظلم (ص ۱۷۸)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۳۹ _ ۱۴۰.
خطبۀ ۲۱۵ نهج البلاغة است به املایِ سیّد مرتضی (نهج البلاغة، ص ۲۶۴)
آغاز: «من کلام أمیر المؤمنین علیه السلام أملاها علم الهدی _ قدّس الله روحه _ : و الله لأن أبیت علی حسک السعدان مسهّداً».
انجام: «نعوذ بالله من سبات العقل و قبح الزلل و به نستعین».
۵۸_ مسألة فی علّة خذلان أهل البیت و عدم نصرتهم (ص ۱۷۸ _ ۱۸۲)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۲۰۹ _ ۲۲۰.
آغاز: «مسألة، قال الأجلّ المرتضی علم الهدی ... إن سأل سائل فقال: إذا کنتم تزعمون أنّ علیّاً و الحسن و الحسین ...».
انجام: «فقد ثبت بهذه الوجوه الجواب عمّا تضمّنه السؤال و الزیادات فیه».
۵۹_ أقاویل العرب فی الجاهلیة (ص ۱۸۲ _ ۱۸۴)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۲۲۲ _ ۲۳۱.
آغاز: «فصل فی أقاویل العرب فی الجاهلیة. حکی أبوعیسی الورّاق فی کتابه کتاب المقالات أنّ العرب صنوف شتّی».
انجام: «و أوّل من رسم لها بیتاً أفریدون و جد ناراً یعظمها أهلها، فبعث بها إلی خراسان یسمّی کرکراً».
۶۰_ أجوبة المسائل الطبریّة (ص ۱۸۴ _ ۱۹۱)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۱، ص ۱۳۵ _ ۱۶۶.
۶۱_ مسألة فی قول النبی صلی الله علیه و آله: نیّة المؤمن خیر من عمله (ص ۱۹۱ _ ۱۹۲)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۲۳۳ _ ۲۳۹.
آغاز: «قال الأجلّ المرتضی _ قدّس الله روحه _ : جری بالحضرة السامیة ... فی بعض الکلام فیما روی عن النبی صلی الله علیه و آله من قوله: نیّة المؤمن خیر من عمله ...».
انجام: «و التفضیل مطابق للظاهر و غیر مخالف له، و فی هذا کفایة بمشیّة الله و عونه».
۶۲_ مسألة فی فدک (ص ۱۹۲)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۴۱ _ ۱۴۴.
آغاز: «إن سأل سائل فقال: إذا کنتم تخطؤون أبابکر فی منعه فاطمة علیها سلام من أن یسلم إلیها فدک علی جهة النحلة ...».
انجام: «حتّی تکون بین النظر فیه و وقوع العلم له و وجوب التسلیم و بین لزوم التقصیر إیّاه، و هذا واضح لمن تأمّل».
۶۳_ فصل فی الغیبة (ص ۱۹۲ _ ۱۹۳)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۴۴ _ ۱۴۵.
آغاز: «قال _ رضی الله عنه _ : إن قالوا إن قلتم إنّ الإمام موجود و أنّه یظهر و یفعل و یصنع ...».
انجام: «إن ثبتت یکفی کثیراً من المؤن [کذا] فالواجب أن یکون الاشتغال بتصحیحها أکثر».
۶۴_ مسألة فی الحال بعد امام الزمان فی الإمامة (ص ۱۹۳)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۴۵ _ ۱۴۶.
آغاز: «فصل، و سئل _ رضی الله عنه _ عن الحال بعد امام الزمان علیه السلام فی الامامة فقال: إذا کان من المذهب المعلوم ...».
انجام: «و قد أثبتنا نحن، لا موافق لنا فی هذا المذهب، فانفردنا نحن بهذا الاسم دون غیرنا».
۶۵_ حول خبر: «نحن معاشر الأنبیاء لا نورث» (ص ۱۹۳)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۴۶ _ ۱۴۷.
آغاز: «و سمع منه _ رضی الله عنه _ یقول: من أعجب الأشیاء أنّهم یعنی الناصبة یقولون فی صحّة الإجماع ...».
انجام: «و لم یقصدوا إلی معنی النفی لظهور التناقض و التنافی بین أوّلها و آخرها».
۶۶_ مسألة فی قوله تعالی: <قل للمخلّفین من الأعراب ...> (ص ۱۹۳ _ ۱۹۴)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۰۸ _ ۱۱۱.
