جوابات المسائل التبانیات
محمد بن عبدالملک تَبّان (درگذشته ۴۱۹ق)، از متکلمان شیعی قرن چهارم و پنجم قمری است. او که از شاگردان سید مرتضی بود و سوالات را به صورت مکتوب با استادش در میان گذاشت، سوالاتی که نشان از تبحر بالای او در مباحث اصولی دارد. سید در پاسخ به سوالات او، جوابات المسائل التبّانیات را به رشته تحریر درآورد. او در این رساله، به طریقۀ حجیت ادلّه پرداخته و «حجیت اجماع» و «خبر واحد» را مورد بررسی قرار داده است.
این رساله در کتاب رسائل الشریف المرتضی به چاپ رسیده است. بیشتر مباحث این کتاب، مربوط به علم اصول فقه است. سؤالات تبّان در دَه فصل تنظیم شده و پاسخ هر سؤال در پایان همان فصل آمده است. البته ذکر این نکته ضروری ا ست که در هیچیک از منابعی که بعد از سید مرتضی آثار او را فهرست کرده اند نامی از جوابات المسائل التبانیات دیده نشده است. آقابزرگ طهرانی [۱]جوابات المسائل التبّانیات را دو کتاب مستقل دانسته است:
یکی در جواب سلطان التُبان که در سه مسئله بیان شده و دیگری در دَه فصل است که پاسخ محمدبن عبدالملک تبّان را شامل است، اما در کتاب رسائل الشریف المرتضی، جوابات المسائل التبّانیات را که شامل سه مسئله است همان جوابات المسائل الموصلیات الاُولی دانسته است.
ابواب و فصول این رساله عبارت اند از:
فصل اول: الطريق إلی معرفة الاحكام الشرعيه عن ادلتها؛ الطريق إلي معرفة خطاب الله و الرسول؛ اثبات حجّيه الاجماع؛ دخول الامام عليه السلام في الاجماع؛ الاجماع حجّه في كل حكم ليس له دليل؛ كيفيه العلم بدخول قول الامام في الاجماع.
فصل دوم: الكلام في حجيه خبر الواحد و عدمه؛ الجواب عن وجود اخبار الآحاد في مصنّفات الاماميه.
فصل سوم: اعتماد الرسول بخبر الواحد و الجواب عنه؛ اشكال عمل الرسول باخبار الآحاد بشكل آخر؛ كيفيه معرفة أنّ اخبار الآحاد لا يعمل بها.
فصل چهارم: اعتماد اعرف المتشرعه علي الخبر الواحد و الجواب عنه
فصل پنجم: اعتماد المتكلمين علي الخبر الواحد و الجواب عنه؛ خبر الواحد لا يوجب سكوناً و اطمئناناً
فصل ششم: حصول العلم و تولیه من خبر الواحد و الجواب عنه.
فصل هفتم: اعتماد العقلاء علي الخبر الواحد و الجواب عنه.
فصل هشتم: اعتماد اهل اللغه علي الخبر الواحد و الجواب عنه.
فصل نهم: اثبات حجيه خبر الواحد من طريق اللطف و الجواب عنه؛ وجوب حصول العلم بدعوي الرسل باقصر الطرق؛عدم وجوب عصمة المودي للشرع.
فصل دهم: دلاله انقاذ الرسول الامراء و العمال علي حجيه خبر الواحد و الجواب عنه.
آغاز: بسمله بحمد الله نستفتح كل قول و نستعين علي كل عمل و بانوار هدايته نسترشد في الشبهات … و من بعد فانّني وقفت ....
انجام: … و ما ختم به الفصل من وجوب ارتحال اهل الامصار و ساكني الاقطار حتي يسمعوا … و قد اجبنا عن هذه المسائل ما اتسع له وقت ضيق.
تصاویر موجود از نسخه‌های این رساله در مرکز کنگره‌های دارالحدیث:
۱. کتاب‌خانه دانشگاه تهران: ش ۱۰۸۰/۲، بی تا، ( ف فیلم‌ها، ۳: ۱۱ ).
۲. کتاب‌خانه دانشگاه تهران: ش ۱۱۶۲/۱۱، بی تا، ( ف فیلم‌ها، ۱: ۵۷۴ ).
۳. کتاب‌خانه دانشگاه تهران: ش ۱۲۵۵/۱، بی تا، ( ف فیلم‌ها، ۱: ۵۸۸ )، توضیح اینکه از ص ۷ به بعد این نسخه، حداقل ۲۰ صفحه مربوط به طرابلسیات اولی است که چاپ نشده است.
۴. کتاب‌خانه دانشگاه تهران: ش ۱۲۵۶/۱، بی تا، ( ف فیلم‌ها، ۱: ۵۸۸ ).
۵. کتاب‌خانه آیت الله حکیم نجف: کتابت ۱۳۳۵ ق، ( ف ۱: ۳۰ ).
۶. کتاب‌خانه مجلس شورای اسلامی: ۱۰۰۰۷/۱، کتابت ۱۳۳۶، ( ف ۳۲: ۱۹ ).
۷. کتاب‌خانه آیت الله مرعشی: ش ۷۶۱۵/۲۰، کتابت ۱۲۸۱، ( ف ۲۰: ۲۲ ) توضیح اینکه این نسخه از پایان به اندازه ۳/۴ ناقص است و در وسط هم مواردی سفید مانده است. البته این نقص در نسخه موجود ما برطرف شده است.
۸. کتاب‌خانه آیت الله مرعشی، مجموعه ش ۱۴۲۵۴/۶.
۹. کتاب‌خانه آیت الله مرعشی، مجموعه ش ۱۴۹۷.
۱۰. کتاب‌خانه ملی ملک، مجموعه ش ۵۹۳/۲.
[۱]. الذریعه، ج ۲، ص ۷۸-۷۹.
