بايسته هاى پژوهش درباره الکافى و کلينى
اکنون که به حول و قوه الهى و امداد ارواح مقدّسِ پيشوايان معصوم (ع) کنگره بين المللى بزرگداشت ثقة الاسلام کلينى برپايى شده و در آن، با همت عالمان و پژوهشگران و بسيارى از اهل فضل و نيت هاى پاک، آثارى ارجمند به جامعه علمى عرضه شده است، بايد به اين نکته توجه داشت که پرونده کافى پژوهى و کلينى شناسى بسته نشده و در اين زمينه، هنوز خلأهاى پژوهشى جدى اى به چشم مى آيد که رفع آنها، همت عالمان و محققان را مى طلبد.
در اينجا فهرست وار به برخى از آنها اشاره مى شود:
يک. پژوهش هايى درباره الکافى
درباره الکافى، پژوهش هاى جدّى و عميقى لازم است که به برخى از آنها اشاره مى شود:
۱. بازسازى مصادرِ الکافى
شيخ کلينى، بسيارى از رواياتش را از اصول و کتب حديثىِ نگاشته شده در دوران ائمه نقل کرده است که اينک در اختيار ما نيستند. آيا مى توان بر پايه کتاب الکافى و برخى کتب حديثى مقارن آن يا متأخر از آن، به بازسازى آن اصول و کتب حديث پرداخت؟ بايد دانست که اين کار، در اعتباربخشى به روايات کلينى و روشنگرى پاره اى از ابهام ها درباره الکافى، مفيد فايده خواهد بود.
۲. شرح و بررسى برخى احاديث خاص در الکافى
پاره اى از احاديث منقول در الکافى، داراى ابهام اند و يا اين که ظاهر آنها با عقايد شيعى سازگار نيست. اين احاديث، نياز به شرح و توضيح و نيز بررسى هاى صدورى و رجالى دارند. چه بسا برخى از اينها را نتوان تأييد کرد و براى بسيارى از آنها نيز توضيحات مناسبى پيدا شود.
۳. الکافى در آثار و نوشته هاى منتقدان و مستشرقان
در ميان اهل سنت، در طول تاريخ، درباره الکافى، پرسش ها، نقدها و ايرادهاى فراوانى مطرح شده است.
بسيارى از اين پرسش ها و ايرادها، از سوى محققان شيعى، مورد تحليل و پاسخگويى قرار گرفته است؛ ولى با اين همه نمى توان ادعا کرد که همه آنها، شناسايى، تحليل و بررسى شده است. بر اين پرسش ها و ايرادها، بايد مطالعات خاورشناسان را نيز افزود.
دو. تصحيح و چاپ شروح و تعليقه هاى الکافى
گرچه بر الکافى شروح و تعليقه هاى بسيارى نگاشته شده و چنان که در فهرست نامه ها آمده است، آمار آنها به ۱۱۲ عنوان مى رسد، لکن آنچه تاکنون به چاپ رسيده کمتر از ده عنوان است و شانزده عنوان نيز در دستور کار کنگره قرار گرفت و به چاپ رسيد و با اين وصف، بيش از هشتاد عنوان آن، هنوز به چاپ نرسيده است.
شناسايى، گردآورى، ارزيابى و چاپ اين مجموعه، امرى ضرورى است .علاوه بر اين، تحليل اين شروح از طريق رده بندى علمى، روش شناسى و منهج شناسىِ آنها، از ديگر بايسته هاست.
سه. پژوهش هاى تاريخى درباره کلينى
از حيات مرحوم کلينى، اطلاعات دقيقى در دست نيست و پرسش هاى بسيارى در اين زمينه مطرح است که هنوز پاسخ نيافته است. پاسخ اين پرسش ها در فهم بهتر فضاى تدوين الکافى، بسى سودمند خواهد بود؛ پرسش هايى از قبيل:
۱. کلينى چند سال در رى زندگى کرد؟
۲. در چه سالى به بغداد رفت و چند سال در بغداد حضور داشت؟
۳. آيا بجز بغداد، به جاهاى ديگرى مانند: کوفه، قم، نيشابور، ماوراء النهر، دمشق، بعلبک و ... نيز سفر کرده است؟
۴. ارتباط کلينى با عالمان اهل سنت چگونه بوده است؟
۵. ارتباط کلينى با دولت شيعى آل بويه چگونه بوده است؟
۶. چگونه می توان شخصيت کلامى، فقهى و حديثى کلينى را براساس کتاب الکافى تحليل کرد؟
۷. آيا کلينى با نواب اربعه ارتباطى داشته است؟
۸. شرايط اجتماعى ـ فرهنگى رى و بغداد در عصر کلينى چگونه بوده است؟
۹. آيا کلينى براى تدوين الکافى، الگويى در اختيار داشته است؟
۱۰. ارتباط کلينى با مکتب هاى حديثى قم و بغداد چگونه بوده است؟
چهار. پژوهش هايى درباره آثار کلينى
کلينى بجز الکافى، آثار ديگرى (و دست کم، پنج کتاب) نيز داشته است که امروزه در دست نيستند. آيا مى توان آنها را احيا کرد؟ مثلاً صدوق در کتاب هايش ۵۵ حديث از کلينى نقل مى کند که نيمى از آنها در الکافى نيست. آيا مى توان از اين طريق، به ديگر آثار کلينى دست يافت؟
البته گفتنى است که برخى محققان، درباره چگونگى بازسازى اين مصادر و نيز بازيابى برخى از آنها، گام هايى برداشته اند.*
* از جمله اين گام هاست:
۱. «کتاب حلبى»، احسان سرخه اى، علوم حديث، ش ۵۱.
۲. «مسائل محمّد بن مسلم در کافى»، سيد محمّد عمادى حائرى، مجموعه مقالات فارسى کنگره بزرگداشت کلينى، ج ۳، ص ۴۷ ـ ۷۶.