آغاز: «مسألة، و قالوا الدلیل علی صحّة اختیارنا و توفیقنا فی فعلنا و وقوعه أحمد موقع عندالله ...».
انجام: «فظاهر الآیة لا یقتضی وجوب بقاء جمیعهم، و إنّما یقتضی بقاء أکثرهم أو بعضعهم».
۶۷_ مسألة فی تفضیل فاطمة علیها سلام (ص ۱۹۴)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۴۷ _ ۱۴۸.
آغاز: «و سألوا أیضاً عن السیّدة فاطمة علیها سلام فقالوا: ما وجه هذا الفضل المتفاوت علی سائر بنات النبی ...».
انجام: «فإنّهم مجمعون بلاخلاف فیهم أنّها علیها سلام أفضل النساء، کما أنّ بعله أفضل الرجال بعد رسول الله صلی الله علیه و آله».
۶۸_ مسألة فی إنکاح أمیرالمؤمنین ابنته (ص ۱۹۴ _ ۱۹۵)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۴۹ _ ۱۵۰.
آغاز: «و سألوا أیضاً موجب الفقه المجیز لأمیرالمؤمنین علیه السلام تزویج اُمّ کلثوم ...».
انجام: «و ما الحاجة بنا إلی دفع الضرورات و المشاهدات فی أمر له مخرج من الدین صحیح».
۶۹_ مسألة فی علّة مبایعة أمیرالمؤمنین علیه السلام أبابکر (ص ۱۹۵ _ ۱۹۶)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۲۴۳ _ ۲۴۷.
آغاز: «مسألة، و سألوا أیضاً فقالوا: لیس یخلو أن یکون الله تعالی لمّا أمر بنصب أمیرالمؤمنین علیه السلام إماماً ...».
انجام: «و إنّما یحمل علی قلّة الفکر فیما ذکرناه و العصبیّة و الهوی، و نعوذ بالله من ذلک».
۷۰_ مسألة فی الجواب عن الشبهات الواردة لخبر الغدیر (ص ۱۹۶ _ ۱۹۷)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۲۵۱ _ ۲۵۴.
آغاز: «مسألة، و سألوا أیضاً فقالوا: أنتم محتجّون بالنصّ من النبی صلی الله علیه و آله علی صاحبکم بما قال فیه یوم الغدیر ...».
انجام: «هذه جمل کافیة فی جواب هذه المسائل ... و نسأل الله تأییداً و توفیقاً و تسدیداً فی قول و عمل، فإنّه نعم المولی و نعم النصیر».
۷۱_ مسألة فی إرث الأولاد (ص ۱۹۷ _ ۲۰۰)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۲۵۷ _ ۲۶۶.
آغاز: «مسألة، قال الأجلّ المرتضی علم الهدی _ قدّس الله روحه _ : اعلم أنّه یلزم من ذهب من أصحابنا إلی أنّ أولاد البنین و البنات یرثون سهام آبائهم ...».
انجام: «و هکذا نعطیها نحن، لأنّا ننزلهما منزلة ابن و بنت بلاواسطة للذکر مثل حظّ الانثیین».
۷۲_ مسألة فی عدم تخطئة العامل بخبر الواحد (ص ۲۰۰ _ ۲۰۱)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۲۶۹ _ ۲۷۲.
آغاز: «مسائل، فقال: کیف تنکرون أن یکون إرسال أخبار الآحاد فی الأحکام الشرعیّة مما قامت الحجّة بالعمل به ...».
انجام: «و إنّما نکفره علی الجملة بما خالف فیه مما یقتضی الأدلّة أن یکون کفراً».
۷۳_ مسألة فی استلام الحجر (ص ۲۰۱)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۲۷۵ _ ۲۷۷.
آغاز: «مسألة عن استلام الحجر و قولهم عند استلامهم له: أمانتی أدّیتها و میثاقی تعاهدته ...».
انجام: «إنّما هی إجابة لدعاء الله تعالی الذی بلغه و أدّاه إلینا الرسول محمد صلی الله علیه و آله. و هذا واضح لمن تأمّله».
۷۴_ مسألة فی قوله تعالی: <أنبئونی بأسماء هؤلاء ...> (ص ۲۰۱ _ ۲۰۲)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۱۱ _ ۱۱۵.
آغاز: «مسألة عن معنی قوله تعالی للملائکة: <أنبئونی بأسماء هؤلاء...> و قوله: <یا آدم أنبئهم بأسمائهم>هذه الهاءات راجعة إلی من؟».
انجام: «لأن ذلک هو الذی أفرد الله تعالی به آدم و میّزه به منهم، و هذا بیّن لمن أنعم تأمّله، و السلام».
۷۵_ مسألة فی قوله تعالی: <فتلقّی آدم من ربّه کلمات ...> (ص ۲۰۲ _ ۲۰۳)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۱۵ _ ۱۱۷.
آغاز: «مسألة عن معنی قوله تعالی: <فتلقّی آدم من ربّه کلمات ...> الجواب: أمّا قوله تعالی: <فتلقّی آدم من ربّه کلمات> فالتلقّی هاهنا هو القبول ...».
انجام: «فمن أراد ذلک أخذ من موضعه، و من الله نستمدّ المعونة و التوفیق، و إیّاه نستهدی سبیل الرشاد، و الحمد لله ربّ العالمین».
۷۶_ مسألة فی نفی الرؤیة (ص ۲۰۳)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۲۸۱ _ ۲۸۴.
آغاز: «زعمت المعتزلة بأمرها و کثیر من الشیعة و الزیدیّة و الخوارج و المرجئة بأجمعها أنّ الله تبارک و تعالی لا یجوز أن یتحرّک ...».
انجام: «فقال: یا أمّاه کان یشغلک عن رسول الله صلی الله علیه و آله المرآة و الکحل و التصنّع لرسول الله صلی الله علیه و آله و التزیّن، و أنّی و الله ما کان یشغلنی عنه شیء».
۷۷_ مسألة فی قوله تعالی: <و إذ بوّأنا لإبراهیم مکان البیت ...> (ص ۲۰۳ _ ۲۰۴)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۱۷ _ ۱۲۰.
آغاز: «سأل الشریف أبو محمّد الحسن بن محمّد بن الحسن ابن محمّد بن الحسن أحمد بن القاسم العلوی المحمّدی النقیب السیّد ...».
انجام: «و قد قرأت "و یأتون" علی أنّه کنایة عن الرکبان. و هذا القدر کاف فی الجواب عن المسألة».
۷۸_ أجوبة مسائل عن متشابه القرآن (ص ۲۰۴ _ ۲۰۹)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۲۸۷ _ ۳۰۵.
۷۹_ حقیقة فی الجوهر (ص ۲۰۹)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۵۰ _ ۱۵۱.
۸۰_ مسألة فی إبطال العمل بأخبار الآحاد (ص ۲۱۰ _ ۲۱۱)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۳۰۹ _ ۳۱۳.
۸۱_ مسألة فی علّة امتناع علی عن محاربة الغاصبین لحقّه بعد الرسول (ص ۲۱۱ _ ۲۱۲)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۳۱۷ _ ۳۲۱.
آغاز: «مسألة، قال الشریف الأجلّ المرتضی _ رضی الله عنه _ : إن سأل سائل فقال: إذا کان شیوخکم یعتمدون ...».
انجام: «و کل ذلک کفر ما کانوا علیه و لا مستحقّی عقابه، فبان صحّة هذا الجواب أیضاً مضافاً إلی ما تقدّم».
۸۲_ مسألة فیمن یتولّی غسل الإمام (ص ۲۱۲ _ ۲۱۳)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۵۳ _ ۱۵۷.
آغاز: «مسألة، و من مسائل السید المرتضی و فوائده و قد سئل: من المتولّی لغسل الإمام الماضی و الصلاة علیه ...».
انجام: «من تولّی غسل هذین الإمامین و الصلاة علیهما و سمّی و عیّن علیه، و هذا یقتضی أنّ الأمر علی ما اخترناه ممّا قدّمنا ذکره».
۸۳_ مسألة فی وجه النهی عن أکل الثوم (ص ۲۱۳ _ ۲۱۴)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۲۵ _ ۱۲۶.
این مسئله، در عنوان شمارۀ ۲۵ همین مجموعه نیز آمده است.
۸۴_ مسألة فی وجه استغفار إبراهیم لأبیه (ص ۲۱۴)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۸۵ _ ۸۶ .
این مسئله در عنوان شمارۀ ۲۶ همین مجموعه نیز آمده است.
۸۵_ مسألة فی علم الوصی بساعة وفاته (ص ۲۱۴)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۳۰ _ ۱۳۱.
آغاز: «مسألة، هل یجب علم الوصی بساعة وفاته أو قتله علی التعیین، أم ذلک مطوی عنه ...».
انجام: «لأنّه لو علم ذلک لوجب أن یدفعه عن نفسه و لا یلقی بیده إلی التهلکة، و أنّ هذا فی علم الجملة غیر واجب».
۸۶_ مسألة فی حکم عبادة ولد الزنا (ص ۲۱۴)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۳، ص ۱۳۱ _ ۱۳۲.
آغاز: «مسألة، و سئل _ رضی الله عنه _ عن ولد الزنا و ما روی فیه ... فأجاب: إنّ هذه الروایة موجودة فی کتب أصحابنا إلّا أنّها غیر مقطوع لها ...».
انجام: «من تکفین ولد الزنا علی بطلان و إن کان یؤم ذلک ألّا أنّ دلالته علی الحقیقة علی خلافه کما لا یخفی».
ز. مجموعۀ عکس ۱۴۹۷ (فهرست نسخه‌های عکسی، ج ۴، ص ۳۸۵ _ ۳۹۹)
اصل این نسخه در کتاب‌خانۀ آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. در فهرست نسخه‌های خطی اهدائی رهبری (ص ۳۷۲ _ ۳۷۴، ش ۱۴۷۵) این مجموعه مشتمل بر ۲۴ رساله گزارش شده که بیست رسالۀ اوّل آن از سیّد مرتضی است و چهار رسالۀ آخر از دیگر مؤلّفان. البته اکنون رساله‌های این مجموعه در کتاب خانۀ آستان قدس بر اساس موضوع تفکیک شده و هر رساله، شماره‌ای مستقل و غیر مرتبط با رساله‌های دیگر یافته و بدین سبب، جمع‌آوری رساله‌های این مجموعه، کاری شاق و غیر ممکن می‌نماید.
امّا خوش‌بختانه تصویر این مجموعه در کتاب‌خانۀ آیة الله مرعشی موجود است که به صورت کامل در فهرست نسخه‌های عکسی کتاب‌خانۀ آیة الله مرعشی معرفی شده اند. البته این مجموعه، در فهرست نسخه‌های عکسی کتاب‌خانۀ آیة الله مرعشی مشتمل بر ۷۱ رساله دانسته شده که ۶۷ عنوان آن از سیّد مرتضی است و چهار رسالۀ دیگر از سایر مؤلّفان است (بر خلاف فهرست اهدایی رهبری که این مجموعه را شامل ۲۴ رساله دانسته بود).
بدیهی است که منشأ اصلی این اختلاف در تعداد رساله‌ها و عناوین، آن است که در فهرست نسخه‌های خطّی اهدائی رهبری، بیش از چهل عنوان از رساله‌های سیّد مرتضی، تحت عنوان «المسائل المتفرقة» آمده که در فهرست نسخه‌های عکسی کتاب‌خانۀ آیة الله مرعشی، این رساله‌ها به تفکیک آمده و عنوان مستقل یافته‌اند.
لازم به یادآوری است که در فهرست مرعشی برای رسالۀ شمارۀ ۲۲، عنوان «أجوبة مسائل متفرقة» انتخاب شده که این عنوان، خود مشتمل بر چهارده مسئله است که فهرست‌نگار محترم به عنوان دوازده مسئله به اختصار اشاره نموده و دو عنوان «حول کلام ابن جنی فی حذف علامة التأنیث» و «ما روی من أنّ و لو قابیل کانوا غیر نجباء» نیز از قلم افتاده‌اند.
همچنان که گفته شد، این مجموعه در فهرست نسخه‌های عکسی کتاب‌خانۀ آیة الله مرعشی به صورت دقیق و کامل معرفی شده و تنها یک مورد افتادگی در آن وجود دارد که به آن اشاره می‌شود:
جوابات المسائل الطرابلسیات الثالثة (ص ۱۶۳ _ ۱۹۷ خطی)
چاپ شده در: رسائل الشریف المرتضی، ج ۱، ص ۳۵۹ _ ۴۴۳.
آغاز: «بسمله، جواب المسائل الطرابلسیات الواردة فی شعبان ... المسألة الأولی: فی نفی کون الله مدرکاً، قال الذاهبون إلی ذلک ...».
انجام: «و ذلک منه علیه السلام غایة الحکمة و نهایة الاحتیاط للدین، نجزت المسائل الطرابلسیات و الحمد لله ربّ العالمین».
